بانک مقالات زبان و ادبیات فارسی

ترکيب پر بسامدترين روش واژه سازي در زبان فارسي است چنان که در بيش از 70 درصد از واژه هاي مصوب فرهنگستان از اين يا آن فرايند ترکيبي استفاده شده است. بسامد فرايندهاي ترکيبي در واژه سازي غير عالمانه از اين نيز بيشتر است. بنابراين جا دارد که اين روش واژه سازي، به تفصيل و به نحوي که همه علاقه مندان را به کار آيد، بررسي شود.
نگارنده، پيش از اين، در کتاب اسم و صفت مرکب در زبان فارسي (مرکز نشر دانشگاهي، تهران 1382)، که در آن عمدتا ملاحظات نظري محل توجه بود؛ به بررسي اسم ها و صفت هاي فارسي پرداخته است. در آنجا مقصود اين بود که واژه هاي مرکب فارسي در چارچوب «نظريه نحوي ايکس تيره» و با بهره گيري از مفاهيمي مانند تراوش و هسته داري تحليل شوند. مهم ترين نتيجه آن بررسي اين بود که زاياترين فرايندهاي واژه ساختي آنهايي هستند که از قواعد ناظر بر ساخته شدن گروه هاي نحوي پيروي مي کنند.
اما، در سلسله مقالاتي که اولين آن مقاله حاضر است، هدف آن است که واژه هاي مرکب، با توجه به ساختار و معناي آن طبقه بندي شوند و الگوهاي بسيار کم بسامد نيز ناديده گرفته نشوند، چرا که در واژه سازي عالمانه گاهي همين الگوهاي کم بسامد بسيار راهگشايند.
اين مقاله ها، که اميد است هم واژه گزينان را به کار آيد و هم گام کوچکي باشد در شناخت امکانات واژه سازي زبان فارسي، حاصل بررسي حدود 20000 واژه مرکب و بهره گيري از اظهار نظرهاي استادان و همکاراني است که در گروه و شوراي واژه گزيني حضور داشته اند.

 نسخه قابل چاپ

اين جانب، وابسته هيات نظامي فرانسه اعزامي به ايران در سال 1858، ماموريت يافتم كه به مدت هجده ماه در مدرسه شاه تهران، يگانه موسسه اي در ايران كه در آن آموزش اروپايي داده مي شود، تدريس كنم. طبعا بدان سوق يافتم كه از نوع تعليماتي كه اطفال اين كشور كسب مي كنند آگاه شوم و در اين مقال نتيجه پژوهش هاي خود را گزارش مي كنم. عرضه معارفي كه اكنون در ايران شايع است ما را قادر خواهد ساخت فاصله بي اندازه اي را بسنجيم كه ميان تمدن ما و تمدن اقوام آسياي مركزي، كه ايرانيان را به حق مي توان پيشرفته ترين آنها شمرد، وجود دارد.

 نسخه قابل چاپ

محمود و اياز از زمره زوج هايي هستند كه در نظم و نثر ادب فارسي داستان آنها همواره با هم عجين بوده است. داستان محمود در شمار داستان هاي عاشقانه اي است كه، علاوه بر متون ادبي و عرفاني، در متون تاريخي نزديك به زمان واقعه نيز نقل شده است. خلاصه داستان چنين است كه:
محمود، سلطان غزنوي، كه بيش از سي سال (388-421) مقتدرانه سلطنت كرده، به ابوالنجم اياز بن ايماق دل بست و او را از ملازمان و مقربان درگاه خود ساخت. اياز، كه علاوه بر خوش سيمايي، در پرتو كياست و خردمندي، مورد توجه سلطان محمود بوده است، پس از مرگ محمود، از پسرش محمد اعراض كرد و در نيشابور به مسعود غزنوي پيوست (تاريخ گرديزي، ص 40) و به امارت مكران و قزدار (قصدار) رسيد (? ديوان فرخي، بيت 3252؛ فرهنگ آنندراج، ذيل اياز) و در سال 499 درگذشت.

