اَصحاب رَقيم: نام ديگر اصحاب كهف به‌سبب نگاشته شدن نام و سرگذشت آنان در يك لوح

منابع

بنى‌‌نضير / قبيله / غزوه: از قبايل بزرگ يهودى يثرب و نام يكى از غزوه‌‌هاى پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)

نسب و خاستگاه بنى‌‌نضير:

بنى‌‌نضير پس از استقرار در يثرب:

روابط بنى‌‌نضير با ديگر قبايل:

اقتصاد بنى‌‌نضير:

جايگاه دينى بنى‌‌نضير:

روابط مذهبى و سياسى بنى نضير با پيامبر:

زمينه شكل‌‌گيرى جنگ:

جنگ با بنى‌‌نضير:

غنايم غزوه بنى‌‌نضير:

بنى‌‌نضير پس از تبعيد:

منابع

بنى مُصطَلِق : تيره‌‌اى از قبيله خزاعه

 آبها و سرزمينها:

 پيشينه تاريخى:

 غزوه بنى المصطلق:

 داستان اِفك:

 ماجراى وليد:

 شخصيتها:

منابع

اُحُد/غزوه: نبردى ميان مسلمانان و مشركان، كنار كوه اُحُد

حمله دشمن از كمين‌گاه:

شايعه قتل پيامبر(صلى الله عليه وآله):

فداكارى على(عليه السلام):

حركت به‌سوى دامنه اُحُد:

مثله كردن شهيدان:

زنان مسلمان در اُحُد:

لحظات پايانى جنگ:

حركت مشركان به‌سوى مكّه:

خاك‌سپارى شهيدان:

پى‌آمدهاى شكست اُحُد

مباحث قرآنى اُحُد:

تهديد و نكوهش مشركان:

منافقان در جنگ:

وعده يارى و پيروزى در جنگ:

عوامل شكست در جنگ:

دل‌دارى به مؤمنان:

آزمايش مؤمنان:

دستور به خويشتن‌دارى در عقوبت:

مقام شهيدان:

منابع

  عنوان مقاله : آیات مرتبط با رخدادها(5)

  عنوان مقاله : آیات مرتبط با رخدادها(5)

ايرانيان در قرآن و چشم انداز آن، از جايگاه خاصي برخوردارند و همين مسئله به نوبه خود، پيشينه ايرانيان را در برابر چشم نوجوانان، جوانان و بزرگسالان ايراني به نمايش درمي آورد تا بيشتر بينديشند كه سابقه آنان چيست و چه موقعيتي در پيشگاه رهبران اسلامي دارند و در نتيجه، بيشتر در حفظ آن بكوشند و در برابر تهاجم رنگانگ دشمنان، تسليم نگردند.

توجه به قهرمانان و الگوگيري از آنان تأثير بسياري بر روحيه افراد جامعه دارد و در اين باره، ستودن اسوه هاي الهي و محبوبان درگاه خدا و ائمّه اطهار(عليهم السلام) در ميان مؤمنان، از جايگاه ويژه اي برخوردار است و اين با «ملّي گرايي» تفاوت دارد. ايرانيان در قرآن و چشم انداز آن، از جايگاه خاصي برخوردارند و همين مسئله به نوبه خود، پيشينه ايرانيان را در برابر چشم نوجوانان، جوانان و بزرگ سالان ايراني به نمايش درمي آورد تا بيشتر بينديشند كه سابقه آنان چيست و چه موقعيتي در پيشگاه رهبران اسلامي دارند و در نتيجه، بيشتر در حفظ آن بكوشند و در برابر تهاجم رنگانگ دشمنان، تسليم نگردند.
همچنين در اين باره، توجه به چند نكته ضروري است:
اولا، اسلام به پيروان خود، به صورت جهاني مي انديشد و براي هيچ گروه و قومي امتيازي خاص قايل نيست; ثانياً، ايرانيان طبق فرهنگ اسلام، هرگز درصدد كسب امتياز نبوده اند; ثالثاً، كلمه «فُرس»،1 در احاديث و روايات، درباره ايرانيان به كار مي رود.2 كلمات «عجم»، «الموالي» و «الحمراء»3 نيز درباره ايرانيان به كار مي روند.4همچنين عناويني مانند اهل خراسان، اهل قم، اهل طالقان و قوم سلمان در احاديث و روايات درباره ايرانيان به كار رفته اند، ولي قرآن كريم، با تعابير كنايي از ايرانيان ياد مي كند.

برخي از تعابير قرآني، كه به ايرانيان اشاره دارند، عبارتند از:
1. (قَوماً غَيرَكُمْ): (هَاأَنتُمْ هَؤُلَاء تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنكُم مَّن يَبْخَلُ وَمَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنتُمُ الْفُقَرَاء وَإِن تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ)(محمّد: 38); آگاه باشيد! شما اشخاصي هستيد كه دعوت مي شويد تا در راه خدا انفاق كنيد.
برخي از شما بخل ميورزيد. هركس بخل بورزد، به خود بخل كرده و خدا بي نياز است و شما همه نيازمنديد، و هرگاه سرپيچي كنيد، خدا گروه ديگري را جاي شما مي آورد. پس آنان مانند شما نخواهند بود و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق مي كنند.
قرطبي، از مفسّران نامدار (م 671ق)، مي نويسد: هنگامي كه اين آيه نازل شد، رسول خدا خوش حال گرديد و فرمود: اين آيه نزد من از همه دنيا محبوب تر است.5
منظور از جمله (يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ) ايرانيان هستند. برخي مفسّران نيز آنان را يكي از احتمالات آيه دانسته اند.6
در حديث آمده است: هنگامي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آيه شريفه (وَإِن تَتَوَلَّوْا) را تلاوت كردند، حاضران عرض كردند: اي رسول خدا! كساني كه اگر ما اعراض كرديم خدا آنان را جانشين ما مي كند و آنان مانند ما نخواهند بود، كيانند؟ رسول خدا دست بر ران سلمان فارسي زد و فرمود: اين و طايفه اش هستند. (سپس اضافه نمود:) اگر دين خدا آويزه ستاره ثريا باشد، حتماً مرداني از فارس به آن خواهند رسيد.7
ابونعيم مي نويسد: بيشترين بهره اسلام از آنِ ايرانيان است و اگر اسلام در ستاره ثريا قرار داشته باشد، مرداني از ايران آن را به دست مي آورند.
ابوبصير از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند: به خدا سوگند خداوند به اين وعده خود وفا كرد و گروهي از غيرعرب را، كه بهتر از آنان بودند، جانشينانشان ساخت.8
2. (أُولِي بَأس): (قُل لِّلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَي قَوْم أُوْلِي بَأْس شَدِيد تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ) (فتح: 16); به متخلّفان از اعراب بگو: به زودي از شما دعوت مي شود كه به سوي قومي رزمنده و جنگجو برويد و با آنان پيكار كنيد، تا اسلام بياورند.
از مفسّر بزرگ، ابن عباس، نقل شده است كه گفت: «منظور از اين قوم جنگجو و رزمنده، ايرانيان هستند.»9
همچنين خداوند مي فرمايد: (فَإِذَا جَاء وَعْدُ أُولاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَاداً لَّنَا أُوْلِي بَأْس شَدِيد فَجَاسُواْ خِلاَلَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْداً مَّفْعُولا) (اسراء: 5); هنگامي كه نخستين وعده فرا رسد (و شما دست به فساد و خون ريزي و جنايت بزنيد) ما گروهي از مردان پيكارجو و رزمنده را بر شما مي فرستيم (تا سخت شما را در هم كوبند) و براي پيدا كردن مجرمان، خانه هاي شما را جستوجو كنند و اين وعده اي قطعي است. در تفسير اين آيه، مطالب گوناگوني گفته شده است. بعضي احتمال داده اند كه منظور از فساد و جنايت، فساد و جنايت صهيونيست هاست كه به رزمندگان نيرومند اسلام وعده غلبه بر آنان داده شده است. در بعضي از روايات آمده است كه امام باقر(عليه السلام)آيه ياد شده را تا آخر خواند، حاضران پرسيدند: منظور از اين قوم رزمنده و پيكارجو، كه دشمن را در هم مي كوبد، چه كساني اند؟ امام باقر(عليه السلام) در پاسخ فرمود: «وَ هُمْ وَاللّهِ اَهلُ قُم»;10 سوگند به خدا! آنان اهل قم هستند.
در حديث ديگري آمده است: آيه ياد شده در حضور امام صادق(عليه السلام)خوانده شد، يكي از حاضران پرسيد: فدايت شوم! منظور از اين قوم رزمنده و پيروز كيست. امام صادق(عليه السلام) سه بار فرمود: سوگند به خدا! آنان اهل قم هستند.11
3. (لَمَّا يَلحَقُوا): (وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِيزُالْحَكِيمُ)(جمعه: 3); و همچنين (او) رسول است (بر آنان و) بر گروهي كه هنوز به آنان ملحق نشده اند و او عزيز و حكيم است.
صاحب نظران درباره منظور از (لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ)احتمالاتي بيان كرده اند كه يكي از آن ها عبارت است از: ايرانيان، و در ذيل آن، يكي از صحابه نقل مي كند كه ما نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بوديم كه سوره «جمعه» نازل شد. آن حضرت شروع به تلاوت كردند و پس از خواندن آيه (وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ)، مردي پرسيد: يا رسول اللّه! اينان چه كساني هستند؟ حضرت پاسخ نداد تا اينكه وي سه بار سؤال كرد. سلمان هم در ميان ما بود. حضرت دست مبارك خويش را بر شانه سلمان گذاشت و فرمود: اگر ايمان در ثريّا باشد، حتماً مرداني از اينان به آن مي رسند.12 و بنا به نقلي، دست بر سر سلمان گذاشت و فرمود: اگر ايمان در ستاره ثريا قرار گيرد، مرداني از اين گروه (ايرانيان) به آن دست مي يابند.13
4.(يَسْتَبدِلْ قَوماً غَيْرَكُمْ): (إِلاَّ تَنفِرُواْ يُعَذِّبْكُمْ عَذَاباً أَلِيماً وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ وَلاَ تَضُرُّوهُ شَيْئاً وَاللّهُ عَلَي كُلِّ شَيْ قَدِيرٌ) (توبه: 39); اگر به سوي ميدان جهاد نشتابيد، خدا شما را مجازات دردناكي مي كند و گروه ديگري غير از شما را به جايتان قرار مي دهد و هيچ زياني به او نمي رسانيد. و خداوند بر هر چيزي تواناست.
بسياري از مفسّران يكي از احتمالات در تعيين مصداق اين قوم را ايرانيان دانسته اند.14
5. (وَ يَأتِ بِآخَرينَ): (إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ وَيَأْتِ بِآخَرِينَ وَكَانَ اللّهُ عَلَي ذَلِكَ قَدِيراً) (نساء: 133); اي مردم! اگر او بخواهد، شما را از بين مي برد و افراد ديگري را به جاي شما مي آورد و خدا بر اين كار تواناست.
شيخ طوسي نقل مي كند كه وقتي اين آيه نازل شد، رسول خدا دست خود را به پشت سلمان زد و فرمود: آن جمعيت، قوم اين مرد، يعني مردم عجم و فارس هستند.15
6. (لَيْسُوا بِهَا بِكافِرينَ): (فَإِن يَكْفُرْ بِهَا هَـؤُلاء فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَّيْسُواْ بِهَا بِكَافِرِينَ) (انعام: 89); اگر مشركان مكّه (به كتاب و حكم و نبوّت) كفر بورزند، كسان ديگري را نگهبان آن مي سازيم كه به آن كافر نيستند.
مصداق «قوم» در اين آيه، انسان هايي اند كه با پذيرش اسلام، همه توانشان را در خدمت آن، به كار خواهند بست. طبق نظر مفسّران، يكي از احتمالات در اين آيه، ايرانيان هستند.16
در روايت آمده است كه جمعي از ايرانيان براي انجام مراسم حج، به حجاز رفتند. در مدينه، به محضر امام باقر(عليه السلام) رسيدند و مطالبي درباره مسائل مهم ديني پرسيدند و امام باقر(عليه السلام) پاسخ آن ها را داد. يكي از پرسش ها اين بود: شنيده ايم كه سلمان تمايل پيدا كرده بود با دختر عمر، خواهر حفصه، ازدواج كند و از او خواستگاري كرده بود. لطفاً چگونگي آن را براي ما بيان فرماييد و امام باقر(عليه السلام) فرمود: عمر از خواستگاري ناراحت شد و نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) گِله كرد.
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به عمر فرمود: واي بر تو! آيا خرسند نيستي كه سلمان به تو مشتاق شود و تو به او نزديك گردي؟ سلماني كه بهشت مشتاق ديدار اوست و خداوند درباره سلمان و شما جمعيت قريش، اين آيه را نازل كرد ]آن گاه آيه 89 سوره انعام را خواند.[
عمر گفت: اي رسول خدا! منظور از گروه «نگهبان دين» (در اين آيه) كيست؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) در پاسخ فرمود: «هُوَ وَ اللّهِ سَلمانٌ وَ رَهْطُهُ»; سوگندبه خدا! اين گروه نگهبان، سلمان و قوم او هستند.
سپس فرمود: سوگند به خدا! اين آيه (38 سوره محمّد) نيز در شأن سلمان و قوم او نازل شده است. و در پايان فرمود: اي گروه قريش! شما مردم فارس (ايرانيان) را با شمشير (در فتح ايران) مي زنيد تا به سوي اسلام بيايند. سوگند به خدا! روزي خواهد آمد كه آن ها شما را براي كشاندن به سوي اسلام، با شمشير مي زنند.
حُذَيفة بن يمان، كه در آنجا بود، گفت: اين پيش گويي گوارا باد بر سلمان و ايرانياني كه راه ايمان و تقوا مي پيمايند. رسول خدا(صلي الله عليه وآله)فرمود: اگر اسلام در لابه لاي زمين گم شود، ايرانيان آن را مي يابند و اگر اسلام در آسمان قرار گيرد، جز مردم ايران كسي به آن دست نيابد. ]امام باقر(عليه السلام) افزود:[ عمر با شنيدن اين سخن، غمگين شد و برخاست و رفت.17
7. (يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ): (يَا أَيُّهَاالَّذِينَ آمَنُواْ مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْم يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّة عَلَي الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّة عَلَي الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ يَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِم...) (مائده: 54); اي كساني كه ايمان آورده ايد! هر كه از شما از آيين خود بازگردد (به خدا زياني نمي رساند) خداوند در آينده، جمعيتي را مي آورد كه (داراي اين ويژگي ها هستند): (1) خداوند آنان را دوست مي دارد; (2) و آنان (نيز) خدا را دوست دارند; (3) آنان در برابر مؤمنان، متواضع و در برابر كافران، سخت و نيرومندند; (4) آنان در راه خدا جهاد مي كنند و از سرزنش ملامتگران هراسي ندارند.
روايت شده است كه شخصي درباره منظور اين آيه از پيامبر(صلي الله عليه وآله) پرسيد، پيامبر(صلي الله عليه وآله) دست بر شانه يا گردن سلمان زد و فرمود: «هذا وَ ذَوُوهُ»; منظور آيه، اين شخص و قوم او هستند. آن گاه فرمود: «لو كانَ الدّينُ بالثُريّا لتناوَلَه رجالٌ مِن أبناءِ فارس.»18
8. (بَعْضِ الأَعْجَمِينَ): (وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَي بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ فَقَرَأَهُ عَلَيْهِم مَّا كَانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ)(شعراء: 198 و 199); هرگاه ما اين قرآن را بر بعضي از مردم عجم (غيرعرب) نازل مي كرديم و پيامبر اين آيات را براي آنان به زبان تازي (اعراب) مي خواند، آنان هرگز به قرآن ايمان نمي آوردند.
در حديثي آمده است كه امام صادق(عليه السلام) فرمود: اگر قرآن بر عجم نازل شده بود، عرب به آن ايمان نمي آورد; ولي قرآن بر عرب نازل شد، عجم به آن ايمان آورد و اين براي عجم، فضيلتي است.19
آيات مزبور غير از آيه اخير، همگي از سوره هاي مدني اند و در اواسط يا اواخر سال هاي هجرت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به مدينه نازل شده اند20 قطعاً منظور اين آيات اقوامي نيستند كه در زمان پيامبر مسلمان شدند; اما آيه اخير (89 سوره انعام) گرچه از آيات مكّي است، ولي با توجه به اينكه بعضي از قرآن، بعضي ديگر را تفسير مي كند (إنّ القرآنَ يُصَدِّقُ بَعضُهُ بعضاً)21 به احتمال قوي، منظور همه اين آيات، يك چيز است: اين آيات از قومي خبر مي دهند كه در آينده نزديك، مسلمان مي شوند و مانند اعراب مسلمان نخواهند بود و طبق روايات ياد شده، آن قوم ايرانيان هستند. داشتن روحيه حق پذيري و نداشتن عصبيّت جاهلي حقيقتي است كه آيه اخير آن را بيان كرده است.
سلمان به عنوان يك مسلمان ايراني و با ايمان، همواره طرف مشورت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بود. حفر خندق در جنگ «احزاب» و تهيه ارابه جنگي در محاصره «طائف» توسط همراهان رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دو نمونه از پيشنهادهاي سلمان فارسي است.22
در اواخر عمر پيامبر، هنگامي كه باذان، عامل (دست نشانده) پادشاه ايراني در يمن، مسلمان شد، به دنبال آن، بسياري از ايرانيان مقيم يمن نيز مسلمان شدند و فتنه اسود عنسي ـ از پيامبران دروغين ـ را دفع كردند و او به دست ايرانيان كشته شد. سپس ايرانيان مسلمان يمن با گروهي از مرتدان عرب مبارزه كردند تا آنكه مرتدان شكست خوردند و سركرده آنان اسير شد و او را به مدينه فرستادند.23
در احاديث مربوط به ايمان ايرانيان آمده است: ايرانيان با ميل و رغبت خود، مسلمان شدند.24
در نبرد «قادسيه»، چهارهزار ايراني به سپاهيان عرب پيوستند. اين عده براي پيوستن خود به سپاهيان عرب، شرط كردند كه پس از جنگ، به هر جا خواستند، بروند و با هر قبيله اي خواستند، هم پيمان شوند و سهمي از غنايم جنگي برگيرند. اينان پس از پيوند با بعضي از قبايل عرب (زهرة بن حويه سعدي، از قوم بني تميم) موالي آن قبايل ناميده شدند و در كوفه مسكن گزيدند. «حمراء» نام ديگر آن ها بود.25
در تاريخ آمده است: چهار هزار نفر از اهالي «بحر خزر»، پس از مشاوره با بزرگان خود، تصميم گرفتند به ميل خود، مسلمان و به قوم عرب (مسلمان) ملحق شوند. اين عده، در تسخير «جلولاء»، در زمان عمر به لشكر اسلام كمك كردند و سپس با مسلمانان در كوفه ساكن شدند. اشخاص ديگري نيز گروه گروه به رضا و رغبت خود به اسلام گرويدند.26

