اميد: انتظار وقوع خيرى مسرّت بخش

اميد عامل حركت:

متعلَّق اميد:

1. امور عادى و دنيوى:

2. امور معنوى و الهى:

3. لقاى خداوند:

اميد به لقاى الهى:

گستره اميد و آثار آن:

همراهى بيم و اميد:

نااميدى:

منابع

انتقام: عقوبت كسى به قصد تشفى دل

اقسام انتقام:

1. انتقام پسنديده و لازم:

2. انتقام مُجاز:

3. انتقام مذموم و ناروا:

عفو به جاى انتقام:

منابع

بصيرت: بينش، آگاهى، هوشيارى و زيركى، روشندلى و چشم خِرَد

مفهوم‌شناسى بصيرت:

1. بصيرت و بصر:

2. بصيرت و نور:

3. بصيرت و حكمت و عقل:

ويژگيها و موانع بصيرت:

منابع

بغض: تنفر قلبى

منابع

بغض: تنفر قلبى

منابع

در این سلسله بحث‏ها و در جستجوی پاسخ سؤالات:چگونه‏ به وجود آمدم یا چگونه بودم و...شش آیه(نشانه)از آیات خدا که در قرآن مورد بحث واقع شده،مورد بررسی‏ واقع شد،اینک آیات 7-8-9 از این دسته:

هفتم-خواب و بیداری آیهء 23 سورهء روم از آیات دیگر خداوندی که با زندگی‏ اجتماعی و انفرادی انسان سروکار دارد، وجود خواب و بیداری است که هر دو برای‏ بقای زندگی فرد و دوام اجتماع لازم است. «خواب»یکی از پدیده‏های فیزیولوژی‏ طبیعی انسان و بسیاری از حیوانات عالی‏ است که بطور دوری و متناوب در طی 24 ساعت انجام میگیرد و این پدیده،جزو یک‏ سلسله پدیده‏های کلی جهان است که‏ مجموعا«ساعت جهانی»را بوجود میآورند،زیرا ثابت شده است که همه پدیده‏های‏ جهانی مخصوصا آنها که با موجود زنده سروکار دارند از نوعی«تناوب»بر- خوردارند این تناوب در امواج و در نباتات‏ و انسان‏ها و حرکات منظومه شمسی و ایام‏ و ساعات روز و شب،بنوعی وجود داشته و هماهنگی دارد.
کلیه اعمال غریزی بدان اعم از تنفس و گردش خون(نبض و فشار خون و کار قلب) و درجه حرارت و دفع ادرار و اعمال هاضمه‏ و غدد مترشحهء داخلی،همه و همه از نوعی‏ «نظم و تناوب»برخوردارند.
مثلا درجه حرارت طبیعی انسان در ظرف‏ 24 ساعت 4 مرتبه بالا و پائین میرود تعداد نبض و تنفس و دفع ادرار نیز در صبح و شب‏ متفاوت است.
دلیل این تناوب کاملا روشن نیست بعضی‏ آنرا مربوط به گردش منظومه شمسی و حرکات زمین و وضع شب و روز میدانند ولی‏ تحقیقات علمی ثابت کرده که این‏ها کافی‏ نیست،بلکه عوامل ناشناخته دیگری در تنظیم آنها دخالت دارد.
در این آیه،قرآن،هم به تناوب‏ «خواب و بیداری»و هم به«عامل شب‏ و روز»اشاره کرده لزوم«خواب»را از نظر حفظ تعادل قوای جسمی و روحی بدن‏ و لزوم بیداری»را از نظر طلب روزی و کوشش انسان برای زندگی یادآوری کرده‏ است.
در اینجا تذکر این نکته را لازم میدانیم‏ که خواب،برخلاف تصور عده‏ای همیشه‏ همراه با«خواب دیدن»است و در حین‏ خواب نیز مغز از نوعی فعالیت خاص بر- خوردار است.
زیرا اگر انسان خواب نمیرفت و خواب‏ نمیدید ممکن بود دیوانه شود منتها عده‏ زیادی خواب‏های خود را موقع بیدار شدن‏ فراموش میکند و عده‏ای بیاد دارند و این‏ بستگی بآن دارد که در کدامیک از مراحل‏ سه یا چهارگانه خواب بیدار شوند در خواب‏ عمیق یا ابتدای خواب یا انتهای خواب.
دقت در این پدیده‏های طبیعی برای‏ آنانکه گوش شنوا داشته باشند دقت در آیات خداوندی است.

هشتم-پدیده برق موضوع‏ بیم و امید و خوف و طمع(آیه 24) از جملهء آیاتی که خداوند عاقلان را به تفکر در آن میخواند،پدیده برق‏ و اثرات مترتب بر آن در طبیعت و در انسان‏ است.
برق آسمان را میدانیم که از برخورد ابرهائی که حاوی بارهای الکتریکی‏ متفاوت هستند بوجود میآید و معمولا بدنبال‏ آن باران میبارد،این برق در عالم طبیعت‏ صرف نظر از فوائدی که ما آنها را نمیدانیم‏ دارای فوائد شناخته‏شده‏ای است که از آنجمله نزول باران و زنده ساختن زمین و رویش گیاهان و شکفته شدن طبیعت مرده‏ است که سبب پیدایش«امید»برای انسان‏ها است و خداوند آن‏را در آخر آیه بصورت مثال‏ آورده است.
از طرف دیگر اصل رؤیت برق از قدیم‏ مانند سایر پدیده‏های طبیعی با خطراتی که‏ بر آن مترتب بوده و صاعقه‏هائی که همراه‏ داشته برای بشر ترس‏آور بوده و بهمین جهت برای رهائی از شر آن به قربانی و دعا و ورود و جادو و غیره متوسل میشده‏اند و اسلام همهء این پدیده‏ها را از سنت‏های الهی‏ و طبق قوانین مخصوص خداوند میداند و برای اینکه آرامشی در دل آنانکه از این‏ حوادث و عواقب آن میترسند پدید آورد در حوادثی طبیعی مانند زلزله و کسوف و خسوف«نماز آیات»را دستور داده که‏ بیاد پروردگار بوده و از او طلب کمک و یاری شود و در هیچ‏جا نگفته است که در جلوگیری از این پدیده‏ها کوشش نشود بلکه‏ همه‏جا مردم را بتفکر در این‏باره و یافتن‏ راه چاره خوانده است.چون برای جلو- گیری از هر حادثه‏ای باید آن‏را شناخت و به ماهیت و عوامل مولد آن آگاهی پیدا کرد و سپس دانسته و فهمیده بمقابله با آن‏ برخاست.
تمام توجهات خداوند بآیات،علاوه‏ بر آموزش توحید،به آموزش شناخت و آگاهی به نوع حوادث و علل آن متوجه‏ است.
بنابراین«برق»که یک بدیده طبیعی است‏ دو حالت متضاد در عالم انسان‏ها برمی- انگیزاند یکی«ترس»است که سبب افزایش‏ انرژی پتانسیل موجود در مغز انسان و حالت آمادگی شخص میشود و دیگری‏ «امید»که در پی آن میآید و سبب تحرک و آزاد شدن انرژی«پتانسیل»و تبدیل آن‏ بانرژی حرکتی میگردد-البته گاه ترس‏ ممکنست سبب وقفه اعمال حیاتی شود یا سبب فرار گردد ولی معمولا اولین مرحله‏ ترس،آگاهی بوجود یک عامل مزاحم و آماده شدن برای مقابله و دفاع است و اگر قوای دفاعی شخص کافی باشد یا شخص احساس‏ ناتوانی نماید،آنوقت است که فرار میکند ولی اگر راه فرار بسته باشد چاره‏ای غیر از مقابله نیست که انسان یا حیوان در آن‏ موقع تا پای مرگ میایستد و چه خوب گفته‏ است سعدی
نه بینی که چون گربه عاجز شود درآرد بچنگال چشم پلنگ!
در پدیده برق،خداوند بدنبال بیمی که‏ از دیدار برق ممکنست بانسان دست دهد، هم او را متوجه وجود این خطر و شناسائی‏ آن میکند و هم نزول باران رحمت را در پی آن‏که سبب پیدایش امید و طمع است یاد آوری می‏کند شاید در اینجا درس بزرگتر و جامعتری هم موردنظر باشد و آن این است‏ که در هر حادثه،ظاهرا ترس‏آور و مزاحمی‏ یک«بارقه»امید نهفته است و باصطلاح‏ «پایان شب سیه سپید است-نباید مأیوس‏ بود،باید صبر کرد و انرژی خود را ذخیره‏ کرد و خود را آماده ساخت و امید به گشایش‏ داشت که لا تقنطوا من رحمة اللّه
)آیه‏ 54 سوره 39)مأیوس از رحمت الهی نباید بود»و در عین صبر باید بمطالعه پرداخت و عوامل را شناخت و قوای خود را برای مبارز آماده و مهیا کرد تا بموقع به حرکت تبدیل‏ شود.
نهم-زندگی پس از مرگ(آیه‏ 24)قرآن همه‏جا و هروقت از زندگی پس‏ از مرگ انسان‏ها و«معاد»صحبت میکند او را بمطالعه دو پدیده طبیعی و تفکر در آن‏ها دعوت میکند:یکی زنده شدن زمین پس از مرگ ظاهری آن بوسیله نزول باران و در نتیجه رویش مجدد گیاهان،و دیگری‏ ابتدای خلقت موجودات و از آنجمله انسان‏ است.
اینجانب در سخنرانیها و نوشته‏هایم از پدیده اول که مکرر در قرآن بآن اشاره شده‏ پند گرفته و بحث‏ها کرده‏ام و معتقدم که باید از انسان مادی چیزی در این جهان باقی‏ بماند که همانند تخم مستعد گیاه بتواند مجددا بهمان شکل یا شکلی دیگر بروید و زنده شود و مسلما غرض خداوند این نیست‏ که از هیچ چیزی بوجود آید1باید مطالعه کرد و دید که چگونه ممکنست با باریدن باران گیاهی از زمین بروید؟
حال به بینیم از انسان پس از مرگ چه‏ میماند؟یکی عناصر مادی او است که جزو دیکر عناصر موجود در جهان میشود دیگری‏ اعمال و عقاید و گفتار و رفتار او است که‏ میماند چه خوب گفته است شاعر
یدوم الخط فی القرطاس دهرا و کاتبه رمیم فی التراب
یعنی«نوشته بر روی کاغذ روزگار درازی‏ باقی‏بماند ولی نویسنده آن در خاک پوسیده‏ است و خداوند در قرآن کرارا اشاره به حفظ آثار رفتارها و کردارها و گفتارهای مردم در کتاب محفوظ نموده که در آخرت این کتاب‏ بر صاحبش عرضه میشود و وی می‏بیند که‏ جزئیات کارهای او در آن ثبت شده است
بنابراین طبق قانون باید انسانی که دو باره زنده میشود از نوع ماده باشد منتها شکل ماده در آن روز احتمال قوی با مواد گنونی موجود تاکنون شناخته شده در زمین‏ که منشاء آفرینش این انسان موجود زوال‏ پذیر است شاید متفاوت باشد چون در قرآن‏ باز مکرر اشاره شده که زندگی دیگر(یعنی‏ آخرت)زندگی جاویدان خواهد بود و با این مواد موجود و ساختمان موجود این‏ دنیا و این انسان،جاودانگی غیر ممکن است‏ و خلاف قوانین جاری است-پس باید شکل‏ این ماده عوض شود که تا هروقت که خدا بخواهد قابل بقا باشد-بنابراین معاد انسان حتما مادی خواهد بود منتها شکل‏ ماده باحتمال قوی با مواد کنونی فوق خواهد خواهد داشت بعلاوه کوشش‏ها و کارها و حتی گفتارها و پندارهای مردم بصورت‏ کتابی لباس آن ماده یا صورت آن ماده خواهد شد تا مستحق کیفر یا پاداش مربوطه گردد و نتیجه اعمال انجام شده در دنیا را به بیند که‏ آن نیز از سنت‏های الهی است.
بنابر نظریه فوق ما هم«معاد جسمانی» را قبول کرده‏ایم و هم نشر و حشر مردم را و هم اعمال آنها را بصورت اعضاء یا اندام- های متشکله آنان و هم دنیا را مزرعه آخرت‏ دانسته‏ایم که هرکس آخرت خود یعنی دنیای‏ دیگر و جاودانی خود را(بهشت و دوزخ‏ خود را)در این دنیا یوجود میآورد
و من‏ یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل‏ مثقال ذرة شرا یره
(آیات 7 و 8 سوره‏ 99)که ذره‏ای از اعمال آدمی در کتاب‏ (1)-همه‏جا فرموده
ینشنی النشأة الاخرة
یعنی آخرت نوعی نشوونما است نه خلقت‏ ابتدائی(آیه 19 عنکبوت)
جهانی فراموش نمیشود
پس با مقایسه پدیدهء بارش باران و روئیدن‏ گیاه و زنده شدن زمین،انسان نیز دو مرتبه‏ زنده میشود منتها نوعی زندگی دیگر و میدانیم که یکی از راههائی که خداوند حکمت‏های خود را بما میفهماند بیان مثال‏ است که
تلک الامثال نصربها للناس‏ لعلهم یتفکرون.
آیه 21 سوره 59)و تمام اینها مثال است تا مطلب به فهم ما نزدیک‏ باشد و چون فهم بشر روزبروز و بتکامل‏ میرود و وسائل شناسائی او کاملتر میگردد روزبروز مثل‏های خداوی که در قرآن‏ آمده برای اکثریت بلکه همه مردم قابل‏ فهم‏تر و روشن‏تر میشود و این از معجزات‏ بزرگ قرآن است.
خداوند در آیه بعدی یعنی آیه 25 برای‏ تسجیل این امر تأکید فرموده«که از آیات‏ دیگر خداوندی برپا بودن آسمان و زمین‏ به امر او یعنی قوانین و سنت‏های او است و وقتی که شما را مجددا به حیات خواند شما زنده میشوید و از زمین خارج میشوید یا بیرون میآئید.همانطور که گیاه از زمین‏ بیرون میآید.
یعنی این آیه نیز مکمل آیه قبلی و مثالی‏ است که درباره باریدن باران و زنده شدن‏ زمین زده و انسان‏ها نیز مجددا از همین زمین‏ و موادی که در این زمین است ساخته میشوند و قابلیت زندگی مجدد و برانگیخته شدن‏ را می‏یابند.