 نسخه قابل چاپ

كهن ترين ترجمه ها و تفسيرهاي بازمانده از قرآن كريم به زبان فارسي متعلق است به اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري. در اين ترجمه ها لغات و تركيبات نادر و كهن فارسي بسياري به كار رفته است. از آنجا كه پديد آورندگان اين گزارش ها در برابر گزيني واژه هاي عربي دقت فراوان داشته اند، بررسي آنها از نظر تاريخ زبان فارسي فوايدي در بردارد. از جمله ويژگي هاي زباني اين ترجمه ها، كاربرد واژه هايي در نقش دستوري قيد و ادات استفهام است كه امروزه شماري از آنها معناي استفهامي خود را از دست داده اند. از آنجا كه فرهنگ هاي فارسي براي شماري از اين واژه ها معني استفهامي ذكر نكرده اند، سعي نويسنده در اين مقاله بر آن بوده است كه آنها را دسته بندي كند (?ص 143 همين مقاله) و بشناساند.

 نسخه قابل چاپ

در ارزيابي خدمات كتابخانه نظر و رضايت استفاده كنندگان حايز اهميت است. تعاريف گوناگوني از مفهوم رضايت ارايه شده است. در اين تعاريف سه عنصر مشترك وجود دارد: واكنش احساسي مربوط به پديده اي خاص در زماني مشخص. در تعريفي ديگر، رضايت وقتي حاصل مي شود كه نتيجه عمل به همان خوبي كه از پيش انتظار مي رفته به دست آيد. در حقيقت، مراجعه كننده هر گاه كمتر از آنچه انتظار داشته دريافت كرده باشد ناراضي، هر گاه دقيقا به همان چيزي كه انتظار داشته دست يافته باشد راضي، و هر گاه بيش از حد انتظارش دريافت كرده باشد مجذوب خواهد بود. خلاصه كلام، رضايت زماني پديد مي آيد كه ذهنيت مساعدي در ارزيابي عملكرد يا محصولي خاص وجود داشته باشد.

 نسخه قابل چاپ

در سال هاي نزديك به جنبش مشروطه خواهي، شماري از كساني كه پرچم دار تجدد و تحول در ايران شناخته شده اند انديشه اصلاح يا تغيير خط را به ميان آوردند. جالب است كه توجيه آنها در اين باب با استدلال شماري از روشنفكران ژاپني در نيمه دوم قرن نوزدهم براي كنار گذاشتن خط چيني در نگارش ژاپني همخواني دارد.

 نسخه قابل چاپ

ترجمه نامه دومنار [?نامه فرهنگستان، شماره 32، ص 107-110] مفيد بود و مخصوصا براي اسامي نسخه هايي كه ذكر كرده است (براي من). تصور مي كنم معجم الحكمه (رقم 9) اگر هم در نوشته و خط او چنين بوده باشد درست نيست به قرينه آنكه آن را دانشنامه معارف شرقي دانسته است. اين كلمه تصحيف يا تحريف مجمل الحكمه است كه ترجمه گونه اي است از مجموعه رسايل اخوان الصفا.
نسخه رقم (12) كه به نوايي (امير عليشير) منسوب داشته است شايد مراد كتاب كوچك او به نام محاكمه اللغتين باشد ورنه اگر نسخه اي از فرهنگ تركي - فارسي تاليف او را ديده بوده است تازگي دارد.

 نسخه قابل چاپ

هنگامي كه واژه شهرآشوب را مي شنويم، بي اختيار به ياد لوليان شوخ شهر آشوبي مي افتيم كه صبر از دل خواجه شيراز ربوده اند؛
فعال كاين لوليان شوخ شيرين كار شهر آشوب                 چنان بردند صبر از دل كه تركان خوان يغما را
اين تداعي بي وجه نيست و با معني لغوي شهر آشوب مناسبت دارد.
شهر آشوب سرا «بالبان مردم لبخند مي زند» (شاملو، ص  56). او به نعل زرين اسب پادشاه نمي انديشد تا آن را دست مايه سرودن شعر و وسيله صله گرفتن كند بلكه به نعل بندي مي انديشد كه، در دكان خويش، به پاي توسن وصل نعل واژگون مي بندد:
شوخي كه ره صبر و سكون مي بندد                                    در قصد دلم كمر به خون مي بندد
پيوسته به پاي توسن وعده وصل                                         از شعبده نعل واژگون مي بندد
شهر آشوب ها ارزش ديني، جامعه شناختي، و تاريخي دارند، اما آن گونه كه بايد مدلها نپرداخته اند. شايد اشعاري تفنني چون قصيده بي نقطه مجيرالدين بيلقاني و قصيده بي الف رشيد وطواط در محافل ادبي زبانزدتر از شهر آشوب باشد.