منظور از «اهل مشرق»، «اصحاب الرايات السود»، «اهل خراسان» و «الرجل
الخراساني»، «فرس»، «اعاجم»، «موالي»، «بنوالحمراء»، «قوم سلمان»، «اهل قلم» و «اهل طالقان» كه در برخي از احاديث به چشم مي خورند، ايرانيانند. اينان زمينه ساز حكومت حضرت مهدي(عليه السلام)هستند. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: مردماني از مشرق زمين قيام مي كنند و زمينه را براي حكومت جهاني مهدي آماده مي سازند.27
بيشترين ياران مهدي (عج) را ايرانيان تشكيل مي دهند. در احاديث آمده است: بسياري از ياران امام زمان (عج) از اهالي مرورود، مرو، توس، مغان، جابروان، قومس، اصطخر، فارياب، طالقان، سجستان، نيشابور، طبرستان، قم، گرگان، اهواز، سيراف، ري و كرمان هستند.28 اميرمؤمنان(عليه السلام) درباره ياران حضرت مهدي (عج) از طالقان مي فرمايد: «خوشا به حال طالقان! زيرا براي خداوند ـ عزّوجل ـ در آنجا گنج هايي ذخيره شده كه از جنس طلا و نقره نيستند، بلكه در آنجا مرداني هستند كه خدا را واقعاً شناخته اند و آنان همچنين ياران مهدي در آخرالزمان هستند.»29
همچنين است بيانات امام صادق(عليه السلام) درباره ويژگي هاي ياران امام مهدي (عج) از مردم طالقان.30
يكي از ياران اميرمؤمنان (اصبغ بن نباته) مي گويد: از اميرمؤمنان شنيدم كه مي فرمود: گويا چادرهاي عجم را مي بينم كه در مسجد كوفه برپا شده اند و در ايّام حكومت امام مهدي، قرآن را همان گونه كه نازل شده است، به مردم ياد مي دهند.31 محيي الدين عربي، عارف معروف، در كتاب خود، فتوحات، درباره وزيران امام مهدي (عج) مي نويسد: همه آنان از عجمند و در ميان آنان هيچ فردي از عرب وجود ندارد.32

توجه بدين نكته ضروري است كه مطرح كردن ايرانيان در قرآن، با مسئله «ملّي گرايي» ارتباطي ندارد. در اينجا نمي خواهيم بگوييم كه نژاد ايراني، از ديگر نژادها برتر است، بلكه فقط مي گوييم: ايرانيان نيز در كنار ديگران مورد توجه و مرحمت قرآن هستند.
پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) در موارد گوناگون، از جمله پس از فتح مكّه، با تأكيد و صراحت لازم اعلام كرد كه همه خرافات و تعصّبات جاهليت را نابود كرده ام. هيچ افتخاري براي عرب بر عجم و سفيد بر سياه و... نيست، مگر به ملاك تقوا. و فرمود: «ايُّها النّاسُ كُلُّكُم لادَمَ و آدَمُ مِنْ تُراب لاَفضَلَ لِعَرَبي علي أعجَمي الاّ بالتَّقوي.»33
همچنين فرمود: آنان كه به قوم و ملت خود افتخار مي كنند، بايد اين عقيده را رها كنند. آن مايه هاي افتخار، جز هيمه دوزخ نيستند و اگر انسان ها دست از اين عقيده برندارند، نزد خدا از سوسك هايي كه كثافت را با بيني خود حمل مي كنند، پست تر خواهند بود.34
ابن حجر در الاصابة نقل مي كند كه مردي از ايران، به نام ابي شاه، پس از خطبه بليغ و سودمند رسول خدا(صلي الله عليه وآله) برخاست و تقاضا كرد كه دستور دهد آن را بنويسند و در اختيارش قرار دهند. پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) به ياران فرمود: آن را براي ابي شاه بنويسيد. اين مسئله نشان مي دهد كه هرگز عصبيّت و قوم گرايي در ديار اسلام راه ندارد.
در تاريخ آمده است هنگامي كه جواني ايراني در جنگ «احد» در صف سپاه اسلام، ضربتي سخت بر دشمن وارد ساخت و فرياد برآورد: اين ضربت را از من بگير كه جواني ايراني هستم، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دريافت كه سخن او ممكن است شعله تعصّب نژادي ديگران را برافروزد. به آن جوان فرمود: بگو: از يك جوان انصاري!35
امام صادق(عليه السلام) در ردّ شخصي كه مي خواست بين عرب و عجم فرق بگذارد و عرب را بر عجم برتري دهد، فرمود: مگر سخن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به تو نرسيده است كه فرمود: من مولاي هر فرد مسلمان هستم، خواه عرب باشد، خواه عجم. آن گاه فرمود: كسي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را دوست بدارد، آيا از جان رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نيست؟36
امام باقر(عليه السلام) فرمود: روزي پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر بلندي كوه صفا ايستاد. بني هاشم و بني عبدالمطلّب در آنجا حاضر بودند، آن حضرت به آنان رو كرد و فرمود: من رسول خدا به سوي شما هستم و با شما مهربانم، ولي بدانيد كه هر كس در گرو عمل خويش است; من در گرو عمل خود هستم و شما نيز در گرو عمل خودتانيد. نگوييد: محمّد از ماست و به زودي در همان جايگاه محمّد قرار مي گيريم (و در كنار او به پاداش مي رسيم.) سوگند به خدا! هيچ كس از شما و غير شما دوست من نيست، مگر آنكه پرهيزگار باشد. آگاه باشيد كه مبادا شما را در قيامت، در حالي ملاقات كنم كه بار دنياپرستي را بر پشت خود حمل مي كنيد، ولي ديگران با توشه معنوي با من روبه رو گردند! آگاه باشيد كه اكنون حجت و عذر را بين خود و شما و بين خود و خدا تمام كردم.37