تفکر در آیات شش‏گانه فوق همانطور که در پیش آوردیم«زندگی»انسان را از ابتدای شروع و خلقت او تا انتها و معاد و برگشت یا زندگی مجدد او شرح داده و در فاصله بین این مبداء و معاد زندگی در این‏ جهان را در اجتماع انسان‏ها با بهره‏گیری‏ از قوانین مسلم طبیعی(که انسان باید آنها را بشناسد و بکار گیرد)رسم کرده و هم گذشته‏ و هم حال و هم آینده نوع انسان را نشان‏ داده است.
یعنی پاسخ بسؤالات چگونه آمدم- چگونه بودم-چگونه باید باشم و چگونه‏ خواهم بود و میدانیم که انسان بزرگترین‏ آیه خداوند در روی زمین است و قرآن و آیات آن برای راهنمائی همین انسان نازل‏ شده است و مخاطب اصلی هم او است.
بقیه شرایط و قیود حد سرقت
پیامبر با خشم فراوان گفت:اسامه،آیا درباره تعطیل حدی از حدود خدا شفاعت‏ می‏کنی؟!.
آنگاه برخاست و در مجمع عمومی مهاجر و انصار چنین فرمود:علت هلاک اقوام‏ و نابودی مردمان پیشین آن بود هرگاه شخص صاحب نفوذی از آنان،دزدی میکرد قانون‏ درباره‏اش اجراء نمی‏شد ولی اگر افراد ضعیف دست بسرقت میزدند و خلاف می‏کردند قانون‏ حد را درباره‏اش اجراء می‏کردند.
بخدا سوگند اگر حتی دخترم فاطمه دزدی کند دستش را قطع می‏کنم!!(روح الدین الاسلامی ص 361)
ادامه دارد

آرزو: خواهش چيزى كه دست‌يابى به آن محال يا دور از انتظار است.

حقيقت آرزو:

آرزوهاى ناروا:

نقش شيطان در ايجاد آرزو:

دست‌يابى به آرزو:

آرزوهاى كافران:

آرزوهاى اهل‌كتاب:

آرزوهاى منافقان:

آرزوهاى مؤمنان:

آرزوى پيامبران:

آرزوهاى پس از مرگ:

منابع:

انسان موجودي است كه نسبت به تحولات و حوادث محيطي خويش واكنش نشان مي دهد. واكنشهاي انسان درهنگام برخورد با عواملي كه برايش مثبت تلقي شود به صورت شادي و خوشحالي و هنگامي كه در برابر مشكلي يا حادثه اي ناگوار قرارگيرد به شكل گريه و اندوه نمايان مي شود. نويسنده مقاله كوشيده است كه به بررسي اجمالي سرور و شادي و لزوم اعتدال درآن بپردازد. اينك مطلب را با هم از نظر مي گذرانيم:
سرور به معناي شادي، آثار و فرح به معناي خوشحالي دو واكنش عاطفي و هيجاني بشر نسبت به اموري است كه در او تاثري را برانگيخته است. به اين معنا كه انسان نسبت به امور و مسايل دروني و بيروني پس ازشناختي حتي اجمالي از راه حواس و يا تفكر و يا شهود، واكنش هايي را بروز مي دهد كه از آن ميان مي توان به واكنش هاي دروني و عاطفي غم واندوه و در مقابل شادي و سرور و يا واكنش هاي هيجاني بيروني چون گريه و يا خنده و تبسم اشاره كرد. بنابر اين واكنش هايي چون تبسم و خنده كه بيانگر بروز و ظهور هيجاني تاثر عاطفي انسان است همان خوشحالي و فرح است گاه در حالتي باطني از آن به سرور و شادي ياد مي كنند.
به سخن ديگر به نظر مي رسد كه انسان هنگامي كه تحت تاثير عاطفي امري مثبت قرار مي گيرد در درون و باطن خويش نوعي واكنش مثبت نشان مي دهد و عواطف و احساسات وي متاثر از آن مي شود كه از آن به سرور و شادي دروني ياد مي شود كه بروز و ظهور آن به شكل هيجاني خنده و تبسم همان خوشحالي و فرح است. درمقابل واكنش عاطفي و احساسي آدمي به امري منفي نيز به دو شكل غم واندوه و حزن دروني و گريه و مويه بيروني خود را نشان مي دهد.

به نظر مي رسد كه بيش تر مردم وحتي بسياري از محققان و پژوهشگران تفاوت هاي معناداري درواكنش هاي آدمي به شادي و خوشحالي (درمقابل سرور وفرح) قايل نيستند. (به نظر مي رسد كه انتخاب واژه خوشحالي در مقابل واژه عربي فرح و شادي در مقابل سرور انتخابي ازسر ناچاري است و شايد اگر عكس عمل مي شد بهتر بود؛ زيرا در خوشحالي سخن از حال خوش است كه بيانگر واكنش امري دروني است كه درمقابل آن شادي قراردارد كه امري بيروني است به هرحال منظور تفاوت هايي است كه ميان دو مفهوم سرور و فرح در فرهنگ و ادبيات قرآني است.) با آن كه اين تفاوت ها وجود دارد و از اين براي هر يك حكم خاصي مي توان بيان كرد و آثار خاصي نيز بر آن مترتب نمود.