 نسخه قابل چاپ

مجلس پنجمين دوره بزرگداشت چهره هاي ماندگار ميزبان دانشمند ايران شناس، ايوان ميخائيلويچ استبلين كامنسكي بود. وي حايز اطلاعات با ارزشي درباره زبان هاي ايراني از جمله زبان فارسي و داراي توانايي نگارش به زبان فارسي است.
او، در ديداري كه در تاريخ 25/8/84 با آقاي دكتر حبيبي، رييس فرهنگستان زبان و ادب فارسي، داشت از كتابخانه فرهنگستان نيز بازديد و سه كتاب به اين كتابخانه هديه كرد.

 نسخه قابل چاپ

وام گيري زبان ارمني از زبان هاي ايراني، كه از گذشته هاي بسيار دور آغاز شده، روند يكنواختي نداشته است. سخن گفتن درباره وام گيري مستقيم زبان ارمني از زبان هاي ايراني باستان به دليل كمبود شواهد متقن بسيار مشكل است. شمار واژه هاي مستقل و وندهايي كه از زبان هاي ايراني ميانه به زبان ارمني راه يافتند احتمالا از هزار بيشتر است و آنچه از اين عناصر پژوهشگران با قطع و يقين دخيل شمرده اند از هزار چندان كمتر نيست.
پس از آنكه مرزهاي حكومت اشكانيان در نيمه دوم قرن اول پيش از ميلاد به سرزمين ارمنستان رسيد، روابط ميان ارامنه و پارت ها به تدريج گسترش يافت و، پس از آنكه اشكانيان در قرن اول ميلادي، با همدلي و همكاري ارامنه و سال ها جنگ بر ضد امپراتوري روم، حكومتي اشكاني در ارمنستان برقرار كردند، شرايط براي نفوذ فرهنگ ايراني در ارمنستان بيش از پيش مساعد گشت. نفوذ زبان پارتي در زبان ارمني نيز با همين جريان قرين بود. وام گيري هاي اين دوره تاريخي در زبان ارمني جايگاه خاصي دارد چون بسياري از واژه هاي دخيل در واژگان پايه اين زبان جاي گرفتند و تا امروز نيز در آن بي بديل مانده اند.

 نسخه قابل چاپ

در اواخر قرن هجدهم و اوايل قرن نوزدهم، موجي از گرايش هاي علماني (لائيك) در مطالعات شرقي اروپا پديد آمد و رويكرد كشيش هاي خاورشناس رفته رفته جاي خود را به خاورشناسي علمي داد. به زعم ژول مول (يوليوس فون مول)، خاورشناس آلماني (1800-1876)، سه تن از خاورشناسان در اين تحول سهم عمده داشتند: ويليام جونز انگليسي، سيلوستر دوساسي فرانسوي و ژوزف فن هامرپورگشتال اتريشي.

 نسخه قابل چاپ

قافيه در شعر حكم نت (نغمه) فرود را در پايان ملودي (لحن) دارد. به عنوان مثال، اگر قطعه اي را در ماهور دو (do) اجرا مي كنيم و در پرده هاي اين دستگاه مانور مي دهيم، نت پاياني و فرود ما همان نت do است.
نگاهي به پيش درآمد ماهور و قسمت دوم (دلكش و فرود) و درآمد ماهور، كرشمه ماهور و چهار مضراب ماهور در شيوه آموختن تار و سه تار (ساكت 1376، ص 34-A) مويد آن است كه قطعاتي كه مثلا در دستگاه ماهور do اجرا مي شوند، پس از سير در نت هاي ر، فا، مي، ...، سرانجام به نت do فرود مي آيند.