اگر ديده مي شود كه به واسطه پيامبر(صلي الله عليه وآله) يا امامان(عليهم السلام) به وجود حمزه و جعفر و ديگر رجال برجسته اسلامي افتخار شده، به دليل تقوا و كمال آنان است، نه به علت قوميّت و ملّيت. چنان كه بيان شد، افتخار به افرادي كه در پيش خدا منزلتي دارند، ملّي گرايي نيست. به همين دليل، در احاديث فراواني به وجود برخي از انسان هاي الهي افتخار شده است. در احاديث آمده است: روزي سلمان فارسي در مسجد پيامبر(صلي الله عليه وآله) نشسته بود، عده اي از بزرگان اصحاب نيز حاضر بودند، سخن از اصل و نسبت به ميان آمد. هر كس درباره اصل و نسب خود، چيزي مي گفت و آن را بالا مي برد. نوبت به سلمان فارسي رسيد. به او گفتند: تو از اصل و نسب خودت بگو. اين مرد فرزانه و تعليم يافته و تربيت شده مكتب اسلام، به جاي آنكه از اصل و نسب و افتخارات نژادي سخن بگويد، گفت: «أَنا سَلمانُ بنُ عبداللّهِ كُنتُ ضالّاً فَهَداني اللّهُ ـ عزَّو جَلَّ ـ بِمُحَمَّد، و كُنتُ عائلا فأغناني اللّهُ بِمُحمَّد و كُنتُ مَملُوكاً فَأعتَقِني اللّهُ بِمُحَمَّد»; نام من سلمان است و فرزند يكي از بندگان خدا هستم. گم راه بودم، خداوند به وسيله محمّد، مرا راه نمايي كرد. و فقير بودم، خداوند به وسيله محمّد، مرا بي نياز كرد. برده بودم، خداوند به وسيله محمّد، مرا آزاد كرد.
در اين هنگام، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد شد و سلمان آنچه را گذشته بود، به عرض آن حضرت رساند. رسول خدا رو به آن جماعت، كه همه از قريش بودند، كرد و فرمود: اي گروه قريش! نسب افتخارآميز هر كس، دين اوست; مردانگي هر كس، خوي و شخصيت اوست; و اصل و ريشه هر كس، عقل و ادراك او.38يعني: ملاك هاي برتري در اسلام، با دين و اخلاق و انديشه سنجيده مي شوند، نه با نژاد و قبيله و رنگ و زبان. سپس پيامبر(صلي الله عليه وآله) آيه 13 سوره حجرات را خواند و به سلمان فرمود: هيچ يك از اينان بر تو برتري ندارند، مگر به ملاك پرهيزگاري. اگر تقواي تو از آنان بيشتر است، از آنان برتري.
روزي سلمان به مجلس پيامبر(صلي الله عليه وآله) وارد شد. حاضران برخاستند و به او احترام كردند و او را در بالاي مجلس نشاندند. در اين هنگام، فردي وارد شد و تا نگاهش به سلمان افتاد، گفت: اين عجمي كيست كه در بالاي مجلس، در ميان عرب ها نشسته؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي محكوم كردن چنين عقيده اي، بر منبر رفت و خطبه خواند و در بخشي از آن فرمود: انسان ها از زمان آدم تا امروز، مانند دندانه هاي شانه (كنار هم مساوي)اند. عرب را بر عجم و سرخ پوست را بر سياه پوست برتري نيست، جز به ملاك تقوا. سلمان دريايي است كه به انتهايش نتوان رسيد و گنجي است كه تمام نمي شود. سلمان از ما اهل بيت است. او آب گوارايي است كه از آن حكمت مي تراود و برهان ارائه مي دهد.
در بعضي از روايات آمده است كه سلمان وارد مسجد شد و در محضر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نشست. عده اي از اشراف عرب خشمگين شدند و به او گفتند: تو كيستي؟ سلمان گفت: من پسر اسلامم.
پيامبر در اين هنگام سلمان را تصديق كرد و فرمود: كسي كه مي خواهد به مردي بنگرد كه خداوند قلبش را سرشار از ايمان كرده است، به سلمان نگاه كند.39
در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) روزي ابوسفيان با گروهي از مسلمانان، از كنار سلمان فارسي، صهيب رومي و بلال حبشي، كه با هم بودند، عبور كردند. آنان تا ابوسفيان را ديدند، گفتند: افسوس كه شمشيرها در گلوي اين دشمن خدا كارساز نشد.
ابوسفيان اين سخن را شنيد (با توجه به اينكه او به ظاهر مسلمان بود.) ابوبكر به آنان گفت: آيا شما به بزرگ قريش (ابوسفيان) چنين كنايه اي مي زنيد؟ سلمان و همراهان از اعتراض ابوبكر ناراحت شده، نزد پيامبر آمدند و ماجرا را به اطلاع آن حضرت رساندند.
پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) به ابوبكر فرمود: گويا آنان را خشمگين كرده اي! اين را بدان كه اگر آنان را خشمگين كرده باشي، خدا را خشمگين كرده اي. ابوبكر نزد سلمان، بلال و صهيب رفت و عذرخواهي كرد و آنان نيز عذر او را پذيرفتند.
پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: پروردگار حكيم، مرا به دوست داشتن چهار تن امر كرده است. گفتند: يا رسول اللّه! آنان چه كساني هستند؟ پيامبر پاسخ داد: علي بن ابي طالب. سپس فرمود: «خدا مرا به محبت چهار نفر امر كرد» اين بار، وقتي پرسيدند: آن چهار دسته، چه كساني هستند، پاسخ داد: علي بن ابي طالب. اين كلام رسول خدا(صلي الله عليه وآله) چهار بار تكرار شد و فقط علي(عليه السلام) را نام برد و بار چهارم افزود: علي، مقدادبن اسود، ابوذر غفاري و سلمان فارسي.40
نيز آن حضرت فرمود: «سلمان از من است. هركس در حق او ستم كند، در حق من ستم كرده است و هر كس او را بيازارد، مرا آزار داده است.»41

در مقاله حاضر نويسنده با بررسي برخي آيات قرآني، محبوبيت مردم ايران را در نزد خداوند مورد بررسي قرار داده و با استفاده از منابع تفسيري اهل سنت و شيعه ادعاي خود را مستند كرده است كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

پيامبر بزرگوار (ص) زماني كه در حجاز ماموريت يافت تا جامعه و ملتي ايماني بر پايه آموزه هاي وحياني به عنوان امت شاهد و نمونه براي جوامع بشري برپا كند، با مخالفت هاي شديدي از سوي گروه هاي قومي و ديني مواجه شد. عرب هاي شهرنشين مكه و طائف و يثرب و اعراب باديه نشين نجد و طائف و حجاز از سويي و يهوديان و مشركان و مسيحيان از سوي ديگر با ايشان از در مخالف وارد شدند و به اشكال گوناگون و روش هاي مختلف تلاش كردند تا راه را بر ايجاد چنين جامعه اي ببندند. اهانت ها و تحريم ها و محاصره اقتصادي و بازداشت در شعب ابي طالب به مدت سه سال و شكنجه ياران و دوستان جنگ هاي بدر و احد و احزاب و ده ها جنگ تحميلي ديگر از سوي عرب و اعراب هم نژاد وي و ايجاد شبهات و تهديد و توطئه از سوي يهوديان و مسيحيان، نمونه هايي از مقاومت و مخالفت همگان در برابر برپايي چنين جامعه اي بود.
آن حضرت(ص) پس از بيست و سه سال مقاومت و روشنگري و جنگ و جدال، توانست جامعه كوچك و نمونه اي همانند دولت شهرهاي يوناني در مدينه ايجاد كند و نامش را مدينه النبي يعني دولت شهر قانونگراي پيامبر بنامد. در اين جامعه بسياري از استعدادها و ظرفيت هاي بشري آشكار شد و انسان هاي زيادي به كمال روحي و معنوي رسيدند و جامعه انساني براي نخستين بار در يك شكل كامل و آرماني شكل گرفت و مدينه فاضله اي كه مردم در جست وجوي آن، فلسفه ها بافته بودند تحقق يافت. البته اين جامعه آرماني به علل مختلف تنها نمايي آغازين از ملت و جامعه كامل و آرماني بود و تنها گام هاي آغازين آن برداشته شده بود كه با مخالفت هاي گروه هاي نفاق قديم و نفاق جديد، پيامبر اكرم(ص) دريافت كه اين هسته و نمونه هاي ابتدايي و شاهد و گواه برتر، ديري نخواهيد پاييد كه از هم فرو مي پاشد و حتي ممكن است تمام زحمات و تلاش هاي بيست و سه ساله وي و خون شهداي بسيار به هدر رود. آن حضرت در اواخر عمر خويش بسيار دلتنگ و نگران بود. انديشه بازگشت مردم به عصر جاهليت، وي را رنجور كرده بود. ترس از اين كه نتواند ماموريت خويش را چنان كه بايد و شايد كامل كند او را مي آزرد و اندوهگين مي ساخت. آيات بسياري در قرآن اين اندوه و رنج حضرت را نشان مي دهد.
يكي از ترس هايي كه ايشان را بيش از اندازه مي آزرد و رنجور مي ساخت، ترس از واكنش منفي گروه ها و لايه هاي نفاق از معرفي ولي و جانشين بود كه مي بايست اين راه را بپيمايد و آن را به كمال برساند و نظام ولايي را تثبيت و جامعه آرماني را به شكوفايي و بالندگي برساند.
در آيات سوره مائده اين ترس به خوبي مشهود است. سوره مائده كه آخرين و يا يكي از سوره هاي اواخر عمر شريف آن حضرت است بيانگر تشويش ها و دل نگراني هاي آن حضرت است. ترس از اين كه با معرفي ولي الله و جانشين، مردم واكنش هاي شديد و نابخردانه اي تحت تاثير لايه هاي مختلف نفاق و جريان خزنده قدرت مدار جاهليت گرا بروز دهند و حتي خود آن حضرت و يا جانشين وي ترور و كشته شود و تمام زحمات و تلاش ها به هدر رود.
اين ترس را مي توان در آيه 76 سوره مائده به خوبي مشاهده كرد كه در آن خداوند وضعيت روحي و رواني پيامبر(ص) و اوضاع سياسي و اجتماعي جامعه را به روشني مي نماياند. خداوند ضمن دلداري به پيامبرش مي فرمايد: يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس ان الله لا يهدي القوم الكافرين؛ اي پيامبر به مردم آن چه را از جانب پروردگارت در مورد معرفي پيشوايشان به سوي تو فرو فرستاده شده است ابلاغ كن و اگر اين كار را انجام ندهي رسالت خداوندي را به مردم ابلاغ نكرده اي. تو از مردم كفرپيشه بيمي به خود راه مده كه خداوند تو را از گزند آنان مصون مي دارد؛ قطعا خدا اين مردم كفر پيشه را به اهدافشان كه تباه كردن دين و زحمات رسالت است نمي رساند و آنان به مقصد و مقصود خويش نمي رسند.
آيات سوره مائده براي اين كه پيامبر(ص) را از وضعيت آينده و به بار نشستن تلاش هايش مطلع گرداند به اوضاع و احوالي اشاره مي كند كه دل پيامبر شاد مي گردد.
آن چه پيامبر(ص) را نگران كرده، وضعيت آينده ملت و جامعه اي است كه بايد از راه اسلام به تكامل آرماني برسد، ولي جريان نفاق و كفر و شرك با انواع توطئه ها و حتي نفوذ در حوزه قدرت و مديريت جامعه تلاش داشتند كه امور را به عصر جاهليت بازگردانند. آيات سوره مائده بازنماي ترس ها و نگراني هاي پيامبر و علت و عوامل آن است. آن چه در اين آيات مطرح است مساله ولايت است كه در آيات چندي از آن مانند آيات 55 و 65 و 15 و مانند آن به خوبي بيان شده است. دغدغه پيامبر اين بود كه ملت و جامعه اي، ولايت طاغوت و كافران و مشركان را بپذيرند و ولايت خداوندي و اولياي او را ترك كرده و رها سازند.
اين جاست كه نقش ايرانيان و ملت بزرگ ايران آشكار مي شود و دل نگراني هاي پيامبر(ص) را به آرامش و شادماني تبديل مي كند.