عواطف آدمي متاثر از امري بيروني كه از راه حواس درك مي شود و يا درهنگام تفكر به چيزي و يا شهود امري دروني پديد مي آيد واكنش هاي دوگانه دارد كه با توجه به واكنش هاي ظهوري و بروزي آن مي توان به چهار دسته بخش كرد.
1- غم و اندوه: واكنش آدمي نسبت به امري كه آن را تلقي به منفي مي كند و از نظر احساسات و عواطف روحي و رواني درراستاي خواسته ها و نيازهاي كمالي خويش نمي يابد، غم واندوه و حزن است. غم و اندوه بيشتر بلكه در همه مواردم برخاسته از نگرش منفي نسبت به امري است كه اتفاق افتاده و فقدان آن را به معناي نقصان و كمبود براي خود مي يابد. حالت ديگري كه دراين جا مي توان تصور كرد مساله خوف و ترس است كه نسبت به فقدان چيزي در آينده است كه خود عامل تاثيرگذار بر روح و روان آدمي است. از اين رو در آيات قرآني درباره مومنان به عدم حضور حزن و اندوه و يا ترس و خوف اشاره شده و بيان گرديده است كه مومنان واقعي در دنيا و آخرت مردماني هستند كه متاثر از جنبه هاي منفي نيستند و احساسات و عواطف خود را مديريت و مهار و كنترل مي كنند؛ زيرا بينش و نگرشي دارند كه آنان را از متأثر شدن واقعي و غيرمهار شده باز مي دارد؛ هر چند كه به طور طبيعي واكنش هاي احساسي و عاطفي به عنوان انسان از خود بروز مي دهند ولي به شكل پايداري نيست كه از آن به حزن و اندوه و يا خوف ياد شود. خوف و حزن به حالتي از حالتي هاي احساسي و عاطفي گفته مي شود كه در آن عنصر پايداري وجود داشته باشد. اما اگر شخصي در برابر امري منفي واكنش طبيعي و احساسي به دو شكل دروني شده و يا بيروني شده ابراز كند ولي از عنصر و مولفه هاي پايدار و دوام حالت و واكنش برخوردار نباشد نمي توان آن را به عنوان حزن و اندوه و يا خوف و ترس ياد كرد. بنابراين تنها زماني سخن از اندوه و ترس به ميان مي آيد كه از عنصر پايداري و دوام حالت برخوردار باشد و اين گونه است كه خداوند درباره مومنان مي فرمايد: آنان اندوهي نسبت به گذشته و فقدان امري و يا حالت ترس نسبت به آينده و از دست دادن چيزي رنج نمي برند و اين دو مسئله آرامش و آسايش آنان را به هم نمي زند.
2- گريه و مويه: واكنش احساسي و عاطفي شخص نسبت به هر امر منفي كه به سبب فقدان آن يا ترس از فقدان آن در آينده به شكل بروز و ظهور احساسات در صورت و بدن و حركات باشد، حالت ديگري است كه مي توان تصور كرد. اگر تأثر آدمي از امري احساسي و عاطفي به شكل هيجاني باشد بستگي به درجات تأثرپذيري فرد و عامل تأثيرگذار به دو شكل غم در چهره و صورت همانند تبسم و يا حركات بدني چون گريه و مويه بروز و ظهور مي كند. من اصطلاح و نامي براي حالت ظاهري كه تنها در چهره بدون حركات بدني باشد در زبان فارسي نيافتم و به همين اكتفا مي شود كه اين حالت را غم ظاهري در چهره و اندوه شماريم. شايد واژه اندوه بهترين واژه براي اين حالت و بيان آن باشد. اما در زبان فارسي به حركاتي كه برخاسته از تأثر شديد آدمي به غم و اندوه باشد واژگاني چون گريه و مويه و يا حالتي كه برخي از آن به چمباتمه زدن ياد مي كنند بهترين شكل توضيح مطلبي باشد كه در اين جا مراد و مقصود نويسنده است.
3- سرور و خوشحالي (به نظر مي رسد كه واژه خوشحالي بتواند در برابر سرور قرار گيرد و شادي را در مقابل واژه عربي فرح قرار دهيم. بالاخره انتخاب واژگاني با خواننده است كه بهترين را برگزيند و ما در اين جا تنها به بيان حالت و توضيح و تشريح آن بسنده مي كنيم): گاه شخص متأثر از امري مثبت چون به دست آوردن چيزي و يا كشف و يافتن امري و يا قرار گرفتن در وضعيتي در حال و يا آينده واكنش هايي از خود بروز مي دهد. اين امر نيز همانند حالتي است كه نسبت به امر منفي دارد. از اين رو واكنش هايي طبيعي است كه مي تواند لحظه اي و زودگذر باشد كه امري غيركنترلي و به دور از دسترس بشر و مديريت آن است. هر چند برخي با تلاش و كوشش كاري مي كنند تا هر گونه احساسات خود را كنترل و مديريت كنند و به شكلي بي احساس نشان مي دهند و مردم ايشان را افرادي بي عاطفه و بي احساس مي شمارند ولي اين مسئله واقعيت ندارد؛ زيرا اينان تنها واكنش هاي خود را نسبت به امور جزيي مديريت و مهار مي كنند و درحقيقت احساسات شديدي ندارند و كم تر حتي تحت تأثير طبيعي و معمولي هستند با اين همه اين دسته از انسان ها نيز در هر حال در شدايد و مشكلات و يا اموري كه عواطف و احساسات را به شدت تحت تأثير قرار مي دهد به طور طبيعي واكنش نشان مي دهند. آن چه ما در كاربردهاي واژگاني داريم نسبت به واكنش هاي پايدار و تا اندازه دايمي است. به اين معنا كه واژه سرور و خوشحالي براي واكنش مثبتي است كه به نسبت پايدار مي باشد. اين شكلي از تأثر آدمي است كه در درون خود احساس شعف و سرور مي كند. قرآن در آيات بسياري در ترسيم مومنان واقعي در دنيا و آخرت از سرور و خوشحالي آنان ياد مي كند. درحقيقت خوشحالي و سرور از ويژگي هاي مومنان شمرده شده است.
4- فرح و شادي: فرح شكل بروزي و ظهوري شادي است كه مي تواند در چهره و يا حركات بدني باشد. شخص اگر تحت تأثير امر مثبتي قرار گيرد نسبت به شدت و ضعف موثر واكنش هايي نشان مي دهد كه اگر تأثير آن كم باشد به شكل تبسم و در حالت شديدتر خنده و در صورتي كه بسيار شديد باشد به شكل افراطي حركات بدني خود را نشان مي دهد كه در آيات قرآني از آن به مرح ياد شده است. (مجمع البيان ج 7 و 8 ص 872 و نيز روح المعاني ج 13 جزء 24 ص 132) در برخي از آيات شادي افرادي كه به دنبال دست يابي به سرمايه هاي مادي و آسايش و معيشت بسيار پديد مي آيد به عنوان بطر ياد شده است. راغب اصفهاني در مفردات ص 129 بطر را به معناي نشاط و شادماني بيش از اندازه دانسته است.
ناگفته نماند كه واكنش هاي آدمي نسبت به امور تأثيرگذار در روان و احساسات و عواطف با توجه به اختلاف روحيات و احساسات هر يك مختلف و متفاوت است و شدت و ضعف دارد. برخي از امري به شدت متأثر مي شوند درحالي كه در ديگري تأثري را برنمي انگيزد و يا تأثر اندكي را به جا مي گذارد. بنابراين در يكي موجب سرور و در ديگري فرح و در برخي حتي موجب رقص و حركات بدني به عنوان واكنش هاي غيرمديريت شده مي شود.
به نظر مي رسد كه در حوزه شادي و خوشحالي يعني فرح و سرور مي بايست به تفاوت هاي آن توجه كرد؛ زيرا براي هر يك حكم خاصي است. در اين جا تنها به شادي و خوشحالي يعني فرح و سرور پرداخته مي شود تا ديدگاه قرآن از مسئله دانسته شود.

نگرش قرآن به خوشحالي و سرور نگرشي مثبت است و احكامي كه براي آن بيان مي شود برخاسته از اين واقعيت است كه از نظر قرآن سرور امري مطلوب براي آدمي است و حتي به عنوان يكي از ويژگي هاي بهشتيان مي كوشد تا اين معنا را منتقل كند كه سرور و خوشحالي امري مطلوب مي باشد كه مومنان مي بايست از آن در دنيا نيز برخوردار باشند؛ زيرا خوشحالي بيان گر اين معناست كه شخص در حالت آرامش است و آرامش در سايه ايمان امري مطلوب است و خداوند ايمان را براي ايجاد خوشحالي و فرح اصلي اساسي مي شمارد. به اين معنا كه خوشحالي يكي از بازتاب هاي ايمان به خداوند است و كسي كه از ايمان واقعي برخوردار مي باشد در حالتي از سرور و خوشحالي قرار دارد.
با اين همه قرآن از مردم مي خواهد كه در بروز احساسات و عواطف خويش نسبت به امور مثبت كنترل و مديريت احساسات را در اختيار گيرند. اين بدان معناست كه بيرون از حوزه واكنش هاي طبيعي و ناخواسته مي توان كاري كرد كه تسلط بيش تري بر احساسات و عواطف داشت و نگذاشت كه واكنش هاي احساسي و عاطفي مديريت عقل و هوش را از آدمي سلب كند. تأثرپذيري در حد و اندازه هايي مفيد و سازنده است اما مي بايست در حد اعتدال باشد.
خداوند در آيه 75 سوره غافر خروج از اعتدال در بروز احساسات مثبت را نكوهش مي كند و حتي آن را عاملي براي دوري از حق مي شمارد. در اين آيه فرح كه به معناي ابراز احساسات به شكل خنده و حركات بدني است را امري نمي داند كه بتوان به عنوان حالت دايمي مثبت ارزيابي كرد. اگر سرور به معناي خوشحالي امري خوب باشد كه حتي در حالت چهره به شكل تبسم بروز كند مفيد و در جلب اعتماد و گرايش مردمان سازنده و در افزايش كنش هاي ارتباطي مثبت موثر است چنان كه پيامبر همواره با تبسم با مردمان رو به رو مي شده است اما خنده و فرح امري مثبت تلقي نمي شود به ويژه اگر كه بر پايه ناحق واموري باشد كه در شكل تمسخر و استهزاي ديگري باشد. برخي از مردم براي دست انداختن ديگري مي خندند و خنده ها و فرح ايشان ريشه در امري باطل دارد. اين گونه فرح و ابراز احساسات به دو جهت نادرست است؛ زيرا هم موجب مي شود كه شخص خود را از حالت طبيعي و هوشياري بيرون برد و هم ديگري را دست اندازد. در حقيقت فرحي كه ريشه در امر باطلي دارد از نظر اسلام و قرآن مذموم است از اين امر بدتر و ناپسندتر مرح است كه شكل افراطي فرح است و شخص مديريت رفتار و حركات خويش را در اختيار احساسات و عواطف مي گذارد و به شكل افراطي شادي و سرور خويش را ابراز و اظهار مي دارد.
افراط در شادي از نظر قرآن امري مذموم است به ويژه كه اين امر برخاسته از تصويري نادرست از جهان و مسايل شناختي باشد. بسياري از مردم واكنش هاي نادرست در برابر نعمت ها از خود بروز مي دهند و هنگامي كه خداوند به ايشان نعمتي را ارزاني مي دارد به سرعت تحت تاثير آن قرار مي گيرند و واكنش هاي عاطفي ايشان بيرون از مديريت عقلي و هوشي است. اين گونه است كه شادي و خوشحالي ايشان همانند و غم واندوه آنان حالت طبيعي ندارد. وقتي به چيزي مي رسند در پوست نمي گنجند و هنگامي كه چيزي را از دست مي دهند به زمين و زمان ناسزا مي گويند و كفر و ناسپاسي مي ورزند. (هود آيه 9 و 10 و نيز شوري آيه 48)

چنان كه گفته شد شادي بروز و ظهور خوشحالي و سرور دروني است كه به شكل هايي چون تبسم و خنده و نيز قهقهه و حركات بدني كه از اين دو حالت اخير به فرح و مرح ياد مي شود خود را نشان مي دهد. قرآن براي فرح و مرح آثاري چند را بيان مي كند كه مي توان به شرك به خدا (غافر آيه 73 و 75) غفلت از خدا و تاثيرگذاري آن در امور و مسايل هستي و ربوبيت و مديريت وي (همان) گمراهي و ضلالت (همان) و در نتيجه هلاكت و نابودي (قصص آيه 58) اشاره كرد. ريشه اين گونه افراط در شادي را مي بايست در روحيه فخرفروشي (لقمان آيه 18) و تكبر و غرور (همان) جست و جو كرد.

آيات قرآني شادي كه به شكل هاي افراطي فرح البته به غير حق يا بطر و مرح باشد امري مذموم و ناپسند مي شمارد و از خروج مستانه مومنان حتي به سوي جهاد و جنگ نهي و باز مي دارد. به اين معنا كه حتي اعمالي كه خداپسندانه است نمي بايست آدمي را از حالت اعتدال بيرون برد و هر امري مي بايست در دايره عقل و هوش مديريت شود. به اين معنا كه اگر آدمي حتي در امور ديني و عمل به اعمال عبادي چون جهاد كه مرگ را با خود همراه دارد از حالت اعتدال و تعادل بيرون رود امري مذموم است و خداوند به حكم فقهي از آن نهي نموده است؛ زيرا انسان نمي بايست مديريت زندگي و رفتار خويش را به احساسات و عواطف بسپارد و مي بايست همواره با عقل و هوش خويش احساسات را مهار و مديريت نمايد. (انفال آيه 45 و47 و از اين روست كه هرگونه افراط و زياده روي در شادي كه به شكل فرح و مرح و بطر است امري مذموم و ناپسند اخلاقي شمرده شده است و در آيات 37 و 38 سوره اسراء و نيز 18 لقمان از آن بازداشته است.

