جاویدنامه اقبال لاهوری

شمع جان افسرد در فانوس هند

هندیان بیگانه از ناموس هند

مردک نامحرم از اسرار خویش

زخمهٔ خود کم زند بر تار خویش

بر زمان رفته می بندد نظر

از تش افسرده میسوزد جگر

بند ها بر دست و پای من ازوست

ناله های نارسای من ازوست

خویشتن را از خودی پرداخته

از رسوم کهنه زندان ساخته

آدمیت از وجودش دردمند

عصر نو از پاک و ناپاکش نژند

بگذر از فقری که عریانی دهد

ای خنک فقری که سلطانی دهد

الحذر از جبر و هم از خوی صبر

صابر و مجبور را زهر است جبر

این به صبر پیهمی خوگر شود

آن به جبر پیهمی خوگر شود

هر دو را ذوق ستم گردد فزون

ورد من «یالیت قومی یعلمون»

کی شب هندوستان آید بروز

مرد جعفر ، زنده روح او هنوز

تا ز قید یک بدن وا می رهد

آشیان اندر تن دیگر نهد

گاه او را با کلیسا ساز باز

گاه پیش دیریان اندر نیاز

دین او آئین او سوداگری است

عنتری اندر لباس حیدری است

تا جهان رنگ و بو گردد دگر

رسم او آئین او گردد دگر

پیش ازین چیزی دگر مسجود او

در زمان ما وطن معبود او

ظاهر او از غم دین دردمند

باطنش چون دیریان زنار بند

جعفر اندر هر بدن ملت کش است

این مسلمانی کهن ملت کش است

خند خندان است و با کس یار نیست

مار اگر خندان شود جز مار نیست

از نفاقش وحدت قومی دونیم

ملت او از وجود او لیم

ملتی را هر کجا غارتگری است

اصل او از صادقی یا جعفری است

الامان از روح جعفر الامان

الامان از جعفران این زمان

«نی عدم ما را پذیرد نی وجود

وای از بی مهری بود و نبود

تا گذشتیم از جهان شرق و غرب

بر در دوزخ شدیم از درد و کرب

یک شرر بر صادق و جعفر نزد

بر سر ما مشت خاکستر نزد

گفت دوزخ را خس و خاشاک به

شعلهٔ من زین دو کافر پاک به

آنسوی نه آسمان رفتیم ما

پیش مرگ ناگهان رفتیم ما

گفت «جان سری ز اسرار من است

حفظ جان و هدم تن کار من است

جان زشتی گرچه نرزد با دو جو

ایکه از من هدم جان خواهی برو

اینچنین کاری نمی آید ز مرگ

جان غداری نیاساید ز مرگ»

ای هوای تند ای دریای خون

ای زمین ای آسمان نیلگون

ای نجوم ای ماهتاب ای آفتاب

ای قلم ای لوح محفوظ ای کتاب

ای بتان ابیض ای لردان غرب

ای جهانی ، در بغل بی حرب و ضرب

این جهان بی ابتدا بی انتهاست

بندهٔ غدار را مولا کجاست»

ناگهان آمد صدای هولناک

سینهٔ صحرا و دریا چاک چاک

ربط اقلیم بدن از هم گسیخت

دمبدم که پاره بر که پاره ریخت

کوهها مثل سحاب اندر مرور

انهدام عالمی بی بانگ صور

برق و تندر از تب و تاب درون

آشیان جستند اندر بحر خون

موجها پر شور و از خود رفته تر

غرق خون گردید آن کوه و کمر

آنچه بر پیدا و ناپیدا گذشت

خیل انجم دید و بی پروا گذشت

حوریان را در قصور و در خیام

ناله من دعوت سوز تمام

آن یکی از خیمه سر بیرون کشید

وان دگر از غرفه رخ بنمود و دید

هر دلی را در بهشت جاودان

دادم از درد و غم آن خاکدان

زیر لب خندید پیر پاک زاد

گفت «ای جادو گر هندی نژاد»