در آيه 45 سوره مائده ملت ايران، ملت محبوب خداوند معرفي مي شود. ملتي كه مي تواند دين ولايي و نظام ولايي پيامبر را حفظ كرده و به آرمان هايش صورت تحقق و وقوع خارجي بخشد.
اين ملت چگونه و چرا به اين مقام مي رسد؟ چه ويژگي هايي را داراست كه مي تواند بار اين مسئوليت را به عهده گيرد؟ اگر اين ملت همان ملت محبوب خداوند است چرا از همان آغاز وحي به جاي آن كه در حجاز نازل شود و جامعه نيم بند آرماني شكل گيرد در اين سرزمين شكل نگرفت؟
پاسخ اين پرسش ها را آيات قرآني به درستي داده است. قوم عرب تنها قومي بود كه بيش از چندين سده و يا به تعبير قرآني، فترت، از آموزه هاي وحياني دور بود. مردماني خشن و بي فرهنگ كه از اصول و قوانين مكتوب آگاهي نداشتند. مردماني بي سواد و بي فرهنگ كه تنها بخشي از سنت هاي ابراهيمي با تغييراتي در ميان ايشان رواج داشت. آنان تنها مردمي بودند كه هرگز پيامبري به درستي نديده بودند و از ايمان و باورهاي الهي و آسماني تهي بودند.
مشكل ديگر اين مردم آن بود كه به فرهنگ و به ويژه زبان خويش مي باليدند و ديگر ملتها را گنگ و عجم مي شمردند كه ناتوان از بيان مطالب و مفاهيم به زبان كلمات هستند. البته در اين بخش اخير بيراهه نرفته بودند و زبان عربي داراي ويژگي هاي منحصر به فردي بود كه مي توانست مفاهيم بلندي را بي آن كه دچار تشكيك معنايي شود بيان كند ولي همين مساله موجب شده بود كه تعصبات در ايشان تقويت گردد.
قرآن بيان مي كند كه روحيه عربي چنان بود كه اگر دين و آيين اسلام به هر زبان ديگري وارد مي شد عرب ها بدان ايمان نمي آوردند. البته روحيه تعصب آميز عربي فوايدي نيز داشت كه مي توانست براي حفظ دين و آيات قرآني مفيد باشد.
در اين دوره دو ابرقدرت شرق و غرب جهان را مديريت مي كردند و كشورها و قوم ها را در ميان خويش تقسيم كرده بودند و حتي كشورهاي چين و هندوستان نيز به گونه اي تحت تأثير فرهنگ رومي و ايراني بودند و از نظر سياسي و اقتصادي از آن تأثير مي پذيرفتند.
در چنين اوضاعي اسلام وارد صحنه مي شود. مردمي كه در ميان دو ابرقدرت، زندگي مي كردند خواهان رهايي ازاقتدار فرهنگي آنها شدند و از نظر سياسي، نظام سياسي تازه اي بر پايه قوانين مالي و اقتصادي نظامي و اجتماعي جديد پي ريزي كردند.
در درون جامعه متلاشي حجاز كه نمي توان از آن به جامعه ياد كرد، دولت شهري شكل گرفت كه داراي همان پيچيدگي هاي نظام فرهنگي و تمدني شرق و غرب بود و همه عناصر و مؤلفه هاي تمدني را با خود به همراه داشت و مي توانست رقيب جديد دو تمدن ايراني و رومي شود.
مسلمانان در اين زمان مدافع روميان بودند كه گرايش آنها به توحيد واديان الهي از وضوح و روشني بيشتري برخوردار بود. از اين رو از پيروزي غرب بر شرق شادمان مي شدند، همچنانكه مشركان كه خود را ازنظر فرهنگي وابسته و مدافع فرهنگ شرقي و ايراني مي دانستند از پيروزي ايران و شرق بر غرب مسيحي شادمان مي گشتند. وضعيتي كه آن روز جامعه حجاز و نجد داشت همانند پيش از انقلاب اسلامي ايران بود كه مردم از پيروزي بلوك غرب بر بلوك شرق و اتحاد جماهير شوروي خوشحال مي شدند كه اينان ديندار و خداپرست هستند و آنان كافر و بي دين.
با مطالعه در سوره روم، وضعيت روحي و رواني مسلمانان به خوبي آشكار مي شود؛ زيرا پس از شكست روميان از ايرانيان، مشركان خوشحال شدند و آن را زمينه نابودي دين اسلام برشمردند ولي آيات نخست سوره روم مژده پيروزي روميان بر ايرانيان را به زودي در عرض سه تا هفت سال را مي دهد كه شادماني مسلمانان را فراهم مي آورد.
در چنين اوضاع و احوالي است كه پيامبر(ص) نگران دين و نظام سياسي و اجتماعي خود است. اين ترس به خاطر پيروزي روميان ويا شكست ايرانيان و يا برعكس نيست، بلكه توطئه هاي نفاق ولايه هاي متعدد و طيف هاي متنوع آن است كه جامعه و دين را به نيستي مي كشاند.
همين مسلمانان كه در آغاز از پيروزي روميان بر ايرانيان خوشحال مي شدند نخستين جنگ بيرون از مرزها و درحقيقت جنگ با كشورهاي ديگر را با روميان آغاز مي كنند. بدين ترتيب جنگ تبوك با روم در زمان پيامبر شروع مي شود و حتي جعفر بن ابي طالب معروف به جعفر طيار و عزيزان ديگري از پيامبر(ص) در اين جنگ شهيد مي شوند.
در حقيقت نخستين جنگ خارجي ميان مسلمانان و مسيحيان رخ مي دهد كه خود بيانگر خطر جدي آنان نسبت به اسلام و جامعه آرماني پيامبر(ص) بود. در اين جنگ برخي از بيماردلان كه حاضر به حضور در ميادين جنگي آن هم در بيرون مرزها نبودند، به عنوان توجيه عدم شركت در جنگ خويش، مسئله زيبايي زنان رومي را مطرح مي سازند و خود را از شركت در جنگ به دليل افتادن در فتنه زنان معاف مي دارند.

اما چگونه است ملتي كه شكست آنان موجبات شادي ملت اسلام را فراهم مي آورد به عنوان ملت محبوب خداوند مطرح مي شود و خداوند از آنان به ملت محبوب خود در آيه 45 سوره مائده ياد مي كند و پيامبر(ص) با همين مژده دلشاد مي گردد و اميدهايش در دل زنده مي شود؟
قرآن، ملت ايران را به عنوان يك ملت نه افراد و اشخاص مي ستايد. به اين معنا كه اگر در جامعه مدينه شماري با تلاش هاي پيامبر(ص) به كمال مي رسند و نمونه هايي از نسل هاي كامل را شكل مي بخشند درهيچ يك از آيات از قوم و ملت و نژادي چون ايرانيان تعريف و تمجيد نشده است.
دراين ملت و قوم چه عناصري است كه مورد توجه و محبوبيت خداوند قرار مي گيرد و به عنوان ملت محبوب معرفي مي شوند؟
ويژگي هايي كه خداوند در آيات سوره مائده براي ايرانيان برمي شمارد اموري مرتبط به روحيات و اخلاق و شجاعت آنان است.
چنان كه گفته شد مسئله ولايت و نظام ولايي و ايجاد جامعه برتر و بقاي آن از مهمترين دغدغه هاي رهبري است كه مي خواهد جامعه اي را كه با خون دل ايجاد كرده رها كند و به دنياي ديگر بشتابد. جامعه مدينه با آن همه رشد و كمال، توانايي و يا گرايشي به ولي الله اعظم ندارد و چهره نفاق و لايه هاي متعدد و طيف هاي گوناگون آن به صراحت و با نظام ولايي مخالفت مي ورزند و حتي چند بار اقدام به ترور و قتل پيامبر و ولي الله گرفتند.
از اين رو ويژگي اي كه براي ملت ايران در آيات سوره مائده مطرح شده ولايت مداري آنها است. قرآن با آن كه دوستي و ولايت طاغوت و يهود و نصارا را ممنوع كرده ولي مردم به آنان گرايش داشتند و چون آنان را ملتي با فرهنگ و متمدن مي شمردند، دوستي و ولايت آنها را براي خود افتخار مي دانستند. (مائده آيه 15)
اما ملت ايران چگونه ملتي است؟ خداوند آنان را مردماني ولايت مدار مي شمارد كه به ولايت اميرمؤمنان باور دارند و از جان و دل براي ايشان مايه مي گذارند. (مائده آيه 55) مردماني كه خداوند آنان را به ويژگي و صفت حزب الله مي ستايد. (مائده آيه 65) و آنان را به سبب همين ولايت مداري و حزب الله بودن ملت پيروز و سربلند مي شمارد. (همان)
ايرانيان، ملتي هستند كه براي ايمان و انسانها مؤمن، فروتن و متواضع هستند و حتي خود را در برابر ايمان و مؤمنان خوار و ذليل مي كنند و حاضر نيستند كه مؤمني خوار شود و در جايي به آنان اذيت و آزار رسانند، بلكه مردماني نرم و فروتن در برابر مؤمنان هستند حتي اگر سياه باشند. در نظر ايشان آن چه اصالت دارد قوم و نژاد نيست بلكه ايمان است از اين رو در برابر هر مومني خود را فروتن نشان مي دهند و نرم با ايشان برخورد مي كنند ولي در برابر دشمنان دين اسلام و مؤمنان، بسيار عزت مدار و سربلند هستند. (مائده آيه45) آنان ملتي مجاهد هستند كه تنها براي خشنودي خدا و در راه او، جهاد و مبارزه مي كنند. (همان)
ملت ايران از هيچ سرزنش و دشنامي بيم و هراس به خود راه نمي دهند و تهديد دشمنان را پوشالي و بي تاثير مي دانند. (همان)
خداوند در همين آيه بيان مي كند كه اين ويژگي، نعمت و فضل الهي است كه به اين ملت به سبب ولايت مداري و محبوبيت در نزدش داده شده است. در حقيقت عزت و اعتبار و شجاعتي كه ملت ايران به دست مي آورد فضل و بهره اي افزون بر ايشان است؛ زيرا ملتي ولايت مدار هستند و دل پيامبر(ص) را با پذيرش ولايت علي(ع) كه در آيه پس از آن بيان مي شود (آيه 55) مي پذيرند.
خداوند در آيات 45 تا 65 به صراحت اين ويژگي هاي خاص را براي ملت ايران بر مي شمارد كه بسياري از منافقان بدان حسادت مي ورزند زماني كه پيامبر(ص) دست خويش را بر شانه هاي سلمان فارسي محمدي مي گذارد و مي گويد كه ملت اين شخص است كه محبوب خدايند و خداوند در اين آيات آنان را ستوده و مي فرمايد: يا ايها الذين امنوا من يرتد منكم عن دينه فسوف ياتي الله بقوم يحبهم و يحبوبه اذله علي المومنين اعزه علي الكافرين يجاهدون في سبيل الله ولا يخافون لومه لائم ذلك فضل الله يوتيه من يشاء والله واسع عليم، انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلاه و يوتون الزكاه و هم راكعون و من يتول الله و رسوله و الذين امنوا فان حزب الله هم الغالبون؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد هركس از شما از دين خود برگردد (مانند منافقان و مرتدين ديگر) و به كفر (نسبت به دين و ولايت) گرايد، بداند كه دين خدا بي ياور نمي ماند؛ زيرا ديري نمي گذرد كه خداوند مردمي را مي آورد كه آنان را خداوند دوست مي دارد و آنان نيز خداوند را دوست مي دارند. در برابر مومنان مردماني فروتن هستند و به آنان مهر و محبت مي ورزند ولي در برابر كافران عزت مدار و سرفرازند در راه خدا پيكار مي كنند و در كارهايشان از سرزنش هيچ سرزنش كننده اي بيم ندارند. اين فضل خداست كه به هر كس بخواهد عطا مي كند و خدا بخششي گسترده و فضلي بي پايان دارد و به كساني كه درخور بخشش هستند (مانند ايرانيان) مي دهد و او داناست كه چه كند.
جز اين نيست كه عهده دار امور و ولايت امر شما، مومنان، خدا و پيامبر و كساني هستند كه ايمان آورده اند و در همان حال نماز و ركوع زكات مي دهند (يعني اميرمومنان علي(ع))هر كس كه خدا و رسولش و كساني را كه ايمان آورده و از خصلت يادشده برخوردارند (علي(ع) را به ولايت و سرپرستي خويش برگزيند،» آن ملت پيروز است چرا كه حزب الله هستند و حزب خدا پيروز و چيره بر دشمنان است.»
اين ها خصلت هاي ملت محبوب خدا يعني ايرانيان است كه در اين آيات به روشني معرفي شده است.