مومنان واقعي همواره در خوشحالي و سرور هستند و آن را به شكل تبسم و نشاط نشان مي دهند. علت اين امر را مي بايست در اموري چون اخلاص ايشان در امور و كارها و توحيد محض دانست (انسان آيات 5 تا 11) خداترسي (همان) ايمان به حسابرسي آسان در قيامت و روز رستاخيز (انشقاق آيه 7 و9) عقيده به روز قيامت و پاداش بهشت و به روزي (حاقه آيه 19 تا 24 و نيز انسان آيه 10 و 11) كه برخاسته از روحيه ايثارگري (انسان آيات 5 تا 11) و انفاق و اطعام به نيازمندان (همان) و شهادت طلبي (توبه آيه 111) و اعمال نيك و صالح (غاشيه آيه 8 و 9) است موجب مي شود تا سرور و خوشحالي همه وجود ايشان را در برگيرد و هرگز حزن و اندوهي برگذشته و خوف و ترسي از آينده نداشته باشند.
آنان به سبب اين كه به تقدير الهي در همه امور (حديد آيات 22 و 23) و حتي رزق و روزي (روم آيه 36 و 37) ايمان واقعي دارند و بر اين باورند كه خداوند مالك مطلق زمين و آسمان است (شورا آيه 48 و 49) بر هر تنگدستي و مصيبتي صبر مي كنند (هود آيه 10 و 11) و همواره بر عمل صالح و نيك تاكيد مي كنند (همان) و اين گونه است كه برخوردار از آرامش روحي و رواني هستند.

در مقاله حاضر نويسنده با استناد به برخي آيات قرآن به بررسي علل و عوامل پيدايش شادي و خنده در ميان انسانها مي پردازد و پاره اي از موارد پسنديده و ناپسند آن را مورد اشاره قرار مي دهد كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

هيجانات روحي و رواني به اشكال مختلف بروز مي كند. عواطف انساني تحت تأثير عوامل دروني و بيروني تحريك مي شود. اگر اين عوامل، عواملي باشد كه عواطف و احساسات انسان را جريحه دار سازد، به دو حالت غم و گريه بروز مي كند. غم، حالتي دروني است و فرد در اين حالت خود را جمع مي كند و همانند ماري، در دور خويش چمباتمه مي زند. زانوي غم بغل كردن در عمل، شكل بيروني آن است كه بيانگر فشار و تنگناهاي روحي و رواني است كه بر فرد وارد مي شود. شخص به اين روش مي كوشد تا از شدت فشار بكاهد. اين حالت چمباتمه زدن و زانو بغل كردن و گوشه گيري، نشانه اي از فشاري است كه بر درون شخص و روان وي وارد مي شود. اگر فشارهاي دروني و بيروني، شديد باشد و يا افزايش يابد به شكل گريه در شخص خودنمايي مي كند. در حقيقت غم و اندوه هر اندازه تشديد شود گريه نيز افزايش مي يابد و گاه به شكل شوك، فرد را چنان مبهوت از خود بي خود مي كند كه ديگر نمي تواند واكنشي نشان دهد. پيامدهاي شوك هاي غم بار، گاه جنون و ديوانگي و يا حيرت و سرگرداني است. از اين رو ديده مي شود كه شخص در اثر شدت فشارهاي رواني و روحي، از هرگونه واكنشي ناتوان مي ماند و مبهوت و حيرت زده به گوشه اي خيره مي شود و گاه شدت آن موجب مي شود تا خنده هاي وحشتناكي از خود بروز دهد. اين ها نشانه هائي از ديوانگي است كه بر اثر شدت فشارهاي اندوهبار پديد مي آيد كه گاه مقطعي و گاه پايدار مي باشد.
خنده، درست، واكنشي متضاد غم و گريه است. از اين رو گفته اند: خنده ضدگريه، حالتي در انسان است كه به دليل شعف و خوش حالي و بشاشت پيدا مي شود و در آن حالت، لب هاي انسان و دهان وي به حركت در مي آيد و در بيش تر اوقات اين حالت با آواز و صداي مخصوصي همراه است. (لغت نامه دهخدا ج6 ص8764)
به سخني ديگر واكنش احساسي و عاطفي انسان نسبت به علل و عوامل شادي بخش و مفرح به شكل خنده و واژگاني بي اختيار، بروز مي يابد. شخص با توجه به كمي يا زيادي عوامل تحريكي، واكنش نشان مي دهد. از اين رو گاه به شكل سرور و بشاشيت چهره و گاه ديگر به شكل تبسم و لبخند و گاه سوم به شكل خنده هاي ريز و بلند است.

از اوصاف مؤمنان كه در قرآن بيان شده سرور قلبي و باطني و تبسم و لبخند در چهره و ظاهر است. سرور و شادي يكي از نشانه هاي آرامش و اطمينان روحي و رواني شخص مي باشد. هر چند كه ممكن است در آن حالت او در آسايش و رفاه نباشد ولي نوعي آرامش خاص كه بيرون از عوامل آسايش و رفاه است وي را دربرمي گيرد و موجب مي شود كه مسرور باشد.
سرور باطني و آرامش از اهداف بشريت است و مي كوشد تا با مبارزه با عوامل ضدآرامشي، زمينه آرامش و سرور را در خود فراهم آورد.
سرور، امري باطني است و ارتباط تنگاتنگي با روح و روان شخص دارد و به يك معنا امري شخصي و فردي تلقي مي شود ولي تبسم و لبخند كه بازتاب ظاهري و بيروني آن مي باشد امري اجتماعي است و تأثيرات آن در حوزه ارتباطي و رفتارهاي اجتماعي ظاهر مي شود. از اين رو از صفات مؤمن در حوزه امور اجتماعي و رفتارهاي جمعي و هنجاري، تبسم و لبخند است.
مومن مي بايست همواره در جامعه به گونه اي ظاهر شود كه لبخند و تبسم بر لبان داشته و بشاشت و شادابي از چهره وي آشكار باشد.اين روش تاثير بسيار مهمي در جلب و جذب ديگران و تصحيح رفتارهاي آنان داردو جامعه را به سوي آرامش سوق مي دهد.
اگر افراد جامعه با چهره هاي شاد و خوش حال در ميان جمع حاضر شوند به طور ناخودآگاه آثار آن در جامعه به جاي خواهد ماند كه مهم ترين آن همان آرامش است كه جامعه بشري به عنوان هدف برتر خواهان آن است و معنا و مفهوم خوش بختي را با حضور آرامش و آسايش مي شناسد.

از نظر اسلام و تحليل قرآني، بهشتي ها انسان هاي مسرور و شاداني هستند بنابراين سرور و شادي به عنوان يك ويژگي بشري مي بايست مورد توجه و خواسته انسان در دنيا باشد؛ زيرا انسان چيز هايي را كه در اين دنيا نتوانسته به دست آورد مي كوشد در آخرت به بهترين وجه به دست آورد. از اين رو شادابي و شادي و سرور به عنوان مطلوب وي مطرح مي باشد. و لذا مي بايست در دنيا مطلوب وي باشد و شخص بايد در به دست آوردن آن همت كند.
اهتمام به شادي به معناي اين است كه شخص عوامل و علل شادي بخش را بشناسد و در پي آن باشد؛ زيرا شادي و سرور، حالتي عاطفي و احساسي و بيرون از اختيار انسان است و انسان تنها مي تواند عوامل و علل آن را ايجاد كند. بنابراين اگر گفته مي شود كه انسان بايد در جست وجوي شادي باشد به معناي جست وجوي علل و عوامل شادي آفرين است.

از نظر قرآن مهم ترين علت ايجاد خنده، تعجب و شگفتي انسان است. اين مسئله اي است كه همگان از آن آگاه هستند و شكي دراين كه شگفتي و تعجب از علل و عوامل خنده زاست وجود ندارد.
شخصي كه با رخداد و يا گفتاري غيرمنتظره رو به رو مي شود بي اختيار مي خندد. بارها پيش آمده كه شما از جمله و يا كلام يك كودك به خنده بيفتيد و حتي دچار خنده هاي شديد شويد.
در هنگام ترس ها و غم هاي شديد نيز اين حالت رخ مي دهد. علت اين خنده ها اين است كه شخص، شنيدن چنين كلمات يا گفتاري را از كودكي خرد، انتظار نداشته است؛ از اين رو بي اختيار واكنش نشان مي دهد و مي خندد.
در داستان حضرت سليمان(ع) و شاه مورچگان نيز علت لبخند حضرت، شگفتي وتعجب بوده است؛ زيرا او، انتظار كلامي اين گونه و تحليلي اين چنين را از يك مورچه نداشت. وي كه كلام جانوران را مي دانست، در هنگام عبور لشكرش، از ملكه مورچگان شنيد كه مي گويد: به خانه هاي خويش در آييد تا سليمان و لشكريانش شما را نكوبند در حالي كه شما را احساس نمي كنند و از وجود شماآگاه نيستند. سليمان از اين سخن ملكه مورچگان لبخندي زد.(نمل آيات 18 و 19)
به نظر مي رسد علت شگفتي آن حضرت، تعليل مورچه بوده است؛ زيرا مورچه بيان مي كند كه حضرت سليمان و لشكر وي از وجود شما در زير پاي خويش بي خبرند.اين موجب مي شود تا حضرت، ناخودآگاه واكنش عاطفي و هيجاني از خود نشان دهد و لبخند بزند.
ازآن جايي كه پيامبران هرگز با صداي بلند نمي خندند، و لذا واكنش ايشان، به صورت لبخند و تبسم بيان شده است.
قرآن بيان مي كند كه مشركان هنگامي كه خبر قيامت را شنيدند و اين كه رستاخيزي خواهد بود و از هر كس بازخواست مي شود و مردگان دوباره برانگيخته و زنده مي شوند شگفت زده شده و همين عاملي براي خنده آنان شد: ازفت الازفه افمن هذا الحديث تعجبون و تضحكون؛ هنگام قيامت رسيد آيا ازاين سخن و گفتار شگفت زده شده و مي خنديد. (نجم آيه 57 و 58 و 60). كافران نه تنها از برپايي قيامت كه با باورهاي آنان در تضاد است شگفت زده شدند بلكه خنده هاي بلندي كردند.