آن نوا پرداز هندی را نگر

شبنم از فیض نگاه او گهر

نکته آرائی که نامش برتری است

فطرت او چون سحاب آذری است

از چمن جز غنچه نورس نچید

نغمه تو سوی ما او را کشید

پادشاهی با نوای ارجمند

هم به فقر اندر مقام او بلند

نقش خوبی بندد از فکر شگرف

یک جهان معنی نهان اندر دو حرف

کارگاه زندگی را محرم است

او جم است و شعر او جام جم است‘‘

ما به تعظیم هنر برخاستیم

باز با وی صحبتی آراستیم

این مقام این منزل این کاخ بلند

حوریان بر درگهش احرام بند

ای تو دادی سالکانرا جستجوی

صاحب او کیست با من باز گوی

گفت «این کاشانهٔ شرف النساست

مرغ بامش با ملائک هم نواست

قلزم ما اینچنین گوهر نزاد

هیچ مادر اینچنین دختر نزاد

خاک لاهور از مزارش آسمان

کس نداند راز او را در جهان

آن سراپا ذوق و شوق و درد و داغ

حاکم پنجاب را چشم و چراغ

آن فروغ دودهٔ عبد الصمد

فقر او نقشی که ماند تا ابد

تا ز قرآن پاک می سوزد وجود

از تلاوت یک نفس فارغ نبود

در کمر تیغ دو رو ، قرآن بدست

تن بدن هوش و حواس الله مست

خلوت و شمشیر و قرآن و نماز

ایخوش آن عمری که رفت اندر نیاز

بر لب او چون دم آخر رسید

سوی مادر دید و مشتاقانه دید

گفت اگر از راز من داری خبر

سوی این شمشیر و این قرآن نگر

این دو قوت حافظ یکدیگرند

کائنات زندگی را محورند

اندرین عالم که میرد هر نفس

دخترت را ایندو محرم بود و بس

وقت رخصت با تو دارم این سخن

تیغ و قرآن را جدا از من مکن

دل به آن حرفی که میگویم بنه

قبر من بی گنبد و قندیل به

مؤمنان را تیغ با قرآن بس است

تربت ما را همین سامان بس است

عمر ها در زیر این زرین قباب

بر مزارش بود شمشیر و کتاب

مرقدش اندر جهان بی ثبات

اهل حق را داد پیغام حیات

تا مسلمان کرد با خود آنچه کرد

گردش دوران بساطش در نورد

مرد حق از غیر حق اندیشه کرد

شیر مولا روبهی را پیشه کرد

از دلش تاب و تب سیماب رفت

خود بدانی آنچه بر پنجاب رفت

خالصه شمشیر و قرآن را ببرد

اندر آن کشور مسلمانی بمرد»

من چه دیدم قلزمی دیدم ز خون

قلزمی ، طوفان برون ، طوفان درون

در هوا ماران چو در قلزم نهنگ

کفچه شبگون بال و پر سیماب رنگ

موجها درنده مانند پلنگ

از نهیبش مرده بر ساحل نهنگ

بحر ساحل را امان یک دم نداد

هر زمان که پاره ئی در خون فتاد

موج خون با موج خون اندر ستیز

درمیانش زورقی در افت و خیز

اندر آن زورق دو مرد زرد روی

زرد رو عریان بدن آشفته موی

در گذشتیم از هزاران کوی و کاخ

بر کنار شهر میدان فراخ

اندر آن میدان هجوم مرد و زن

در میان یک زن قدش چون نارون

چهره اش روشن ولی بی نور جان

معنی او بر بیان او گران

حرف او بی سوز و چشمش بی نمی

از سرور آرزو نامحرمی

فارغ از جوش جوانی سینه اش

کور و صورت ناپذیر آئینه اش

بیخبر از عشق و از آئین عشق

صعوهٔ رد کردهٔ شاهین عشق

گفت با ما آن حکیم نکته دان

«نیست این دوشیزه از مریخیان

ساده و آزاده و بی ریو و رنگ

فرز مرز او را بدزدید از فرنگ

پخته در کار نبوت ساختش،

اندرین عالم فرو انداختش

گفت نازل گشته ام از آسمان

دعوت من دعوت آخر زمان

از مقام مرد و زن دارد سخن

فاش تر می گوید اسرار بدن

نزد این آخر زمان تقدیر زیست

در زبان ارضیان گویم که چیست»