بنا به نقل مفسران شيعه (التبيان، ج 3، ص 253؛ مجمع البيان، ج 3، ص 781) و مفسران سني (تفسير ماوردي، ج 1، ص 435؛ كشف الاسرار، ج 2، ص 027) هنگامي كه آيه 331 نساء نازل شد: «ان يشاء يذهبكم ايها الناس و يأت باخرين و كان الله علي ذلك قديرا= اي مردم اگر او بخواهد شما را از ميان مي برد و افراد ديگري را به جاي شما مي آورد و خدا بر اين كار تواناست.» پيامبر(ص) دست به پشت سلمان زد و فرمود: آنها عجم و فارس، قوم سلمان هستند.
در آيه 56 سوره مائده مي فرمايد اي كساني كه ايمان آورده ايد هر كسي كه از شما از آيين خود بازگردد ]به خدا زياني نمي رساند و[ خداوند در آينده جمعيتي را مي آورد كه آنان را دوست دارد و آنان نيز او را دوست دارند. در برابر مؤمنان، فروتن و در برابر كافران نيرومندند. آنها در راه خدا جهاد مي كنند و از ملامت سرزنش كنندگان هراسي ندارند. روي سخن با مرتداني است كه طبق پيش بيني قرآن از آيين اسلام روي برمي گردانند. خداوند در اين آيه به مسلمانان عرب هشدار مي دهد كه اگر شما از دين باز گرديد خدا به جاي شما گروهي را مي آورد كه داراي صفاتي ممتاز بوده، دين خدا را ياري خواهند كرد. برخي مفسران اهل سنت (كشف الاسرار، ج3، ص741؛ الكشاف، ج1، ص646؛ التفسير الكبير، ج21، ص19-02) و تشيع (مجمع البيان، ج3، ص123). مقصود از آن قوم را ايرانيان دانسته و نوشته اند: چون اين آيه نازل شد، ياران رسول خدا از آن حضرت پرسيدند: آنها چه كساني هستند كه اگر ما بازگرديم خدا آنان را جايگزين ما مي كند؟ در آن هنگام، سلمان فارسي نزد رسول خدا بود. پيامبر(ص) دست خود را بر دوش او نهاد و فرمود: اين و كسان او (هذا و ذووه) يا مردمي كه اين از آنان است. سپس رسول خدا گفت: اگر دين در ستاره ثريا باشد، هر آينه مرداني از فارس به آن دست خواهند يافت.
در تفسير آيه: «الا تنفروا يعذبكم عذابا اليما و يستبدل قوما غيركم و لاتضروه شيا والله علي كل شيء قدير= اگر (به سوي ميدان جهاد) حركت نكنيد، شما را مجازات دردناكي مي كند و گروه ديگري غير از شما را به جاي شما قرار مي دهد و هيچ زياني به او نمي رسانيد و خداوند بر هر چيزي تواناست». (توبه 93) از سعيدبن جبير نقل شده كه مراد از قوم ديگر، ابناي فارس هستند. (الكشاف، ج2، ص172؛ مجمع البيان، ج5، ص74؛ تفسير قرطبي، ج8، ص19).
بخش پاياني آيه 83 محمد: «و ان تتولو يستبدل قوما غيركم ثم لايكونوا امثالكم»، هشداري است به عرب مسلمان كه اگر قدردان نعمت پاسداري از آيين پاك اسلام نباشند و از آن، روي برگردانند، خداوند اين مأموريت را به گروه ديگري خواهد سپرد كه در ايثار و فداكاري و نثار جان و مال در راه خدا به مراتب از آنان برترند. آورده اند كه پس از نزول اين آيه، برخي صحابه از رسول خدا پرسيدند: مقصود از اين گروهي كه خداوند به آنان اشاره كرده چه كساني هستند؟ در آن هنگام سلمان كنار پيامبر بود. آن حضرت دستش را بر ران او زد و فرمود: سوگند به خدايي كه جانم در دست اوست، او و قومش اگر ايمان به ثريا آويخته باشد آنها بدان دست خواهند يافت (جامع البيان، ج31، ج62، ص68؛ الكشاف، ج4، ص132؛ مجمع البيان، ج9، ص461). امام صادق(ع) نيز آنان را غيرعرب و از موالي دانسته است (مجمع البيان، ج9، ص461؛ نورالثقلين، ج5، ص64.) بنا به نقل برخي مفسران با نزول اين آيه پيامبر خدا خوشحال شد و فرمود: «هي احب الي من الدنيا= اين براي من محبوب تر است از دنيا.» (التبيان، ج9، ص113؛ تفسير قرطبي، ج61، ص171).
مطابق قولي از ابن عباس و مجاهد، در تفسير آيه: «قل للمخلفين من الاعراب ستدعون الي قوم اولي بأس شديد تقا تلونهم او يسلمون= ...به بازماندگان از اعراب بگو: به زودي از شما دعوت مي شود كه به سوي قومي نيرومند و جنگجو برويد و با آنان پيكار كنيد تا اسلام بياورند» (فتح/61) (مراد از قوم نيرومند و با صلابت، ايرانيان هستند. (جامع البيان، مج 31، ج62، ص710-801؛ مجمع البيان، ج9، ص671؛ روض الجنان، ج71، ص533)
مسلم در صحيح خود از ابوهريره روايت كرده است كه گفت: ما نزد پيامبر بوديم كه سوره جمعه نازل شد: «هوالذي بعث في الاميين رسولا= ...او كسي است كه در ميان مردم بي سواد، رسولي از جنس خودشان مبعوث كرد...» آن حضرت اين آيه را تلاوت كرد تا به آيه: «و ءاخرين منهم لما يلحقوابهم= (همچنين) رسول بر گروه ديگري كه هنوز به آنها ملحق نشده اند...» (جمعه/3) رسيد. يكي از صحابه از آن حضرت پرسيد:مقصود از كساني كه هنوز به ما نپيوسته اند كيان اند؟ رسول خدا دست مباركشان را بر سلمان كه در جمع ما حضور داشت، نهاد و فرمود: اگر ايمان در ثريا باشد، هر آينه مرداني از آنها (ايرانيان) بدان دست خواهند يافت مانند اين روايت به طرق ديگر نيز از قيس بن سعدبن عباده و... نقل شده است. سيوطي اين روايت را از برخي كتب حديث، از جمله صحيح بخاري، صحيح مسلم و... از رسول خدا(ص) نقل كرده است (الدر المنثور، ج8، ص215-351). قرطبي بهترين تفسير «و آخرين منهم» ايرانيان مي داند (التبيان، ج9، ص113؛ تفسير قرطبي، ج61، ص171). شايد به اين اعتبار كه دانشمندان فراواني از ميان آنها برخاسته اند.
برخي مفسران چون ميبدي، آلوسي و رشيدرضا ذيل آيه: «فان يكفر بها هؤلاء فقد وكلنا بها قوما ليسوا بها بكافرين» (انعام/98) مقصود از قومي را كه در راه كفر گام برنمي دارند و در برابر حق تسليم اند ايرانيان دانسته اند كه به زودي اسلام را پذيرفته، در پيشرفت آن، با تمام قوا كوشيدند و دانشمندان آنها در فنون مختلف اسلامي كتابهاي فراواني تأليف كردند. (صحيح مسلم، ج7، ص291؛ جامع البيان، مج41، ج82، ص221؛ كشف الاسرار، ج01، ص96-79؛ الدر المنثور، ج8، ص215-351). برخي ذيل اين آيه روايتي ازپيامبر(ص) آورده اند كه آن حضرت قريش را بهترين عرب و فارس را بهترين عجم معرفي كرد (كشف الاسرار، ج3، ص814؛ روح البيان، ج8، ص625.)
به موجب روايتي، امام صادق(ع) هنگامي كه آيه: «فاذا جاء وعد اولهما بعثنا عليكم عبادا لنا اولي بأس شديد» (اسراء/71) را تلاوت فرمود، از آن حضرت پرسيده شد: مراد از قوم رزمنده و پيكارجو در اين آيه كيان اند؟ فرمود: به خدا سوگند آنان اهل قم هستند. (بحارالانوار، ج75، ص612.)
 

در علت نامگذاري «كعبه» بدين اسم، دو وجه ذكر شده است:
1 ـ چون كعبه داراي ارتفاع و بلندي از سطح زمين مي باشد، همچنانكه كعبه در لغت نيز به معناي ارتفاع آمده است.
2 ـ زيرا خانه خدا به شكل مربّع است و عرب اين اسم را به هر خانه اي كه چهار گوش باشد اطلاق مي كند. وليكن با كثرت استعمال (وضع تعيّني) براي خانه خدا عَلَم گرديد. بنابراين هر گاه اسم كعبه برده مى شود، به خانه خدا انصراف دارد.
البته «واژه كعبه» در قرآن در بعضي موارد به تنهايي، و در بخشي از آيات، همراه با كلمه «البيت الحرام» آمده است.
مانند: «يا ايهاالذين آمنوا لا تقتلوا الصيد و انتم حرمٌ... هدياً بالغ الكعبة».
«يعني اي كساني كه ايمان آورده ايد، هرگاه در احرام باشيد شكار را مكشيد، هركه صيد را به عمد بكشد، جزاي او قرباني كردن حيواني است همانند آنچه كشته است، بشرط آنكه دو عادل به آن گواهي دهند و قرباني را به كعبه رساند»1.
و در آيه ديگر چنين مي فرمايد: «جعل الله الكعبة البيت الحرام قياماً للناس...»
«خدا، كعبه بيت الحرام را، با ماه حرام و قرباني بي قلاده و با قلاده، قوام كار مردم گردانيد.»2

در بسياري از آيات، اسم بيت بر كعبه اطلاق شده است:
الف ـ «ما كان صلاتهم عندالبيت اِلاّ مكاءً و تصدية.»3
«و دعايشان در نزد خانه كعبه جز صفير كشيدن و دست زدن، هيچ نبود».
ب ـ «فَلْيعبدوا ربّ هذاالبَيْت.»4
«پس بايد پروردگار اين خانه را بپرستد».
ج ـ «اِنّ الصفا و المروة من شعائرالله فَمن حج البيت...»5
«صفا و مروه از شعائر خداست، پس كساني كه حج خانه خدا بجاي مي آورند يا عمرهمي گذارند، اگر بر آن دو كوه طواف كنند مرتكب گناهي نشده اند».
صفا و مروه اسم دو كوهي است كه بين آنها فاصله اي وجود دارد و سعي ميان آن دو از اركان حج است. در عصر جاهلي بر كوه صفا بتي بنام «اساف»، و بر كوه مروه بت ديگري بنام «نائله» بود. مسلمانان از سعي ميان آن دو كوه كه زيارتگاه مشركين بوده بيم داشتند وليكن در اين آيه سعي ميان اين دو كوه از شعائر خداي يكتا خوانده شده تا ديگر بيمي بر جاي نماند.
د ـ «و اذ جعلنا البيت مثابة للناس و امناً...»6
«و كعبه را جايگاه اجتماع و مكان امن مردم ساختيم. مقام ابراهيم را نمازگاه خويش گيريد...»
هـ ـ «و اذ بوّ أنا لابراهيم مكان البيت...»7
«و مكان خانه را براي ابراهيم آشكار كرديم و گفتيم: هيچ چيز را شريك من مساز و خانه مرا براي طواف كنندگان و برپاي ايستادگان و راكعان و ساجادان پاكيزه بدار».
و ـ «و اذ يرفع ابراهيم القواعدمن البيت...»8
«هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه را بالا بالا بردند. گفتند: اي پروردگار ما، از ما بپذير كه تو شنوان و دانا هستي».
ز ـ «ولله علي الناس حج البيت مَن استطاع اليه سبيلاً...»9
«و خدا راست بر مردم حج خانه، آن كس كه بتواند به سويش راهي بيابد و هر آن كس كه كفر ورزد، همانا خدا از جهانيان بي نياز است».
ح ـ «اِنّ اوّل بيت وضع للناس...»10
«نخستين خانه اي كه براي مردم (و عبادت خداوند) بنا شده است.»
ط ـ «... و عَهِدنا اِلي ابراهيم واسماعيل اَنْ طهرّا بيتي.»11
«... ما ابراهيم و اسماعيل را فرمان داديم: خانه مرا براي طواف كنندگان و مقيمان و راكعان و ساجدان پاكيزه داريد.»
و در جاي ديگر چنين آمده است:
ي ـ «و اذبوّأنا لابراهيم مكان البيت اَنْ لا تشرك بي شيئاً و طهرّ بَيْتي للطائفين و القائمين و الرّكّع السجود...»12
«و بياد آور اي رسول كه ما ابراهيم را در آن بيت الحرام تمكين داديم كه با من چيزي شريك نگيرد و بر او وحي كرديم كه خانه مرا براي طواف كنندگان و نمازگزاران و ركوع و سجود كنندگان پاكيزه نمايد.»