از ديگر عواملي كه قرآن براي خنده بر مي شمارد بشارت و مژده است كه مي تواند موجب شگفتي باشد و به علت همين شگفتي ساز بودن، موجبات خنده و تبسم و سرور و شادي فرد را فراهم آورد. هر چه مژده و بشارت شگفت زاتر باشد و شخص انتظار كم تري از آن داشته باشد واكنش وي شديدتر خواهد شد.
البته به نظر مي رسد كه بايد تفكيكي ميان شادي و خنده انجام شود. به اين معنا كه بشارت عاملي در ايجاد سرور و شادي است ولي آن چه عامل خنده مي شود بشارت شگفتي زاست كه شگفتي در حقيقت خنده را پديد آورده است. ازاين رو گفته مي شود بشارت و مژده را نمي توان عامل خنده دانست بلكه بشارت گاه موجب شگفتي مي شود و اين شگفتي برخاسته از بشارت است كه موجب مي شود تا شخص به شكل خنده بدان واكنش نشان دهد. از اين رو نمي توان گفت كه بشارت خود عامل مستقيم خنده است بلكه عاملي غير مستقيم در ايجاد آن است.
در داستان حضرت ساره همسر ابراهيم (ع) آن چه موجب خنده وي شد، اين بود كه بشارت فرزند دار شدن به وي داده شد. زيرا او در سني نبود كه امكان بچه دار شدن برايش فراهم باشد؛ چنان كه همسر او نيز در سن شيخوخيت قرار داشت.
قرآن در آيه 70 و 71 سوره هود از واكنش ساره به شكل خنده سخن مي گويد ولي در آيه 29 سوره ذاريات از همين واكنش به «صكت و جهها» تعبير مي كند كه بيانگر سيلي زدن به چهره خويش از روي شگفتي است. بنابراين بشارت موجب مي شود تا شخص واكنش دوگانه خنده و سيلي به چهره زدن را از خود بروز دهد و افزون بر خنده با واكنش هاي فيزيكي ديگري آن را همراه كند. البته اين همراهي، واكنشي ناخودآگاه و طبيعي است.
اين تحليل رسمي از علت خنده ساره همسر حضرت ابراهيم (ع) است كه در بيش تر كتاب هاي تفسيري وارد شده است.

از ديگر عوامل شادي و خنده كه قرآن بدان اشاره مي كند ايمان مؤمنان است كه موجب خنده كافران مي شود. (مطففين 29 و 34) اين را نيز مي بايست به مسئله شگفتي ارتباط داد.
از نظر كافران، ايمان به خدا و يا رستاخيز و بازگشت مردگان، امري خنده دار است و موجبات خنده كافران را فراهم مي آورد. اين خنده شايد به سبب طبيعي باشد كه همان شگفتي از رستاخيز است كه مؤمنان بدان ايمان دارند و يا به سبب تمسخر و استهزا باشد كه ديگر خنده اي غيرطبيعي و استهزايي است. به نظر مي رسد كه خنده كافران نسبت به ايمان مؤمنان از مصاديق خنده هاي استهزائي و غيرطبيعي است و نمي توان آن را به عنوان عامل خنده برشمرد.
نكته قابل توجه آن كه كافران همواره رفتار مؤمنان را به جهت استهزا و تمسخر، موجبات خنده برمي شمارند تا به اين روش آنان را اذيت كنند و به روح و روان آنان آزار رسانند. خنده هاي استهزايي فرعونيان در برابر معجزات حضرت موسي(ع) (زخرف آيه 46 و 47) و يا خنده هاي استهزايي مشركان هنگام نزول وحي (نجم آيه 59 و 60) و خنده هاي تكذيب كنندگان آيات الهي (مؤمنون آيه 105 تا 110) و خوش حالي و خنده منافقان (توبه آيه 81 و 84) تنها براي ايذا و آزار مؤمنان است و ريشه در عوامل طبيعي ندارد.
از آن چه گفته شد مي توان نتيجه گرفت كه عامل اصلي خنده تنها شگفتي انسان مي باشد كه موجبات واكنش هاي طبيعي و هيجاني انسان را فراهم مي آورد.
البته ايمان و مسايل ديگري مي تواند عامل سرور و شادي باشد ولي به عنوان عامل خنده نمي توان از آن ها ياد كرد.
نكته اي كه در آيات قرآني مي توان از آن استفاده كرد اين است كه خنده با صداي بلند به عنوان يك واكنش طبيعي مطرح است كه در برابر شگفتي ها و عوامل تعجب انگيز صورت مي گيرد. با اين همه پيامبران اهل تبسم و لبخند هستند و از خنده هاي بلند پرهيز مي كنند.
به هرحال از نظر قرآن خنده امري طبيعي و واكنشي عادي به امري است كه شگفتي شخص را به دنبال دارد. از اين رو نمي توان آن را امري پسنديده و يا ناپسند برشمرد. ولي ايجاد عوامل شگفتي مانند آن چه كه فرشتگان كردند نشان مي دهد كه امري پسنديده است. در داستان ابراهيم(ع) ديده مي شود كه چگونه فرشتگان با رفتار خويش شرايطي را فراهم مي آورند كه پيرزني را مي خندانند و دل وي را شاد و مسرور مي سازند. آنان از همان آغاز به گونه اي رفتار كردند تا شرايطي براي خنده و واكنش شديد حضرت ساره فراهم آيد. از اينرو خود را به شكل انساني ناشناس در مي آورند به گونه اي كه حتي پيامبر خدا(ع) كه به ملكوت آسمان و زمين آگاه است آنان را نشناسد و نتواند تشخيص دهد كه انسان نيستند. گروهي مي آيند و بر او وارد مي شوند و مي گذارند تا برود و گوساله اي فربه را بكشد و آن گاه غذا براي اين گروه بزرگ آماده شود ومي گذارند تا خوراك گوساله آماده شده و سفره انداخته شود ولي دست به خوراك گوساله نمي برند به گونه اي كه موجبات ترس ابراهيم(ع) را فراهم مي آورند. آن گاه كه آن حضرت مي ترسد و مي بينند كه كار به جاي حساس كشيده مي شود مسئله را لو مي دهند و چهره واقعي خويش را آشكار مي كنند و اين گونه است كه حضرت ساره را مي خندانند. بنابراين فراهم آوردن شرايط شادي ديگران امري خوب است كه فرشتگان نيز بدان اقدام كرده اند. مشروط بر آن كه در آن معصيت پروردگار نباشد.

برای روشنتر و واضح شدن هر موضوعی بهتر است ابتدا با معانی واژگان آن موضوع آشنا شد و با علم به معنی آنها به دنبال بهتر فهمیدن آن بود.
محور همه انفعالات این گونه است که وقتی انسان، مطلوبی دارد هنگامی که مطلوبش تحقق پیدا کرد حالتی به نام شادی، خشنودی و امثال این تغییرات، برای انسان پدید می آید و اگر از دستش رفت حالتی به نام حزن و اندوه و غم به وجود می آید. بنابراین، انفعالات نفسانی به یکی از ابعاد وجود انسان اختصاص ندارد، بلکه هر یک از خواسته های روحی انسان این گونه است که به هنگام تحقق آن، حالت شادی و به هنگام عدم تحقق آن حالت غم روی می دهد.
انسان به زندگی علاقمند است. این یکی از ابعاد وجود انسان است که از یک نظر می شود عمیق ترین بعد یا ژرفناک ترین لایروبی انسان در نظر گرفته شود؛ اگر انسانی احساس کند که حیاتش به خطر افتاده است، حالتی به نام سرور و شادی برایش پدید می آید.
درباره قدرت هم همین طور است اگر کسی احساس کند که قدرتش در حال زوال است و عاجز و ناتوان خواهد شد، احساس خوف به او دست می دهد و اگر کسی که عاجز بوده قدرتش برگردد یا کسی که فلج بوده شفا پیدا کند احساس سرور به او دست می دهد. چنان که اگر سلامتی اش به خطر افتد می ترسد و هنگامی که مریض شود محزون می گردد. هم چنین انسانی که به مال علاقه دارد اگر مالش به خطر افتد حالت خوف به او دست می دهد و اگر از دستش برود محزون می شود، اما اگر ناگهان مالی به او برسد شاد می شود. در مورد فرزند هم به همین منوال است، اگر به فرزند کسی مصیبتی برسد پدر محزون می شود، اما اگر فرزند مشرف به مرگی نجات پیدا کند، پدر شاد می شود.
حاصل آنکه هر مطلوبی تحقق پیدا کند، موجب سرور و شادی می شود و هر کدام از دستش برود موجب غم و اندوه می گردد از این جهت این بعد وسیع ترین ابعاد است و بر همه ابعاد وجود انسان احاطه دارد.
یک حالت فرعی و فراگیری نسبت به همه شؤون زندگی دارد. این دو نوع ویژگی از ویژگی های این بعد انسان است: یکی این که سطحی تر از همه و دوم این که وسیع تر و فراگیرتر از همه است.1
و در تعریف دو واژه دیگر که بیشتر این واژگان در قرآن کریم بکار رفته اند و در واقع غم و شادی از مصادیق و معانی آنها هستند گفته اند:
فرح: شاد، شادان، سبک شده از فرط شادی. و حزن: اندوه، مقابل فرح.2
و بالاخره تعاریفی دیگر که حتماً در مورد شادی و غم شده است و بسیار متعدد و گسترده که در این مجمل نمی گنجد. البته ذکر چند جمله از دانشمندان دیگر در مورد شادی و خنده البته نه در تعریف آن خالی از لطف نیست:
«» شادی خمیر مایه هستی و آفرینش است (محمد جواد حجتی کرمانی)
«» دینداری تأمین کننده شادی حقیقی و پایدار است (غلامعلی حداد عادل)
«» اگر می خواهید از کسی چیزی بگیرید اول او را بخندانید (محسن قرائتی)
و همچنین چند ضرب المثل که در مورد شادی و خنده گفته شده است از قبیل:
«» خنده بر هر درد بی درمان دواست (ایرانی)
«» انسان خنده رو موفق تر است (ژاپنی)
«» خنده خون سالم تولید می کند (ایتالیایی)
و خلاصه اینکه در ماهیت شادی باید چنین گفت که: مؤمن شادترین انسان است.
ماهیت شادی یعنی عنصر رضایت شادمانی یعنی رضایت پایدار از روند زندگی. در دین اسلام، انسان به اعمالی دعوت می شود که هم رضایت خدا از او خواسته شده و هم رضایت بندگان خوب خدا و هم ضمیر پاک خود انسان.
در قرآن کریم مصادیق و تعاریفی برای حزن و فرح بیان شده که در ادامه بحث به آن می پردازیم.