دگر بشاخ گل آویز و آب و نم در کش

پریده رنگ ز باد صبا چه می جوئی

دو قطره خون دلست آنچه مشک مینامند

تو ای غزال حرم در ختا چه میجوئی

عیار فقر ز سلطانی و جهانگیری است

سریر جم بطلب ، بوریا چه می جوئی

سراغ او ز خیابان لاله میگیرند

نوای خون شدهٔ ما ز ما چه میجوئی

نظر ز صحبت روشندلان بیفزاید

ز درد کم بصری توتیا چه میجوئی

قلندریم و کرامات ما جهان بینی است

ز ما نگاه طلب ، کیمیا چه می جوئی

رود کاویری یکی نرمک خرام

خسته ئی شاید که از سیر دوام

در کهستان عمر ها نالیده ئی

راه خود را با مژه کاویده ئی

ای مرا خوشتر ز جیحون و فرات

ای دکن را آب تو آب حیات

آه شهری کو در آغوش تو بود

حسن نوشین جلوه از نوش تو بود

کهنه گردیدی شباب تو همان

پیچ و تاب و رنگ و آب تو همان

موج تو جز دانه گوهر نزاد

طره تو تا ابد شوریده باد

ای ترا سازی که سوز زندگی است

هیچ میدانی که این پیغام کیست؟

آنکه میکردی طواف سطوتش

بوده ئی آئینه دار دولتش

آنکه صحرا ها ز تدبیرش بهشت

آنکه نقش خود بخون خود نوشت

آنکه خاکش مرجع صد آرزوست

اضطراب موج تو از خون اوست

آنکه گفتارش همه کردار بود

مشرق اندر خواب و او بیدار بود

ای من و تو موجی از رود حیات

هر نفس دیگر شود این کائنات

زندگانی انقلاب هر دمی است

زانکه او اندر سراغ عالمی است

تار و پود هر وجود از رفت و بود

اینهمه ذوق نمود از رفت و بود

جاده ها چون رهروان اندر سفر

هر کجا پنهان سفر پیدا حضر

کاروان و ناقه و دشت و نخیل

هر چه بینی نالد از درد رحیل

در چمن گل میهمان یک نفس

رنگ و آبش امتحان یک نفس

موسم گل ماتم و هم نای و نوش

غنچه در آغوش و نعش گل بدوش

لاله را گفتم یکی دیگر بسوز

گفت راز ما نمی دانی هنوز

از خس و خاشاک تعمیر وجود

غیر حسرت چیست پاداش نمود

در سرای هست و بود آئی میا

از عدم سوی وجود آئی میا

ور بیائی چون شرار از خود مرو

در تلاش خرمنی آواره شو

تاب و تب داری اگر مانند مهر

پا بنه در وسعت آباد سپهر

کوه و مرغ و گلشن و صحرا بسوز

ماهیان را در ته دریا بسوز

سینه ئی داری اگر در خورد تیر

در جهان شاهین بزی شاهین بمیر

زانکه در عرض حیات آمد ثبات

از خدا کم خواستم طول حیات

زندگی را چیست رسم و دین و کیش

یک دم شیری به از صد سال میش

زندگی محکم ز تسلیم و رضاست

موت نیرنج و طلسم و سیمیاست

بندهٔ حق ضیغم و آهوست مرگ

یک مقام از صد مقام اوست مرگ

می فتد بر مرگ آن مرد تمام

مثل شاهینی که افتد بر حمام

هر زمان میرد غلام از بیم مرگ

زندگی او را حرام از بیم مرگ

بندهٔ آزاد را شأنی دگر

مرگ او را میدهد جانی دگر

او خود اندیش است مرگ اندیش نیست

مرگ آزادان ز آنی بیش نیست

بگذر از مرگی که سازد با لحد

زانکه این مرگست مرگ دام و دد

مرد مؤمن خواهد از یزدان پاک

آن دگر مرگی که بر گیرد ز خاک

آن دگر مرگ انتهای راه شوق

آخرین تکبیر در جنگاه شوق

گرچه هر مرگ است بر مؤمن شکر