الف ـ «و من حيث خَرجت فَوَلّ وجهك شَطرالمسجدالحرام...»13
«و هرگاه (يا هرجا) بيرون شدي، روي خود را به جانب مسجدالحرام برگردان.»
ب ـ «ولا تقاتلوهم عندالمسجدالحرام...»14
«و در مسجدالحرام با آنها (كافران) جنگ مكن، مگر آنكه با شما بجنگند و چون با شما جنگيدند بكشيدشان، كه اين است پاداش كافران.»
ج ـ «ولا يجر منّكم شنئان قوم اَنْ صدّوكم عن المسجدالحرام.»15
«و دشمني با قومي كه مي خواهند شما را از مسجدالحرام باز دارند، وادارتان نسازد كه از حدّ خويش تجاوز كنيد.»
د ـ «و كيف يكون للمشركين عهدٌ عندالله و عند رسوله اِلاّ الذين عاهدتم عندالمسجدالحرام...»16
«چگونه مشركان را با خدا و پيامبر او پيماني باشد؟ مگر آناني كه نزد مسجدالحرام با ايشان پيمان بستيد.»
هـ ـ «و مالهم اَلاّ يعذّبهم الله و هم يصدون عن المسجدالحرام...»17
«و چرا خدا عذابشان نكند، حال آنكه مردم را از مسجدالحرام باز مي دارند و صاحبان آن نيستند.»
و ـ «سبحان الذي اسري بعبده ليلاً من المسجدالحرام...»18
«منزّه است آن خدايي كه بنده خود را شبي از مسجدالحرام به مسجدالاقصي، كه گرداگردش را بركت داده ايم، سير داد.»
ز ـ «اِنّ الذين كفروا و يصدون عن سبيل الله و المسجدالحرام الذي جعلناه للناس...»19
«آنهايي كه كافر شدند و مردم را از راه خدا و مسجدالحرام (كه براي مردم چه مقيم و چه غريب يكسان است) باز مي دارند...»
ح ـ «هم الّذين كفروا و صدوكم عن المسجدالحرام...»20
«ايشان همانهايي هستند كه كفر ورزيدند، و شما را از مسجدالحرام باز داشتند، و مانع شدند كه قرباني به قربانگاهش برسد.»
و آيات ديگري كه در سورهاي بقره و توبه وجود دارد، همين مطلب را اثبات مي كند.

الف: با وصف حرام: «يا ايهاالذين آمنوا لا تحلّوا شعائرَالله... ولا آمّين البيت الحرام.» 21
«اي كساني كه ايمان آورده ايد شعائر خدا و ماه حرام و قرباني را، چه بدون قلاده و چه با قلاده، حرمت مشكنيد... و آزار آنان را كه به طلب روزي و خشنودي پروردگارشان آهنگ بيت الحرام كرده اند، روا مداريد...»
ب: با وصف عتيق: «لكم فيها منافع اِلي اجل مسمّي ثمّ محلها اِليَ البيت العتيق.»22
«از آن شتران قرباني تا زماني معين سود ببريد، سپس (بدانيد كه) جاي قربانيشان در آن خانه كهنسال است.»
و در آيه ديگر فرمود: «وَ ليْطوّفوا بالبَيْت العتيق.»23
ج: با وصف معمور: «والبيت المعمور.»24
«قسم به بيت معمور.»
د: با وصف محرّم: «ربّنا انّي اسكنت من ذريتي بواد غير ذي زرع عند بيتك المحرّم...»25
«اي پروردگار ما! برخي از فرزندانم را بهبياباني بي هيچ كِشته اي، نزديك خانه گرامي تو جاي دادم.»

لغت شناسان در وجه تسميه مكّه به اين اسم، نكاتي را ذكر كرده اند، كه به آنها اشاره مي كنيم:
«ابن منظور» در لسان العرب مي گويد: از آنجا كه آبِ آن سرزمين، قليل است و مردم براي رفع احتياجات خود، آب را از زير زمين استخراج مي كردند، آن را مكّه ناميدند. (انّما سميّت بذلك لِقلّه ماءِها حيث كانوا يمتكّون الماء فيها اَي يستخرجونها.)
عبدالله بن زبير مي گويد: «انّما سميّت بذلك لقّلة مائها» و اين اسم از ضرب المثل معروف عرب گرفته شده است كه مي گويند: (مكّ الفصيل و امتكَّ) يعني: «كودك هر آنچه شير كه در پستان مادر بود، مكيد.»
و باز در همان كتاب آمده است: «مِن انّها كانت تُمكُّ مَن ظَلَم فيها و اَلْحدَ اَي تهلكُه» يعني: «هر كس در آن مكان ظلم كند و يا الحاد و بي ديني را رواج دهد، هلاك مي شود.»
و ياقوت حموي در معجم البلدان، در علّت تسميه مكّه به اين نام چنين مي گويد: چون اعراب جاهلي گمان مي كردند، حجّشان باطل است، با اين گمان به نزد كعبه مي آمدند و در حين طواف فرياد مي كشيدند و دستهاي خود را به هم مي زدند (كف مي زدند) و بعيد نيست كه آيه 35 سوره انفال اشاره به همين داستان داشته باشد. «و ما كان صلوتهم عندالبيت اِلاّ مكاء و تصدية...»

براي روشن شدن جواب، بايد به اهل خبره رجوع كرد، و بر اين اساس ناگزيريم نظر لغت شناسان را ملاحظه كنيم:
«ابن منظور» در لسان العرب مي گويد: «اينكه مكّه را بكّه ناميدند، چون هر ظالمي قصد تعدي و تجاوز به آن را داشته باشد، گردنش قطع خواهد شد «لانّها كانت تبكّ اعناق الجبارة اذااَلحدوا فيها بظلم.»
و همين نظر را نيز اسماعيل بن حمّاد جوهري در كتاب صحاح اللغة جلد 4 صفحه 1576 ، ابراز كرده است. «عبدالله زبير نيز به همين معني نظر داده است.»
و از برخي علّت آن چنين نقل شده: چون مردم به هنگام طواف خانه خدا، مزاحم يكديگر مي شوند.
ولي اسماعيل بن حماد جوهري در «صحاح اللغة» و در همان جلد، نظريه ديگري مطرح كرده و مي گويد: «مِنْ انّ بكّة اسم بطن مكّه و انّما سميت بذلك لازدحام الناس فيها.»
يعني بكّه اسمِ خودِ مكّه است، ليكن علتّ نامگذاري آن به اين اسم آن است كه: مردم زيادي در آن مكان اجتماع و ازدحام مي كنند.
در جاي ديگري آمده است:
«اَنَّ مكّة للبلد و بكّة اسمٌ لارض البيت سمّي بذلك لانّ الناس يتباكوّن فيه اي يزاحمون في الصلاة و الذّهاب.»
يعني: «مكّه، اسم شهر مكه مى باشد و بكّة اسم است براي زميني كه بيت الله، در آن واقع شده، و علّت نامگذاري آن به اين اسم آن است كه: مردم در رفت و آمد و به هنگام نماز مزاحم يكديگر مي شوند.»
بهر حال با توجه به اينهمه تفصيلات، بايد بدانيم كه اسم بكة، در قرآن مجيد نيز آمده است. آنجا كه مي فرمايد:
«اِنّ اوّل بيت وضع للناس للذي ببكة مباركاً و هدي للعالمين.»26
«همانا اولين خانه اي كه براي مردم بنا نهاده شد همان است كه در مكّه واقع شده، و براي عالميان مايه بركت و هدايت است.»

الف: فخر رازي در تفسير خود چنين مي گويد: «انّما سميّت بذلك اجلالاً لًها لانّ فيها البيت و مقام ابراهيم(ع) و العرب تسمي اصل كلّ شي اُمُّه.»
يعني: «علت نامگذاري مكّه بدين اسم، در واقع نوعي تجليل از مكّه مكرّمه است، زيرا خانه خدا و مقام ابراهيم(ع) در آن قرار دارد و عرب نيز ريشه هر چيزي را «امّ» مي گويد.»
ب: ابن منظور در لسان العرب مي نويسد: «انّما سميّت بامّ القري لانّها قبلة جميع الناس يؤموّنها.»
يعني: «از آنجا كه مكّه قبله همه مردم است و بدان سو نماز مي گذارند، «امّ القري» ناميده شد.
و خداوند متعال نيز از مكّه به امّ القري تعبير نموده است.
«و كذلك اَوْحينا اليك قرآناً عربيّاً لِتنذرَ امّ القري و من حولها...»27
«و نيز قرآن را به زبان عربي بر تو نازل كرديم تا ام القري (مكّه) و ساكنان اطرافش را بيم دهي.»
و در آيه ديگر: «...لتنذر ام القري و من حولها...»28
«... تا با آن مردم امّ القري و مردم اطرافش را بيم دهي...»

«لا اقسم بهذاالبلد و انت حلّ بهذاالبلد»29
«قسم به اين شهر، و تو در اين شهر سكونت گزيده اي.»
«والتين و الزيتون و طور سينين و هذاالبلد الامين.»30
«سوگند به انجير و زيتون، سوگند به طور مبارك، سوگند به اين شهر ايمن.»
«در آيات 126 بقره، 35 ابراهيم نيز از مكّه به بَلَد تعبير شده است.»

«انما امرت اَن اعبد ربّ هذه البلدة الّذي حرّمها...»31
«جز اين نيست كه به من فرمان داده اند كه پروردگار اين شهر را كه خدا حرمتش نهاده، و همه چيز از آن اوست پرستش كنم.»

«اَوَلم نمكّن لهم حرماً آمناً يجبي اليه ثمراتُ كلّ شي رزقاً منْ لدُنّا.»32
«آيا آنها را در حرمي امن جاي نداده ايم كه هرگونه ثمرات در آن فراهم مي شود و اين رزقي است از جانب ما...»
«اَوَلَمْ يَروْا انّا جعلنا حرماً آمناً...»33
«آيا ندانسته اند كه حرم امن را جاي مردم قرار داديم، و حال آنكه مردم در اطرافشان، به اسارت ربوده مي شوند.»

در صفحات قبل بطور فشرده اشاره كرديم كه ابراهيم(ع) بعد از ويران شدن خانه خدا، دوباره آن را ساخت. و همچنين اشاره كرديم: كه اين خانه مقدّس قبل از ابراهيم(ع) و حتّي دو هزار سال قبل از آدم ابوالبشر، وجود داشته، و مردم گرداگرد آن طواف مي كرده اند. و اكنون طبق وعده اي كه از قبل داده بوديم شرح بيشتري در اين زمينه تقديم مي شود:
كيفيت ساختماني خانه خدا، همانطور كه حضرت ابراهيم(ع) ساخته بود، تا مدّت زماني باقي ماند تا اينكه پس از گذشت زمان (طبق نقل كتاب الفقه على المذاهب الخمسة) قصّي بن كلاب جدّ پنجم پيامبر اسلام(ص) آن را تجديد بنا كرد.
اين بناء نيز همچنان ادامه داشت، تا عمر شريف پيامبر(ص) به 35 سال رسيد، كه ناگهان در همان سال سيل عظيمي مكّه مكرمه را محاصره كرد، بطوري كه ديوارهاي بيت را فرا گرفت و ويراني هايي نيز به وجود آورد. سپس قريش مكه، آن را تجديد بنا كردند، و آنگاه كه ديوار خانه تقريباً به اندازه قامت انسان رسيد، و شرايط براي نصب حجرالاسود مهيّا شد، قبايل عرب براي نصب آن، دچار اختلاف شديدي شدند، زيرا هر كدام، دوست داشتند اين افتخار نصيب آنان شود.
به هر حال آنقدر اختلافات بالا گرفت كه نزديك بود هر لحظه آتش جنگ در ميانآنان شعله ور شود وليكن با داوري صحيح و عقل و درايت پيامبر اسلام(ص) اين مشكل بخوبي حلّ شد.