با بررسی برخی از آیات قرآن به این نتیجه رسیدیم که فرح و حزن و به بیانی دیگر غم و شادی یک قسم نیست و این طور نیست که هر شادی یا غمی مطلوب باشد، بلکه اسلام شادیهای ساختگی و بی روح وضعی را مردود می شمارد و شادیهای واقعی و مثبت را تبلیغ می کند.
شادیهای زودگذری که حاصل غفلت، گناه و غرور بوده و یا نتیجه تحقیر و استهزاء دیگران است، لهو و لعب بوده و شدیداً نکوهش شده است. اسلام به شادیهای اصیل و پایدار دعوت می نماید؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: هر کس به گناهی مرتکب شود و در آن حال خندان باشد در حال گریان داخل جهنم خواهد شد.3
شادیهایی که حاصل غرور، تکبر، گردنکشی و یا تمسخر باشد از نظر قرآن مردود است و این گونه شادیها از لحاظ روانشناسی نیز شادی محسوب نمی شوند. به چند نمونه در قرآن توجه کنید:
فرحین بما ءاتاهم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الا خوف علیهم و لا هم یحزنون 4
آنها به فضل و رحمتی که خداوند شامل حال آنها کرده شادمانند و بشارت دهند به آن مؤمنان که هنوز به آنها نپیوسته اند و بعداً در پی آنها به سرای آخرت خواهند شتافت که از مردن هیچ نترسند و از فوت متاع دنیا هیچ غم مخورند.
در این آیه اشاره کرده فضل و رحمت خداوند است و فرحین به معنای فرح می دانند.
کلمه بشارت و بشری هر خیری که تو را خوشحال کند، به معنای این است که در طلب آن باشی که با رسیدن خیری خوشحال کنند.
در این جا شادی و ملاک آن (شهادت در راه خدا)، رسیدن به فضل خدا و به دلیل آن فضل خوشحالی می کنند.
بر آنچه خداوند از فضل و عنایت خویش از شرف و شهادت و رستگاری و کامیابی بهشت و زندگانی ابدی و قرب به خدای تعالی و تنعم از مواهب ربوبی و تمتع از نعم بهشتی به آنها عطا فرموده است مسررو و فرحناک می باشند و با آن کسانی که به آنها ملحق نشده و پس از آنها مانده و شهید نشده نگشته و به درجات ایشان نائل نگشته اند مژده می دهند به اینکه نه آنها ترسی از وقوع مکروه و بیمی از احوال آخرت و نه اندوهی از فوت محبوب و نه غصه ای از ترک لذات و نعمتهای دنیوی است که گذاشته و گذشته اند.5
و آیه ای دیگر که اشاره به شادی منفی دارد:
... اذ قال له قومه لاتفرح ان الله لایحب الفرحین 6
هنگامی که قومش (قارون) به او گفتند آنقدر مغرور و شادمان مباش که خدا هرگز مردم پر غرور و نشاط را دوست ندارد.
کلمه فرح به معنای بطر تفسیر شده، لکن بطر لازمه فرح و شادی و خوشحالی از ثروت دنیا است البته فرح مفرط و خوشحالی از اندازه بیرون چون خوشحالی مفرط آخرت را از یاد می برد و قهراً بطر و طغیان به بار می آورد و به همین جهت در آیه مبارکه «ولاتفرحوا بما آتاکم والله یحب کل مختال فخور»7 این آیه اختیال و فخر را یکی از لوازم فرح شمرده و فرموده به آنچه خدا به شما داده خوشحالی مکنید که خدا اشخاص مختال و فخور را دوست ندارد برای همین در این آیه به آن اشاره شده است.
شادی ممنوع این است که این همه غرور و شادی با غرور و غفلت و تکبر نداشته باشد خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد.8 خداوند شادمانان به مال و نازندگان به مال را دوست ندارد.
با توجه به این دو آیه می فهمیم که قرآن با شادی و اصل شادمانی مخالف نیست، بلکه با شادی جهت دار و هدف دار کاملاً موافق است و به آن توصیه نیز شده است و این شادی کاذب که در واقع نمی توان به آن شادی گفت مخالف است و در آیه ای دیگر:
فرح المخلفون بمقعدهم خلف رسول الله و کرهوا ان یجاهدوا بأموالهم و انفسهم فی سبیل الله...»9
آنهایی که خوشحالند که از حکم تجهد در رکاب رسول خدا تحلف ورزیدند و مجاهده به مال و جانشان در راه خدا بر آنان سخت ناگوار بود... .
در اینجا اینها با تخلف کردن در جنگ تبوک و مخالفت با خدا و رسول او خوشحال و شادمانند که مسلماً این شادی یک شادی بیهوده و عبث و نادرست است و از این شادی نفی شده ایم، فرح و سرور مقابل غم و اندوه است و این دو حالت نفسانی و وجدانی است که یکی لذت بخش و دیگری ناراحت کننده است و در اینجا اینکه در مخالفت امر خدا خوشحال شده اند و آنها با تو مخالفت نداشتند منافقین که تو بعد از رفتنت آنها را جا گذاشتی خوشحال شدند و با تو بیرون نیامدند و تو را مخالفت کردند و از اینکه جهاد کنند کراهت داشتند .

همانگونه که در قرآن شادی تقسیم شده بود، غم نیز به دو جنبه مثبت و منفی تقسیم شده است و آیات گوناگونی به این نکته اشاره داد از قبیل:
... و اعینهم تفیض من الدمع حزنا الا یجدوا ما ینفقون 10
در حالی که ازشدت حزن، اشک از چشمانشان جاریست که چرا نمی توانند مخارج سفر خود را فراهم سازند. بر آنها هم حرج و گناهی بر ترک جهاد نیست.
این نشان می دهد که این گروه از یاران پیامبر به قدری شیفته و دلباخته و عاشق جهاد بودند که نه تنها از معاف شدن خوشحال نشدند بلکه همچون کسی که بهترین عزیزانش را از دست داده بود در غم این محرومیت اشک می ریختند.
به این غم و اندوه باارزش و اشک ریختن از سر اخلاص غم مثبت گفته می شود که ارزش آن بسیار است همان طور که در آیه دیدید و همچنین در آیه زیر:
و قالوا الحمد لله الذی اذهب عنا الحزن ان ربنا لغفور شکور11
و به سپاس آن نعمتهای بسیاری حساب لب (زبان) به ستایش گشوده و گويند حمد خدا را كه حزن و اندوه ما ببرد همانا خداي ما بسيار بخشنده و سپاسگذار است
و در تفسير اين آيه اينكه حزن و اندوه ما از ما زائل نمود و ما را به نعمت ورود در بهشت مسرور فرمود و حزن و اندوه في الجمله لازمه ايمان در دنيا و در عالم برزخ است. همان طور كه در دنيا ودرعالم برزخ است همانطورکه دردنیا حالت رجاء و خوف بر آنان رخ مي دهد در عالم برزخ هم براي آنان حزن و اندوه رخ مي دهد.12 بعضي از مفسرين هم گفته اند مراد از حزن كه خدا را به خاطر اينكه ايشان را با بردن به بهشت از آن حزن نجات داده حمد گفته اند آن شدائد و مصائب و اندوهي است كه اهل بهشت در دنيا داشته اند. بعضي ديگر گفته اند مراد از ان اندوهي كه منشأ آن ترس از گناهان است.
و در تفسير نمونه گفته شده كه حزن بر وزن (عدم) و حزن (بر وزن فرد) چنانكه در بسياري از كتب لغت و تفسير آمده هر دو به يك معني است، و در اصل به معني ناهمواري زمين است، از آنجا كه غم و اندوه روح انسان را ناهموار و خشن مي سازد، اين تعبير در اين معني بكار رفته است.
نظر به آيات ماهيت غم را براي انسان مشخص مي كند و اينكه غم پسنديده چه غمي است.

در اين جا اين سؤال مطرح مي شود كه معيار خوبي و بدي (مثبت و منفي) چيست؟ معياري كه در همه موارد مي توان بر آن تكيه كرد، اين است كه اگر يك عمل اختياري موجب اين شود كه انسان از كمال برتري محروم گردد، يعني تزاحمي پيدا شود كه اگر يكي از آنها را ارضا كند و به دنبالش برود از ديگري محروم شود، پس اگر يكي كه مطلوبتر و بهتر بود موجب اين مي شود كه اولي نامطلوب باشد، يعني ارزش منفي دارد، و برعكس اگر عملي موجب شود كه انسان به خواسته هاي بيشتر و بهتر و كامل تري برسد ، مطلوب و ارزش مثبت خواهد داشت. در اين جا نيز مطلب همين گونه است كه چه خوف، چه حزن،و چه سرور، چه رجاء، چه يأس، و ساير مفاهيمي اگر در مواردي باشد كه انسان را از كمالات ديگر باز دارد آن حالت طبعاً نامطلوب خواهد بود و به اندازه اي كه اختياري باشد از نظر اخلاقي ارزشش منفي خواهد بود.
مثال اينكه اگر توجه به مال و فرزند و ساير مطلوب هاي دنيا موجب غفلت شود، نادرست است، و نامطلوب و اگر خدا فرزند صالحي به انسان داده باشد كه اصلاً از ديدن او به ياد خدا مي افتد از انس گرفتن با او لذت مي برد و بيشتر خدا را شكر مي كند، خود داشتن آن فرزند و نگاه كردن به او عبادت مي شود. اموال هم همين طور است. مال را دوست مي دارد، بايد ديد مطلوبيت مال براي او از چه نظر است؟ اگر كسي يك كاميون يا يك كشتي از اموال شخصي خود را مي خواهد در راه اسلام صرف كند اگر اين اموال در معرض تلف قرار گيرد، ترسش نه از اين جهت است كه مالي از او سلب مي شود و ثروتش از دستش مي رود، بلكه از اين مي ترسد كه اين مال به جبهه نرسد، و كار جهاد اسلامي لنگ بماند، اين ترس بسياري ترس مطلوبي است، اما ادامه آن چقدر خوب است؟ جواب اين است به اندازه اي كه تلاش اورا براي نجات آن مال زياد كند، اما اگر ترس فقط از اين باشد كه اموالي از دست انسان مي رود و ديكر تمتعات دنيوي اش كم مي شود و بساط عيش و نوشش به هم مي خورد، چنين ترسي در لحظه اي كه ابتدا به طور غير اختياري حاصل مي شد از حوزه اخلاق خارج است و اما ادامه اش از نظر بينش اسلامي مطلوب نيست، چرا؟ براي اين كه اولاً لذايذ دنيوي و اموالي كه وسيله تحقق آنهاست جنبه مقدمی دارد و وسیله آزمایش است. هدف انسان در دنیا این است که آزمایش شود؛ گاهی به داشتن مال و گاهی به نداشتن مال، همین طور که انسان با مال آزمایش می شود که این را در چه راهی صرف می کند، با نداشتن آن هم آزمایش می شود که آیا صبر می کند یا نه؟ البته این نامطلوبیت هم درجاتی دارد: اگر طوری شود که انسان را وادار به کارهای خلاف شرع کند، حرام خواهد بود؛ مثلاً وقتی که می ترسد اموالش به خطر افتد برای جبرانش دست به اموال دیگران بزند و تنها به وسایل مشروع اکتفا نکند گناه خواهد بود و باید سعی کند ترس و نگرانی را از خودش دور کند. فکر کند متاع دنیا ارزشی ندارد و وسیله آزمایشی بیش نیست و بود و نبودش در سرنوشت انسان چندان تأثیری ندارد. و برعکس هرجا خوف و حزن منشأ افعال مطلوبی باشد یا خوف و حزن نسبت به اموری باشد که خود آنها ارزشمند هستند. ارزش مثبتی خواهد داشت.
اگر کسی پدر و مادری داشت که خدمت کردن و احسان ایشان موجب سعادت دنیا و آخرت می باشد در حالی که مشرف به مرگ هستند، نگران می شود و بعد از وفات ایشان اندوهگین می گردد، از آن رو که دیگر نمی تواند به ایشان خدمت بکند و به ثواب احسان به والدین نائل گردد؛ البته چنین خوف و حزنی مطلوب است اما چه اندازه آن مطلوب است؟ به همان اندازه ای که انسان را به کارهای خیر بیشتر وادار کند؛ مثلاً بعد از مرگشان صدقاتی بدهد برای آنها دعایی، نمازی، قرآنی بخواند و هدیه ای کند برای ایشان این همان حزن است که موجب این کارها می شود و اگر آن حزن نبود، آنان را فراموش می کرد. پس این حزن مطلوب است، چون منشأ خیراتی می شود. هم منشأ کمالاتی برای فرزند می شود و هم برای دیگران ولی اگر فقط به سر و روی خود بزند که ای وای پدرم مرد! از این به سر زدن نه چیزی بدست می آید و نه مرده زنده می شود و نه اثر خیری بر آن مترتب می گردد.
پس اگر ادامه این حالات در جهت خیر باشد و به خاطر از دست رفتن یک خیر معنوی و اخروی باشد مطلوب است و تشدید آن هم تا آنجا که منشأ آثار نیک باشد، مطلوب است، و الا باید انسان خود را منصرف کند و طوری نباشد که حزن قلبش را فرا بگیرد و او را از کارهای دیگر باز دارد؛ بلکه آن اندازه مطلوب است که کمالی را ایجاد کند، کمالی که اگر حزن نبود، بدست نمی آمد.13