 نسخه قابل چاپ

مهم ترين بخش پردازش زبان شامل درك متن و تشخيص گفتار است. درك متن گاهي در سطح نحو است. رايانه، در اين حالت، متن را در سطح جمله و بند و كل متن تحليل مي كند. از درك مفهوم متن در ترجمه ماشيني نيز استفاده مي شود. تحقيق در اين بخش از پردازش زبان از اواخر دهه هشتاد ميلادي آغاز شد.
متن معني گسترده اي دارد. در مقياسي عام، حتي علايم راهنمايي و رانندگي را مي توان متن خواند (CRYSTAL 1992, p.387). به اين اعتبار هر لفظ را مي توان متن شمرد و درك مفهوم متن را به حوزه كلمه نيز تعميم دارد. واژه ها يا بسيط اند يا تركيبي يعني يا ساده اند و از چند جز معني دار (تكواژ) ساخته نشده اند يا پيچيده اند و از چند تكواژ ساخته شده اند. تحليل متن در سطح واژه مربوط به حوزه صرف است. واژه هاي تركيبي را بر حسب آنكه با اشتقاق يا با تركيب ساخته شده باشند مي توان به دو دسته اصلي تقسيم كرد: مشتق و مركب. واژه هاي مشتق از يك پايه به اضافه وند ساخته مي شوند؛ مانند دانشمند، بي باك. واژه هاي مركب از اجتماع چند تكواژ مستقل از مقوله هاي اسم و صفت و قيد و بن فعل ساخته مي شوند؛ مانند كتابخانه،‌ عقب گرد، خانه نشين.
واژه شكن فارسي براي تحليل واژه هاي تركيبي اين زبان ساخته شده است. اين نرم افزار واژه هاي مشتق و مركب را تجزيه و مقوله آنها را مشخص مي سازد و آن نخستين برنامه رايانه اي است كه با اين درجه از هوشمندي در حوزه صرف زبان فارسي عمل مي كند.
بخش هاي سه گانه اين مقاله به ترتيب درباره «ساختمان واژه شكن»، «شيوه استخراج قواعد»، «ويژگي هاي واژه شكن» است.

 نسخه قابل چاپ

اين گفتار گزارش پژوهشي است درباره نقش و جايگاه سياست پنهان زبان در برنامه ريزي و چگونگي تعامل آن با سياست آشكار زبان. در چنين بحثي تلويحا به اهميت جايگاه مخاطبان و متوليان برنامه ريزي زبان، كه همانا منابع انساني آن اند، توجه مي شود. پري (PERRY 1985, p.300)، در مقايسه برنامه ريزي زبان هاي فارسي و تركي در عهد رضاشاه و آتاتورك، يكي از علل رسيدن آتاتورك به اهداف اصلاح زبان تركي - فارغ از تاييد با انكار ايدئولوژيك برنامه او - توجه به نگرش هاي مردمي و، در مقابل، علت ناكامي برنامه هاي زبان رضاشاه را بي توجهي به اين نگرش ها مي داند.

 نسخه قابل چاپ

انضام، يکي از فرايند هاي واژه سازي در زبان فارسي است که براي ساختن فعل مرکب به کار مي رود. منضم شدن يکي از موضوع هاي فعل به آن موجب تغيير ظرفيت فعل مي شود.در اين مقاله، به توصيف فرايند انضمام، ويژگي ها، ساختارها، مقوله، انواع و سير تحول آن مي پردازيم. همچنين، وجوه تمايز فعل مرکب انظمامي از گروه فعلي، فعل مرکب ترکيبي و ساخت اسنادي طرح شده، آزمون هايي براي تشخيص آن از فعل مرکب ترکيبي ارايه مي گردد، و فعل هاي مرکب (انضمامي و ترکيبي) به شکل پيوستاري از انواع پيش نمونه و بينا بيني طبقه بندي مي شود.

 نسخه قابل چاپ