حضرت لباس خود را روي زمين پهن كرد، و سنگ را با دست خويش روي آن قرار داد، و سپس فرمود: بزرگتر هر قبيله، قسمتي از اين لباس را بگيرد، همگان دستور پيامبر را اطاعت نموده و سنگ را تا برابر مكان تعيين شده، براي نصب، حمل كردند، و آنگاه پيامبر(ص) با دست مبارك خود، سنگ را در مكان مخصوص قرار داد.
اين وضع همچنان باقي بود تا زماني كه يزيدبن معاويه به حكومت رسيد، يزيد در زمان حكومتش با عبدالله بن زبير درگيري شديدي پيدا كرد، كه در نتيجه طبق دستور وي از روي كوه هاي مكّه، با منجنيق خانه خدا را سنگباران كردند.
مورخين نوشته اند در اين حمله ده هزار سنگ به خانه خدا اصابت، و آن را ويرانكرد. ولي ابن زبير پس از فرو نشستن آتش جنگ، خانه كعبه را به همان شكلي كه در سابق بود ساخت، و اطراف آن را به وسيله چوب هايي حصار كشي كرد.
و باز به گواهي تاريخ: خانه خدا مدّت زماني به همين شكل باقي بود تا زماني كه حكومت به عبدالملك مروان رسيد، در ايّام خلافت وي، حجاج بن يوسف ثقفي ابن زبير را محاصره كرد و به قتل رساند. وليكن قتل ابن زبير به سادگي صورت نگرفت، زيرا حَجاج هم مانند يزيد، خانه خدا را سنگباران و مقداري از آن را خراب كرد و نهايتاً ابن زبير را كشت، و سپس خود حجاج، مقدار ويران شده از خانه كعبه را، دوباره درست كرد، وليكن ديوار كعبه را تغيير داد و درب غربي را هم، كه يكي از ابواب بيت بود، مسدود كرده و سرانجام ساختمان خانه خدا، توسط حجاج همچنان تا سال 1040 هجري باقي بود، تا آنكه باران شديدي، با دانه هاي درشت، باريدن گرفت و صدمه فراواني به ديوارهاي خانه خدا زد. در اين هنگام مسلمين جهان از اقصي نقاط دنيا، براي تعمير خانه خدا، متفق شدند و خانه امن را بدين شكل كه الآن موجود است، تعمير كردند.

تاريخ نويسان معتقدند: مسجدالحرام داراي سابقه طولاني تاريخي است، و همين مسأله موجب تأسيس شهر مكّه شده است. لذا در سال 17 هجري به خاطر نياز شديد، آن را توسعه دادند; يعني از همه اطراف ديوارهاي كوتاهي به دور آن كشيدند.
ولي در سال 979 هجري و در زمان حكومت سلطان سليم دوّم، بناهاي اطراف آن تجديد و در زمان فرزندش سلطان مراد، كامل شد.
ولي اين مساحت نيز هرگز جوابگوي جمعيّت زيادي كه براي زيارت، به خانه خدا مي آمدند، نبود. و لذا در سال 1375 هجري يعني در اوائل حكومت آل سعود، بار ديگر اطراف مسجد توسعه يافت و مساحت آن از 29127 متر به 160168 متر رسيد. و اخيراً نيز مجدداً مسجد را توسعه داده اند.
بهر حال هر چه در توسعه و ساختمان مجدّد بيت الله، اتفاق افتاده باشد، تأثيري در واقعيّت اين مهبط وحي ندارد، و در واقع مسجدالحرام همان جايي است كه اولين نداي توحيد از حلقوم پاك پيامبر اسلام(ص) بلند شد كه:
«يا ايّهاالناس قولوا لا الهَ اِلاّ الله تفلحوا.»
آري اين نقطه مقدس از سرزمين وحي، اثر شگرفي در بر انگيختن روح علم و معرفت و هدايت مردم به توحيد و نابودي شرك و الحاد، دارد.

رواياتي كه در اين مورد از ائمّه معصومين ـ عليهم السلام ـ به دست ما رسيده، بسيار زياد است، وليكن از باب تبرّك به يك روايت اكتفاء مي كنيم.
«روي اَنّ الصلاة في المسجدالحرام افضل مِن مائة صلوة في غيره منَ المساجد.»
يعني: «يك نماز در مسجدالحرام، از يكصد نماز در غير آن، بافضيلت تراست.»

جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ... ؛ «خداوند، كعبه ـ بيت‏الحرام ـ را وسيله‏اي براي استواري و سامان بخشيدن به كار مردم قرار داد.» (مائده : 97)
افراد و اجتماعي داراي حيات انساني هستند كه قرآن بر افكار، رفتار و كردارشان حاكم و اين كتاب الهي امام و الگوي آنها باشد:
...إِنْ هُوَ إِلاّ ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ * لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيّا وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَي الْكافِرِينَ ؛ « (اين كتاب آسماني) فقط ذكر و قرآن مبين است تا افرادي را كه زنده‏اند بيم دهد (و بر كافران اتمام حجت شود) و فرمان عذاب بر آنان مسلّم گردد.» (يس : 69 و 70)
امّتي به‏بهترين راهِ هدايت دست يافته‏است‏كه قرآن امام وپيشواي آن باشد:
إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ... ؛ «اين قرآن به راهي كه استوارترين راهها است هدايت مي‏كند.» (اسرا : 9)
جوامعي از بيماري روحي و رواني رنج نمي‏برند كه نسخه و دستور العمل آنان قرآن باشد:
وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُوءْمِنِينَ وَ لا يَزِيدُ الظّالِمِينَ إِلاّ خَساراً ؛ «و از قرآن آنچه شفا و رحمت است براي مؤمنان، نازل مي‏كنيم و ستمگران را جز خسران (و زيان) نمي افزايد.» (اسرا : 82)
ملّتي از ملل دنيا و جهان اسلام پويا، مطرح و زنده و نزد صاحب قرآن معروف و شناخته شده‏اند كه قرآن نزد آنان مهجور و متروك نباشد:
وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً... ؛ «و پيامبر عرضه داشت: پروردگارا! قوم‏من قرآن‏را رهاكردند».(فرقان : 30)
و بالأخره افراد و گروهي از مردمان در تاريكي‏هاي شبهات فكري و فرهنگي سرگردان و بي‏پناه نمي‏شوند كه چراغ هدايتشان قرآن باشد. پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود:
«فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ»1 . «هرگاه فتنه‏ها مانند پاره‏هاي شب تاريك بر شما روي آورد، بر شماباد به قرآن.»(الميزان، ج1، ص12)
سالانه هزاران بلكه ميليونها انسانِ مؤمن از سراسر دنيا براي زيارت خانه خدا و انجام حج و عمره و زيارت قبور اولياي خدا رهسپار سرزمين وحي (مكه مكرّمه و مدينه منوّره) مي‏شوند تا شاهد بهره‏هاي سرشار مراسم و موسم حج ابراهيمي باشند. از زمان ابراهيم خليل عليه‏السلام تا كنون، كه بيش از چهار هزار سال مي‏گذرد، همواره حج و زيارت خانه خدا رايج و داير بوده است. آنچه از امور حج توسّط ابراهيم خليل عليه‏السلام پايه‏گذاري شده، در تاريخ، به «حج ابراهيمي» شهرت يافته كه ويژگي عمده آن عبارت است از منطبق و همسان بودن با فطرت و نياز واقعي انسان و پيراسته بودن از اوهام و خرافات كور و دست و پاگير؛ امّا به‏تدريج در كنار حجّ ابراهيمي به‏جاي آن، حج ديگري پديد آمد كه نه منطبق با فطرت و نياز واقعي انسان بود و نه عاري از اوهام و خرافات. اين نوع حج در فرهنگ اسلامي، به «حج جاهلي» شهرت يافت. در اينجا مناسب است به چند نمونه از آموزه‏هاي حجّ جاهلي اشاره شود:
در حج جاهلي، به‏جاي خدا و توحيد، شرك و بت و انصاب محور بود.(حج :3 و .31)
در حج جاهلي، حج‏گزار، لخت و عريان و با سوت و كف خانه خدا را طواف مي‏كرد.(اعراف : 28 ؛ انفال : 35)
در حج جاهلي، كساني‏كه محرم مي‏شدند، نمي‏بايست از در و راههاي معمول وارد خانه شوند، بلكه نقبي در پشت خانه مي‏زدند و از آن آمد و شد مي‏كردند و اين به عنوان يك كار نيك برايشان مطرح بود.(بقره : 189)
در حج جاهلي، مشركانِ حج‏گزار پس از انجام حج، در سرزمينِ منا جمع مي‏شدند و به‏جاي ذكر خدا، به بيان آثار و مفاخر پدران خود مي‏پرداختند.
(بقره : 200) و...
در اينجا اين پرسش مطرح مي‏شود كه منشأ پيدايش اينگونه حج‏گزاري، چه بود؟ پاسخ قرآن كريم اين است كه چون آنها دستشان از وحي و معارف آسماني تهي بود، به چنين حجّي روي آوردند؛ (بقره : 200)
آنچه حجّ جاهلي را نسخ و حجّ ابراهيمي را احيا كرد، قرآن و سنتِ پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و تلاش جانشينان آن‏حضرت بود. امروز هم اگر در عرصه حج و ديگر عرصه‏هاي زندگي، از قرآن و سنت پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و رهبري امامان معصوم عليهم‏السلام فاصله بگيريم، مانند گذشتگان، به حجّ مرده و بي‏روح و حجّ جاهلي مبتلا خواهيم شد؛ چرا كه عمل هر فرد و جامعه‏اي، بازتاب شاكله و شخصيت (افكار و پندار و خُلق و خوي) اوست:
قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلي شاكِلَتِهِ»؛ « (اي پيامبر) بگو: هر كس بر طبق روش و خلق و خوي خود عمل مي‏كند»(اسرا : 84)
و از سوي ديگر، عمل پاك و طيّب، نشانه شاكله و شخصيت پاك و طيّب است و عمل پليد وخبيث، نشانه شاكله و شخصيت پليد و خبيث است:
وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلاّ نَكِداً... ؛ «سرزمين پاكيزه (و شيرين) گياهش به فرمان پروردگار مي‏رويد، اما سرزمين‏هاي بد طينت (و شوره زار) جز گياه ناچيز و بي‏ارزش، از آن نمي رويد»(اعراف : 58)
بنا بر اين، افراد و اجتماعي كه داراي شاكله و شخصيت قرآني (كه پاكترين و كامل‏ترين شاكله و شخصيت است) باشند، اعمالشان، و از جمله حجّشان، پاك و طيّب خواهد بود و به هر اندازه از قرآن فاصله بگيرند، به همان اندازه، داراي شاكله و شخصيت و به تبع آن، اعمال و رفتار پليد و خبيث خواهند شد.
تحوّل آفريني از وجوه تشابهِ «قرآن» و «حج» است:
قرآن، نازل شد كه بناهاي فكري و عملي فرسوده و كهنه بشرِ دور از معارف الهي را در عرصه‏هاي مختلف، از جمله در عرصه حج، ويران كند و به‏جاي آن، بناهاي فكري و عملي كارآمد و نو بسازد و چنين كرد.
و حج، براي اين است كه حج‏گزار با حضور در مسجد الحرام و كنار خانه خدا و اماكن مقدس و با انجام مناسك حج، سازمان فكري و عملي خويش را تغيير دهد و تعالي و تكامل بخشد كه از نمونه‏هاي تغيير و تكاملِ حاصل شده از حج، آنگونه كه قرآن2 و روايات گفته‏اند، اين است كه حج‏گزارِ واقعي، از حج بر مي‏گردد، بدون اينكه گناهي بر ذمّه‏اش مانده باشد و حج، تنها زماني تحوّل آفرين است كه قرآني باشد و حجّ قرآني جز در سايه انس و الفت با قرآن حاصل نمي‏شود و انس و الفت با قرآن، ارتباط مستقيم و مكرر با اين كتاب نوراني است و از شروط ارتباط مستقيم با قرآن، دانستنِ زبان آن است كه اين شرط براي بسياري از علاقه‏مندان به قرآن حاصل نيست؛ و لذا لازم است معارف قرآن در موضوعات مختلف؛ از جمله موضوع حج و امور مربوط به آن، به نحو شايسته تدوين شود و در اختيار عموم قرار گيرد و اين نوشته با تمام نقصي كه دارد، تلاشي است در اين راستا.
تذكر چند نكته:
1 . در اين نوشته تلاش شده است، تمام معارف قرآني، كه در ارتباط با شش موضوعِ «كعبه»، «مسجد الحرام»، «مكه»، «حرم»، «حج» و «عمره»3 است، يك‏جا گردآوري و طبقه‏بندي شود و براي آسانتر دست يافتن به مطالب، موضوعاتِ آن ـ جز مناسك حج كه به ترتيب واقعي، از احرام تا طواف نساء آمده ـ طبق نظام الفبايي تنظيم گرديده است.
2 . افزون بر آنچه كه از صريح و ظاهر آيات مربوط به شش موضوع پيشگفته استفاده شده، برخي احتمالات تفسيري نيز همراه با توضيح و ذكر منابع، منعكس گرديده است.
3 . از روايات مربوط به معارف حج، تنها رواياتي مورد استفاده قرار گرفته است كه در تفسير آيات مربوط به شش موضوع بالا وارد شده و در آنها به نحوي به آيات مورد نظر، استشهاد و يا اشاره گرديده است.
4 . براي اينكه استفاده از اين مجموعه براي همگان ميسور باشد، در موارد لازم، چگونگي استفاده مطلب از آيه مورد نظر، توضيح داده شده است.
5 . در اين نوشته، از تفسير گرانسنگ «راهنما» بهره بسيار برده‏ايم. در برخي موارد متن و توضيح، عينا از آن تفسير آمده و گاهي مطلب با اندكي تغيير و اصلاح، منتقل شده است.4