يکي ازسئوالات اساسي ومهم که همواره ذهن انسان را به خود مشغول مي سازد اين است که آينده چه مي شود وچه حوادث ووقايعي درانتظار اوست آيا خورشيد ازشرق طلوع خواهدکرد ويا ازغرب ؟ انسان همواره به گذشته؛ حال؛وآينده خود مي انديشد به اعمالي که درگذشته انجام داده ونبايد انجام مي داد يا آنچه که انجام نداده وبايستي که انجام مي داد.
همواره مشغوليات افکار گذشته برروح وروان اواثرمي گذارد واوهمواره براي خود آرزوهايي درسر مي پروراند. به عقيده جوزف کندي : «انسان وقتي پيرمي شود که آرزوهاي خودرا ازدست داده باشد وديگر چيزي نداشته باشد که چونان آرزو بدان بينديشد . »
اما بسياري ازآرزوهاي او دست نيافتني ؛ بسياري غير معقول وحتي بعضي محال ونشدني است . اين آرزو است که انسان را به پيشرفت وامي دارد وبا رسيدن به آرزويي، آرزوي ديگر دردل مي پروراند اما اگر اين آرزوها محال ودست نيافتني باشد اثرات ناگواربرروح وروان او خواهد گذاشت با خود ياس ونااميدي وسقوط انسان را خواهد آورد . دراين تحقيق سعي براين شده است که با آرزو آشنا شويم بدانيم که ازچه سرچشمه مي گيرد چه ضرورتي دارد ؟ آيا بدون آرزو واميد امکان زندگي هست ؟ اميدواري ويا نااميدي هرکدام چه تاثيري برروان انسان مي گذارند ؟ آرزوهاي مفيد چه تفاوتي با آرزوهاي واهي وپوچ دارند؟ وچه راهي براي وصول به آرزوها مي باشد ؟

سيد رضي( ره ): «همواره عزم مرا از خانه مذلت دور دارد و از شهري کوچم دهد و به شهر ديگر افکند. اگر پاي رسيدن به آرزو درميان نباشد ؛ ورود مرگ را خواستارم .»
همانگونه که انسان براي حيات به پوشاک وخوراک نيازمند است به اميد وآرزونيز محتاج مي باشد اگراميد وآرزو اززندگي اوحذف شود چراغ حياتش روبه خاموشي مي گرايد. درواقع آرزو واميد به عنوان يک محرک نيروبخش عمل مي کند . دردنياي مادي ما که انسانها هرروز با مشکلات روحي وموانع بيشتري برخوردارمي باشند تنهاعامل جلوبرنده اميد وآرزو مي باشد . کساني اين راه پرخطررا به سلامتي طي مي نمايند که نااميد نشوند . اهميت اين محرک درمورد انسانهايي که دچار افسردگي واختلال رواني گشته اند به خوبي نمايان است . درصورت نبود آرزو زندگي قابليت استمرار نخواهد داشت يا حداقل با سستي وتنبلي و رخوت همراه خواهدبود. زيرا دردنيايي بسرمي بريم که با انواع زشتيها ورنجها دست به گريبانيم پس به نيرويي عظيم براي مقابله محتاجيم .علي عليه السلام مي فرمايند:
« ثم ان الدنيا دارفناء وعناء وغير وعبر»
آري دنيا سراي نيستي ورنج ودگرگونيها وعبرتهاست .1
اولياء الهي نيزهمواره براي آينده اي که پيروانشان به تکامل بالاتري برسند فعاليت مي کردند . آن بزرگواران براي امت خويش آرزويي جزنيکي نداشتند. درمتون ديني روايات وآيات روشنگر قران کريم نيز انسانها ازنااميدي برحذر داشته شده اند .
پيامبراکرم صلي الله عليه واله مي فرمايند:
« الامل رحمةلامتي ولو لا الامل ما رضعت والدة ولدها ولا غرس غارس شجرا »
اميد مايه رحمت امت من است اگر نبود آرزو، هيچ مادري فرزندش را شيروهيچ باغباني درختي را پرورش نمي داد. 2
آنچه ازروايات اسلامي به دست مي آيد اين است که اميد ؛ رجا وخوف ازخدا بايد درنهايت کمال اما به صورت متعادل باشد . براثر عدم تعادل انسان ازيکي ازاين پرتگاهها به زمين مي خورد يا براثر غلبه خوف بررجا انسان نااميد مي گردد. يا براثر غلبه رجا برخوف او برتکرار معاصي جرات پيدا خواهدکرد وگناه مايه نااميدي ازرحمت حق مي باشد.
نکته مهم اين است که آرزومندي با عقل مندي منافاتي ندارد انسان هم مي تواند آرزوکند وهم براساس عقل عمل نمايد يعني آرزوي عاقلانه ومفيد داشته باشد اما هيچگاه نمي توان ضرورت آرزو را انکارکرد . آرزو حتي اگر خام باشد باعث ايجاد نشاط و شادابي درزندگي مي شود ودلسردي وياس مي رود پس آرزوي خام نيز بي فايده نمي باشد.
بطور کلي خداوند مهربان انسان را آزاد نهاده تا هرنوع آرزويي نمايد وبه کمک آن عمرش را به سوي تکامل سپري نمايد .

اميد وآرزو باعث ايجا انگيزه کاروفعاليت درانسانها مي شود وهدفي را براي آنها مشخص مي نمايد وبه دنبال فعاليت بيشتر، نشاط وشادابي بيشتر خواهدشد. ازانواع بيماريهاي رواني ازجمله ياس وافسردگي ازميان مي رود به جاي آن آرامش رواني حاصل مي گردد حتي بنابرنظريات پزشکان بسياري ازبيماريهاي جسمي نيز براثرافسردگي وعدم نشاط وشادابي درانسان ايجاد مي گرددبه عنوان مثال پزشکان به انسانهايي که دچار بيماريهاي لاعلاج باشند خنده ؛مسافرت ؛ فعاليت ورفت وآمد با ديگران وتفريحات سالم وورزش را تجويز مي نمايند تا هرچه بيشتر آنها را ازمحيط غم افزا ونااميدي دورنگه دارند.
انسان نه تنها براي رفع بيماريهاي روحي وجسمي مي تواند ازداروي اميد وآرزو استفاده نمايد بلکه وسيله اي براي به دست آوردن ساير نيازها نيز مي باشد زيرا با اميدواري کاروتلاش افزايش مي يابد وبا افزايش کار وتلاش حوائج شخص برآورده مي شود.
اميد وآرزو رحمتي ازجانب خداوند است كه به انسانها عطا شده تا هيچگاه ازتلاش بازنايستند واميد به بخشش داشته باشند . پيامبراکرم صلي الله عليه واله فرمودند:
« الامل رحمة لامتي »
آرزو رحمت خداست برامت من .3
علي عليه السلام در دعاي كميل ضرورت اميدواري به فضل ورحمت الهي را بيان مي فرمايد:
« ام کيف تولمه النار وهو يامل فضلک ورحمتک »
چگونه دربرمي گيرد اورا آتش درحاليکه او اميد واراست وآرزوي فضل ورحمت تورا دارد. 4

اينکه گفته مي شود نااميدي زشت وناروا است منظور نااميدي نسبت به رحمت بيکران هستي بخش وکسي است که شايستگي اميدواري داشته باشد وگرنه نااميدي ازمخلوقات حسن ونيکواست واميدواري به آنان نه تنها موجب پيشرفت انسان نمي گردد بلکه خداوند عظيم مي فرمايد که :
«وعزتي وجلالي ومجدي وارتفاعي علي عرشي لا قطعن کل من مومن من الناس غيري بالياس ولا کسونه ثوب العذلةعند الناس ... بيدي مفاتيح الابواب »
به عزت و جلالم و عظمتم و بلند مرتبگي من برعرش سوگند مي خورم که قطع مي کنم اميد هر مومني را که به مردم غير ازمن اميد بسته است وتبديل به ياس مي نمايم وبرلباس مذلت نزد مردم مي پوشانم .... زيرا که کليدهاي درها به دست من مي باشد .5
درواقع نااميدي ناشي ازوسوسه هاي شيطاني است که دردل فرد مي افتد وازاين محل بايد به خدا پناه برد که نيروي کار وتلاش را ازانسان مي گيرد واورا تبديل به موجودي منزوي وخانه نشين مي نمايد به د نبال آن شکستها ي پي درپي وفقر برايش حاصل مي گردد.
درعين حال نا اميدي خود نيز ازگناهان کبيره محسوب مي شود . ازسخنان ومواعظ امام رضا عليه السلام است که مي فرمايند :
« من الکبائر الياس من روح الله »
ازجمله گناهان کبيره ياس ونااميدي ازرحمت خداوند است .6
درآيات نوراني قران کريم آمده است که : به آن بندگانم که اسراف برنفس خود کردند بگو هرگز ازرحمت (نامنتهاي ) الهي نااميد مباشيد البته خدا همه گناهان شما را خواهد بخشيد که او خدائي بسيار آمرزنده ومهربان است.7