مرگ پور مرتضی چیزی دگر

جنگ شاهان جهان غارتگری است

جنگ مؤمن سنت پیغمبری است

جنگ مؤمن چیست؟ هجرت سوی دوست

ترک عالم اختیار کوی دوست

آنکه حرف شوق با اقوام گفت

جنگ را رهبانی اسلام گفت

کس نداند جز شهید این نکته را

کو بخون خود خرید این نکته را

ما ز اصل خویشتن در پرده ایم

طائریم و آشیان گم کرده ایم

علم اگر کج فطرت و بد گوهر است

پیش چشم ما حجاب اکبر است

علم را مقصود اگر باشد نظر

می شود هم جاده و هم راهبر

می نهد پیش تو از قشر وجود

تا تو پرسی چیست راز این نمود

جاده را هموار سازد اینچین

شوق را بیدار سازد اینچنین

درد و داغ و تاب و تب بخشد ترا

گریه های نیم شب بخشد ترا

علم تفسیر جهان رنگ و بو

دیده و دل پرورش گیرد ازو

بر مقام جذب و شوق آرد ترا

باز چون جبریل بگذارد ترا

عشق کس را کی بخلوت می برد

او ز چشم خویش غیرت می برد

اول او هم رفیق و هم طریق

آخر او راه رفتن بی رفیق

در گذشتم زان همه حور و قصور

زورق جان باختم در بحر نور

غرق بودم در تماشای جمال

هر زمان در انقلاب و لایزال

گم شدم اندر ضمیر کائنات

چون رباب آمد بچشم من حیات

آنکه هر تارش رباب دیگری

هر نوا از دیگری خونین تری

ما همه یک دودمان نار و نور

آدم و مهر و مه و جبریل و حور

پیش جان آئینه ئی آویختند

حیرتی را با یقین آمیختند

صبح امروزی که نورش ظاهر است

در حضورش دوش و فردا حاضر است

حق هویدا با همه اسرار خویش

با نگاه من کند دیدار خویش

دیدنش افزودن بی کاستن

دیدنش از قبر تن برخاستن

عبد و مولا در کمین یکدگر

هر دو بیتاب اند از ذوق نظر

زندگی هر جا که باشد جستجوست

حل نشد این نکته من صیدم که اوست

عشق جان را لذت دیدار داد

با زبانم جرأت گفتار داد

ای دو عالم از تو با نور و نظر

اندکی آن خاکدانی را نگر

بندهٔ آزاد را ناسازگار

بر دمد از سنبل او نیش خار

غالبان غرق اند در عیش و طرب

کار مغلوبان شمار روز و شب

از ملوکیت جهان تو خراب

تیره شب در آستین آفتاب

دانش افرنگیان غارتگری

دیر ها خیبر شد از بی حیدری

آنکه گوید لااله بیچاره ایست

فکرش از بی مرکزی آواره ایست

چار مرگ اندر پی این دیر میر

سود خوار و والی و ملا و پیر

اینچنین عالم کجا شایان تست

آب و گل داغی که بر دامان تست

گفت رومی «چشم دل بیدار به

پا برون از حلقهٔ افکار نه

کرده ئی بر بزم درویشان گذر

یک نظر کاخ سلاطین هم نگر

خسروان مشرق اندر انجمن

سطوت ایران و افغان و دکن

نادر آن دانای رمز اتحاد

با مسلمان داد پیغام وداد

مرد ابدالی وجودش آیتی

داد افغان را اساس ملتی

آن شهیدان محبت را امام

آبروی هند و چین و روم و شام

نامش از خورشید و مه تابنده تر

خاک قبرش از من و تو زنده تر

عشق رازی بود بر صحرا نهاد

تو ندانی جان چه مشتاقانه داد

از نگاه خواجهٔ بدر و حنین

فقر سلطان وارث جذب حسین

رفت سلطان زین سرای هفت روز

نوبت او در دکن باقی هنوز»

