قدر ستاره‌‌ها (بخش نخست)

اگر تازه به دنیای نجوم علاقه‌مند شده‌اید پس شاید کلماتی را بشنوید که اندکی برایتان نامأنوس باشد. در این مجموعه مقالات به توضیح و آموزش این اصطلاحات نجومی می‌پردازیم. مقالات صفر کیلومتر را یکشنبه‌ها دنبال کنید. 

قدر چیست؟

میزان درخشندگی اجرام آسمان با یکدیگر متفاوت است و همین امر اندیشمندان و محققان نجوم را بر آن داشت تا برای شناسایی و بررسی بهتر، به نحوی آن‌ها را دسته‌بندی کنند. از این جهت، آن‌ها معیاری نسبی به نام «قدر» تعریف کردند. به عبارت دیگر میزان درخشندگی و نورانیت همه‌ی اجرام آسمانی بر حسب گام‌هایی اندازه‌گیری می‌شود که «قدر» نام دارد.

برای درک و مقایسه‌ی بهتر شدت نوری که از ستاره‌ها می‌بینیم باید بتوانیم به آن‌ها «عدد» نسبت بدهیم، به همین علت است که از معیار قدر که طبق تعریفش کمیتی عددی است، استفاده می‌کنیم‌. ستاره شناس معروف یونان باستان ابرخس یا هیپارخوس «Hipparchus» استانداردهای قراردادی این معیار که حدوداً به ۲۲ قرن (۱۲۹ سال پیش از میلاد) پیش بازمی‌گردد را تعریف و ارائه کرده است. این استانداردها تا امروز تقریباً همچنان بدون تغییر باقی‌مانده است.

ابرخس ستارگان رویت‌پذیر با چشم انسان را بر حسب روشنایی ظاهری‌اشان به ۶ دسته تقسیم کرد و این دسته‌ها را قدر نامید. دسته‌بندی او این‌گونه بود که پرنورترین ۲۰ ستاره‌ای را که می‌شناخت به‌طور دلخواه ستارگان قدر ۱ نامید، سپس ۵۰ ستاره‌ی بعدی را به ترتیب روشنایی ظاهری‌اشان، ستارگان قدر ۲ نامید و همین‌طور الی آخر… . پس پرنورترین ستاره‌ها در دسته‌ی قدر ۱ و کم‌نورترین ستاره‌هایی که با چشم دیده می‌شوند در دسته‌ی قدر ۶ جای گرفتند. هرچه ستاره‌ای پرنورتر بود، قدر کم‌تری دارد. او با این روش طبقه‌بندی کاملاً اختیاری را بر اساس روشنی ستارگان به‌دست آورد.

بعدها در جدولی که ابرخس تهیه کرده بود تغییرات و اصلاحاتی ایجاد شد اما ساختار کلی آن بدون تغییر باقی ماند. نخستین تغییر در سیستم شش‌گانه‌ی جدول قدر ابرخس در قرن ۱۶ میلادی ایجاد شد، در سال ۱۶۱۰ میلادی، پس از اختراع تلسکوپ، گالیله ستارگان جدید و کم‌نورتری را مشاهده کرد که در جدول ابرخس جایی نداشتند. او پیشنهاد افزودن بخشی دیگر به جدول را برای جای دادن ستارگان کم‌نور‌تر با قدر ۷ را داد.

تعریفی که تا این‌جا از معیار «قدر ستاره‌ها» داده شد، مقدار درخشندگی‌ای از ستاره است که در آسمان ناظر دیده می‌شود و به همین جهت آن‌را «قدر ظاهری» یا «قدر دیدگانی» می‌نامیم و با نماد «m» نمایش  می‌دهیم. پس در جدولی که ابرخس تهیه کرد مقیاس قدر بر پایه‌ی درخشندگی ظاهری ستاره‌ها در آسمان  است.

اما نکته‌ی جالب توجه این است که واکنش چشم ما نسبت به شدت نوری که به چشم می‌رسد، خطی نیست! یعنی اگر شدت نور جسمی دو برابر دیگری باشد، تفاوت درخشندگی این دو جسم در چشم ما کم‌تر از ۲ به نظر می‌رسد و از نظر چشم انسان، ستاره‌های قدر اول ۵ بار پر‌نورتر از ستاره‌های قدر ششم‌اند.

در مقاله‌ی بعدی به توضیح بیشتر درباره‌ی قدر ظاهری و میزان تفاوت واقعی درخشندگی بین قدرهای یک، دو و … می‌پردازیم.