توجه به آرزوهاي شخصي، نامحدودي وگستردگي دامنه آرزوهاي مارا نشان مي دهد . انسان تا زماني که نفس دارد آرزو مي کند . يکي ازانديشمندان مي گويد : «طبيعت اميدهاي انسان را درهيچ حدود وثغوري محصور نساخته است وآرزوهاي بشري هرگز حدي نمي شناسد . »8
ازسوي ديگر بايد دايره اميدهايمان را محدود سازيم هرچيزي شايسته اميد داشتن نيست .
بشر هيچگاه ازآرزوي کامل شدن خسته نخواهد شد زماني رشته آرزو گسسته مي شود که مرگ اورا دربرگيرد امام رضا عليه السلام مي فرمايد :
« الاجل آفة الامل »
مرگ ازبين برنده آرزوهاست .9
آرزوها ازلحاظ دسته بندي به آرزوهاي کوتاه ومفيد وآرزوهاي دراز وپست تقسيم مي شوند. دسته اول باعث نشاط وشادابي وموفقيت هستند زيرا که ازواقعيات برخاسته اند ودسته دوم ازاوهام وخيالات انسان ناشي مي شود. ازجهت ديگر آرزوها يا دنيوي است يا معنوي .
آرزوهاي دنيوي هدف ازآنها رسيدن به همه مواهب دنيوي وبهره مندي هرچه بيشتر ازدنياست وآرزوهاي معنوي ازديدگاه ديني هدف ازآن رسيدن به کمال وابعاد مختلف انساني است. ابعاد اقتصادي ،اجتماعي ، فرهنگي اين آرزوها صادق است وازروح بلند او سرچشمه مي گيرد. عاملي براي حرکت وتلاش وجهاد وسير تکاملي است مثل اينکه انسان آرزو مي کند درعلم ودانش وتقوي وشخصيت وآبرو سرآمد جهانيان باشد ولي بسيار مي شود که اين آرزوها کاذب است ودرست برعکس آرزوهاي صادق مايه غفلت وبي خبري وعقب ماندگي است. مثل آرزوي رسيدن به عمر جاويدان ودراختيار گرفتن تمام اموال وثروتها وحکومت برهمه انسانها وموهومات ديگري ازاين قبيل . اين آرزوها انسان را زمين گير مي نمايد وبال پرواز او را به سوي ملکوت به زمين گره خواهد زد واورا نه تنها ازمعنويات وکمالات دورنگه مي دارد بلکه فرصت فکر کردن به آنها را نيز از انسان مي گيرد. اين بدان معني نمي باشد که انسان دست از تلاش براي آباداني دنياي خود بردارد بلکه منظور ما ازآرزوهاي پست دنيوي آرزوهايي است که به شدت انسان را علاقمند به زيورآلات دنيوي نمايد اورا پايبند کند بطوريکه فقط وفقط دنيا را قبله گاه خود قرار دهد درحاليکه انسان کمال طلب است ومي خواهد به حقيقت زندگي وبندگي دست يابد پس نبايد به زندگي چند روزه اين دنيا دل خوش کند. او به دنياي برتر وکامل تر مي انديشد وهدفش وصول به حق است .
مرغ باغ ملکوتم نيم ازعالم خاک *** چند روزي قفسي ساخته اند ازبدنم
پس آرزوها هم مثبت اند وهم منفي، هم بازدارنده اند هم مانع . ثانيا هرچه انسان جلوتر مي رود دامنه آرزوهايش گستره ترمي گردد مثل اينکه به خانه اي کوچک قناعت دارد اما کم کم آن خانه تبديل به منزل بزرگتر مي گردد يا اينکه مومن ابتدا ازمحرمات دوري مي کند وواجبات را عمل مي نمايد اما بعد به فکر دوري ازمکروهات مي افتد .
درروايات اسلامي مردم تشويق شده اند که به سراغ آرزوهاي خير بروند . درحديثي ازپيامبر صلي الله عليه واله آمده است :
« من تمني شيئا وهو الله عزوجل رضي لم يخرج من الدنيا حتي يعطاه »
کسي که تمنا ي چيزي کند که موجب رضاي خداست ازدنيا بيرون نمي رود مگر به آن برسد.10
وازبعضي روايات استفاده مي شود که هرگاه دردنيا به آن نرسد به ثواب وپاداش آن خواهد رسيد . خداوند نيز مي فرمايد :
« ام للانسان ما تمني . فلله الا خرة والاولي . »
آيا آنچه انسان تمني دارد وبه آن مي رسد . درحاليکه آخرت ودنيا ازآن خداست .11
علي عليه السلام نيز درمذمت خواهشهاي نفساني وتمنيات انسان مي فرمايند :
« يا دنيا يا دنيا اليک عني .... واملک حقير آه من قلة الزاد.» 12
اي دنيا اي دنيا ازمن دورباش که آرزوهايت ناچيز است آه ازکمي توشه راه .
به جهت وضوح تمايز ميان اميد وآرزو مثالي مي آوريم: اگر کسي تخم خوب انتخاب کند ودرزمين نرم آن را بکارد ودروقتش اورا آب دهد وآرزو کند واميد داشته باشد که محصول به دست آورد اين اميد است اما اگر کسي تخم بدي انتخاب کند ودرزمين سخت بيافشاند ودروقت نياز به او آب ندهد ولي آرزوي کشت محصول بسيار داشته باشد اين غرور وحماقت است . اگر تخم خوب درزمين نرم بکارد وليکن آب ندهد وانتظار باران داشته باشد درجايي که عادتا باران مي آيد اين آرزو وتمنا است .

اميد بستن به آنچه که درنزد خداي متعال است ، ازبزرگترين توفيقات انساني وبهترين آرزوهاست زيرا فقط آنچه نزد اوست باقي است وغير او فانيست .چنانکه درقران کريم آمده است :
« المال والبنون زينة الحيوة الدنيا والباقيات الصالحات خير عند ربک ثوابا وخير املا . »
گرچه مال وفرزند زينت زندگي دنياست اما اعمال صالح (همچون نماز، روزه ، ذکر ، صدقات وغيره که زينت سفر آخرت وتا ابد ماندگارند ) نيکوترين آرزوهاست .
چه کسي غير خدا ست که نيازهاي مارا به بهترين وجه برآورده سازد ؟ خداوند بلند مرتبه درسفارشي به موسي عليه السلام مي فرمايند :
« اي موسي سفارش مرا درچهار چيز حفظ کن .
■ تا گناهان خودرا آمرزيده نداني به عيوب ديگران مپرداز. !
■ تا گنجهاي من به پايان نرسيده ، غم روزي مخور. !
■ تا سلطنت من برجاست ، به د يگران اميدوار مباش .!
■ تا شيطان نمرده ، ازمکرش آسوده وغافل مشو.!» 13
آنچه ابدي وجاودان است نزد خداست .انسان مي خواهد ياد ونامش همواره جاودان بماند پس بايد به سوي خداي هستي بخش صعود نمايد وازهرچه غير اوست ببرد زيرا غير او نابود شدني ومحکوم به نيستي است .
معصوم عليه السلام مي فرمايد :
« هذا مقام من لا امل له سواک »
اين مقام کسي است که آرزويي جز تو ندارد.» 14
اميد به رحمت الهي وحرکت براي رسيدن به او ارزشي بس والا دارد .
چنانکه ازفرمايش امام حسن عسگري عليه السلام به دست مي آيد که مي فرمايند :
« اذا توجه المومن الي مصلاه ليصلي قال الله عزوجل لملائکة يا ملائکتي الا ترون الي عبدي هذا قد انقطع عن جميع الخلائق الي وامل رحمتي وجودي ورافتي »
زمانيکه توجه کند نمازگزار براي نماز به سوي مکان نمازش خدا وند بلند مرتبه به ملائکه اش مي فرمايد : اي ملائکه من، آيا نمي بينيد بنده ام را که به تحقيق بريده ازهمه خلائق به سوي من واميد وار است به رحمت من وبخشش ومهرباني من . 15
درآيات نوراني کلام ا... نيز هموار بيان شده است که خداوند رحمت وفضل خودرا ازکساني که به او کافرگرديده اند وغير اورا براو ترجيح ميدهند قلع مي نمايد وآنها را به حال خود وامي گذارد .
«ذرهم وياکلوا ويتمتعوا ويلههم الامل فسوف يعلمون. »
اما اي رسول ما اين کافران را به خورد وخواب طبيعت ولذت حيواني واگذار تا آمال و اوهام دنيوي آنان را غافل گرداند تا نتيجه اين کامراني بيهوده را بزودي بيابند. 16
معصوم عليه السلام مي فرمايند :
« فکانت النيات کشترکه اي بين الله وبين ما ياملون عن الشهوات غير خالصه له تعالي وحسناتهم مقتسمة بين تعالي وبين تلک الشهوات. »
نيات انسانها مشترک ميان خداوند وميان آن چيزي است که به آن اميدوارند ازشهوات غير خالص براي خداي تعالي وحسنات اعمالشان نيز تقسيم مي شود ميان خداوند وآن شهوات.17
اين درحالي است که خداو ند مي فرمايد :
« لوان المدبرون کيف اشتياقي بهم لماتوا شوقا »
اگر آنان که ازمن روي برگرداندند مي دانستند که چه اشتياقي به آنان داشتم ازشوق جان مي دادند .
ازسوي ديگر دربسياري ازمتون ادبي وسخنان بزرگان آمده است که بزرگترين آرزوي اهل شيعه بايستي وصال ياروديدار دوست باشد وآن اميد وانتظاري جز اميد رسيدن به زمان موعود وظهور نمي باشد آنگونه که اين آرزو ازسرآمد آرزوهاي حجت خداوند نيز مي باشد چنانکه دردعاي افتتاح مي خوانيم که :
«اللهم صل علي ولي امرک القائم المومل »
درود فرست برولي امرت قائم آرزومند .18
شهيد مطهري (ره) دراين باره مي فرمايد : « اميد وآرزوي تحقق اين نويد کلي جهاني – انساني درزبان روايات اسلامي « انتظار فرج » خوانده شده است و« عبادت » بلکه « افضل عباداتها » شمرده شده است .»19
اصل انتظار فرج يعني توقع گشايش داشتن ازيک اصل کلي اسلامي وقراني ديگر استنتاج مي شود وآن اصل « حرام بودن نااميدي ازرحمت خداوند است .» 20
آنچه باعث محقق شدن اين آرزوي بزرگ مي گردد خود سازي فردي وکمک به ديگران براي خود سازي ودورنگهداشتن جامعه ازفساد مي باشد .21

پيروى : دنباله روى، همراهى

 پيروى در جهت هدايت و كمال:

 1. پيروى از حق:

 2. پيروى از پيامبران:

 3. پيروى از قرآن:

 4. پيروى از رضوان الهى:

 پيروى در جهت گمراهى :

 1. پيروى از شيطان:

 2. پيروى از هواهاى نفسانى:

 3. پيروى از جباران:

 4. پيروى از گمان و تخمين:

 5. پيروى از متشابهات:

 6. پيروى كوركورانه:

منابع

پيروى : دنباله روى، همراهى

 پيروى در جهت هدايت و كمال:

 1. پيروى از حق:

 2. پيروى از پيامبران:

 3. پيروى از قرآن:

 4. پيروى از رضوان الهى:

 پيروى در جهت گمراهى :

 1. پيروى از شيطان:

 2. پيروى از هواهاى نفسانى:

 3. پيروى از جباران:

 4. پيروى از گمان و تخمين:

 5. پيروى از متشابهات:

 6. پيروى كوركورانه:

منابع

تضرع : اظهار زبونى نفس و ذلت در برابر خداوند متعالى هنگام درخواست حاجت و براى رفع گرفتاريها

حقيقت تضرع:

منابع

تزيين : آراستن و زيبا جلوه دادن امور در نظر انسان

نگاه كلى قرآن به تزيين:

زينتهاى طبيعى:

زينتهاى انسانى:

منابع