حرف و صوتم خام و فکرم ناتمام

کی توان گفتن حدیث آن مقام

نوریان از جلوه های او بصیر

زنده و دانا و گویا و خبیر،

قصری از فیروزه دیوار و درش

آسمان نیلگون اندر برش

رفعت او برتر از چند و چگون

می کند اندیشه را خوار و زبون

آن گل و سرو و سمن آن شاخسار

از لطافت مثل تصویر بهار

هر زمان برگ گل و برگ شجر

دارد از ذوق نمو رنگ دگر

اینقدر باد صبا افسونگر است

تا مژه برهم زنی زرد احمر است

هر طرف فواره ها گوهر فروش

مرغک فردوس زاد اندر خروش

بارگاهی اندر آن کاخی بلند

ذره او آفتاب اندر کمند

سقف و دیوار و اساطین از عقیق

فرش او از یشم و پرچین از عقیق

بر یمین و بر یسار آن وثاق

حوریان صف بسته با زرین نطاق

در میان بنشسته بر اورنگ زر

خسروان جم حشم بهرام فر

رومی آن آئینهٔ حسن ادب

با کمال دلبری بگشاد لب

گفت «مردی شاعری از خاور است

شاعری یا ساحری از خاور است

فکر او باریک و جانش دردمند

شعر او در خاوران سوزی فکند»

گرچه من صد نکته گفتم بی حجاب

نکته ئی دارم که ناید در کتاب

گر بگویم می شود پیچیده تر

حرف و صوت او را کند پوشیده تر

سوز او را از نگاه من بگیر

یا ز آه صبحگاه من بگیر

مادرت درس نخستین با تو داد

غنچهٔ تو از نسیم او گشاد

از نسیم او ترا این رنگ و بوست

ای متاع ما بهای تو ازوست

دولت جاوید ازو اندوختی

از لب او لااله آموختی

ای پسر ذوق نگه از من بگیر

سوختن در لااله از من بگیر

لااله گوئی بگو از روی جان

تا ز اندام تو آید بوی جان

مهر و مه گردد ز سوز لااله

دیده ام این سوز را در کوه و که

این دو حرف لااله گفتار نیست

لااله جز تیغ بی زنهار نیست

زیستن با سوز او قهاری است

لااله ضرب است و ضرب کاری است

مؤمن و پیش کسان بستن نطاق

مؤمن و غداری و فقر و نفاق

با پشیزی دین و ملت را فروخت

هم متاع خانه و هم خانه سوخت

لااله اندر نمازش بود و نیست

نازها اندر نیازش بود و نیست

نور در صوم و صلوت او نماند

جلوه ئی در کائنات او نماند

آنکه بود الله او را ساز و برگ

فتنهٔ او حب مال و ترس مرگ

رفت ازو آن مستی و ذوق و سرور

دین او اندر کتاب و او بگور

صحبتش با عصر حاضر در گرفت

حرف دین را از دو «پیغمبر» گرفت

آن ز ایران بود و این هندی نژاد

آن ز حج بیگانه و این از جهاد

تا جهاد و حج نماند از واجبات

رفت جان از پیکر صوم و صلوت

روح چون رفت از صلوت و از صیام

فرد ناهموار و ملت بی نظام

سینه ها از گرمی قرآن تهی

از چنین مردان چه امید بهی

از خودی مرد مسلمان در گذشت

ای خضر دستی که آب از سر گذشت

سجده ئی کزوی زمین لرزیده است

بر مرادش مهر و مه گردیده است