كعبه، داراي خير و بركت فراوان براي عموم مردم:
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً... .(آل عمران : 96)
كعبه، مايه هدايت براي همه جهانيان:
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُديً لِلْعالَمِينَ .(آل عمران : 96)
هدايتگري كعبه از آن رو است كه اين خانه در اصل براي پرستش خدا ايجاد گرديده و انواع مناسك و طاعات خدا در ارتباط با آن تشريع شده است و انسان به‏واسطه پرستش خدا در اطراف و سمت كعبه و انجام آن مناسك و طاعات، به كرامت و قرب خدا و سعادت و بهشت دست مي‏يابد.
كعبه، مايه پويايي و دوام زندگي و مانع هلاكت و نابودي انسان‏ها:
جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ... . .(مائده : 97)
از اهل بيت عليهم‏السلام نقل شده است كه در تفسير آيه بالا فرمودند: «مادام كه كعبه وجود داشته باشد و مردم به سويش روند و حج بگزارند، نابود نمي‏شوند و هرگاه كعبه نابود شود و مردم حج را ترك كنند، نابود خواهند شد. (مجمع البيان، ذيل آيه)
امام صادق عليه‏السلام فرمود: «لا يَزَالُ الدِّينُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْكَعْبَةُ»؛ «تا زماني كه كعبه برپاست، دين نيز پايدار است.»(وسائل الشيعه، ج8 ، ص14)
و نيز ر.ك : «نقش كعبه»

امنيت داشتن همه پناهندگان به خانه خدا، حتّي غير انسان‏ها:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً ... .(بقره : 125)
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ ....وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً... .(آل عمران : 96 و 97)
تقييد واژه «مَثابَةً» به وسيله «النّاس» و مقيّد نشدنِ «أَمْناً» با آن، گوياي اين نكته است كه در خانه خدا هركس و هر چيزي در امنيت است.
ضرورت ايجاد امنيت براي حاضران در محيط خانه خدا و حراست آنان از هرگونه آسيب و گزند:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً ... .(بقره : 125)
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ ....وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً... .(آل عمران : 96 و 97)
برداشت، بنابراين احتمال است كه جمله خبريه در مقام انشا باشد.
تعيين كعبه به عنوان محلّ امن براي همگان، نعمتي شايسته و بايسته به يادداشتن:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً ... .(بقره : 125)
و «إِذْ» در اصل «و اذكر اذ...» و به معناي «به ياد آور هنگامي را كه...» است.
امنيت كعبه، از آياتِ روشن الهي:
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ... فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً وَ لِلّهِ عَلَي النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ... .(آل عمران : 96 و 97)
مرحوم علاّمه طباطبايي، افزون بر «مقام ابراهيم»، «امنيت و حجّ خانه خدا» را هم از مصاديق «آيات بيّنات» مي‏داند.(الميزان، ذيل آيه)
امنيت و اقتصاد قريش، در سايه امنيت كعبه:
أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحابِ الْفِيلِ * أَ لَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ * وَ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبابِيلَ * تَرْمِيهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ * فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ.(فيل : 5 ـ 1)
لاِءِيلافِ قُرَيْشٍ * إِيلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَ الصَّيْفِ * فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ .(قريش : 4 ـ 1)

كعبه، خانه مقدّس و ايجاد شده از سوي خدا:
جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ... .(مائده : 97)
براي «جَعَلَ» در اين آيه، چند معنا ذكر شده است: بين و حكم، صير، خلق (روح المعاني، ذيل آيه)، و نصب (مجمع البيان، ذيل آيه). برداشت، بر اساس دو معناي اخير است.

شناخت هر چه بيشتر خدا و پي‏بردن به علم بي‏نهايتِ او، فلسفه ايجاد كعبه و قرار دادن آن به عنوان خانه مقدّس و مركز قيام و قوام زندگي مردم از سوي خداوند:
جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ... ذلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّه‏َ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي اْلأَرْضِ وَ أَنَّ اللّه‏َ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ .(مائده : 97)
معناي اين آيه و وجه اين برداشت، با توجّه به آيه 12 سوره طلاق ـ كه به‏طور كلّي فلسفه خلقت را پي‏بردن به علم و قدرت بي‏نهايت خداوند معرفي مي‏كند ـ : اللّه‏ُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ اْلأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ اْلأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّه‏َ عَلي كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللّه‏َ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْماًواضح و روشن است.

ابراهيم عليه‏السلام بنا كننده اصليِ كعبه و اسماعيل عليه‏السلام ياور و كمك‏كار او در بناي آن:
وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ... .(بقره : 127)
عطف كردن فاعلي بر فاعلِ ديگر، پس از آوردن فاعلِ نخست و متعلّقات فعل ـ چنانكه در آيه بالا اين‏گونه است ـ مي‏تواند اشاره به تفاوت آن فاعل در انجام كار باشد. اين برداشت را، علاوه بر آيه 26 سوره حج، روايتِ امام صادق عليه‏السلام نيز كه فرمود: «ابراهيم عليه‏السلام خانه را بنا كرد و اسماعيل عليه‏السلام از ذي‏طوي سنگ آورد...» تأييد مي‏كند.5
توجه وخلوص كامل بناكنندگان كعبه (ابراهيم واسماعيل عليهما‏السلام ) به‏خداوند، هنگام بناي‏آن:
وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ‏الْقَواعِدَ مِنَ‏الْبَيْتِ وَإِسْماعِيلُ رَبَّناتَقَبَّلْ مِنّاإِنَّكَ أَنْتَ‏السَّمِيعُ‏الْعَلِيمُ .(بقره :127)
دعا و راز و نياز بانيان كعبه (ابراهيم واسماعيل عليهما‏السلام با خداوند، هنگام ساختنِ آن:
وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ * رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ... * رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ .(بقره : 129 ـ 127)
فرمان يافتن پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از جانب خداوند، بر يادآوري و بزرگداشت بنيانگذاران كعبه (ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام ):
وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ ... .(بقره : 127)
«و اذ» در اصل «و اذكر اذ...» بوده است.
ابراهيم عليه‏السلام مجدّد و معمار بناي كعبه:
وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ .... .(بقره : 127)
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ... .(حج : 26)
تجديد بناي كعبه توسط ابراهيم خليل عليه‏السلام ، واقعه‏اي بس مهم و شايان ياد آوري:
وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ ... .(بقره : 127)
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ... .(حج : 26)

كعبه بنايي ساخته شده بر اساس توحيد محض:
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً... .(حج : 26)
كعبه بنايي ساخته شده بر اساس نقشه خداوند و معماريِ ابراهيم عليه‏السلام :
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ... .(حج : 26)
ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام برپاكننده ديوارهاي كعبه و سازنده آنها:
وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ... .(بقره : 127)
دعا و درخواست‏هاي ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام از خداوند، هنگام بناي كعبه:
1 . پذيرش عمل بناي كعبه 2 . رسيدن به مقام تسليمِ محض در برابر خدا 3 . آموزش مناسك حج به آنان 4 . پذيرش توبه ايشان 5 . پديد آمدن امّتي فرمانبردار در برابر خدا، از ميان نسلشان 6 . بعثت پيامبري از ميان ايشان، به هدف تلاوت آيات الهي بر آنان، تعليم كتاب و حكمت به ايشان و تزكيه آنان:
وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا... * رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا... * رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ... .(بقره : 129 ـ 127)
توجه ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام به اسماء و صفات الهيِ «رب، سميع، عليم، توّاب، رحيم، عزيز و حكيم»، در دعاهاي خود، هنگام بناي كعبه:
وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ‏الْقَواعِدَ مِنَ‏الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ رَبَّنا... إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ‏الْعَلِيمُ * رَبَّنا... إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ‏الْعَلِيمُ * رَبَّنا... إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ‏الرَّحِيمُ * رَبَّنا... إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُالْحَكِيمُ .(بقره :129 ـ 127)
كعبه، بنايي بر اساس تقوا، پاكي و به دور از هرگونه آلودگي‏هاي ظاهري و باطني:
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ... .(بقره : 125)
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ .... .(حج : 26)
ممكن است مقصود از تطهير خانه خدا، بناي آن بر اساس طهارت و به دور از هرگونه شرك و بي‏تقوايي باشد(مجمع البيان، ذيل آيه 125 بقره)

تطهير كعبه و مصون داشتن آن از هر ناپاكي و آلودگي، عهد و فرمان خدا به ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام :
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ... .(بقره : 125)
تطهير خانه خدا از لوث وجود مشركان، فرمان خدا به ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام :
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ... .(بقره : 125)
از امام صادق عليه‏السلام روايت شده كه فرمود: «طَهِّرا بَيْتِيَ» يعني مشركان را از خانه من دور كنيد. (تفسير قمي و مجمع البيان، ذيل آيه).
ابراهيم خليل عليه‏السلام مسؤول اصلي توليت، تطهير و آماده‏سازي كعبه براي زائران:
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(حج : 26)
از اينكه در سوره بقره، حضرت ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام مأمور تطهير كعبه شدند و در اين آيه تنها ابراهيم خليل عليه‏السلام مأمور به چنين امري شده، مي‏توان گفت كه: ابراهيم مسؤول اصليِ اين كار و اسماعيل عليه‏السلام كمك كار او بوده است.

توطئه و لشگر كشي اصحاب فيل (ابرهه و ياران او) براي انهدام كعبه و عقيم ماندن آن از سوي خداوند:
أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحابِ الْفِيلِ * أَ لَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ * وَ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبابِيلَ * تَرْمِيهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ * فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ .(فيل : 5 ـ 1)
ناكامي توطئه انهدام كعبه و نابودي لشكر فيل سواران، به‏واسطه سنگ‏باران دسته‏هاي پرنده، واقعه‏اي شگفت آور و تأمل انگيز:
أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحابِ الْفِيلِ * أَ لَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ * وَ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبابِيلَ * تَرْمِيهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ * فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ .(فيل : 5 ـ 1)
توطئه انهدام كعبه و شكست آن، امري كاملاً معروف و شناخته شده براي مردم عصر نزول قرآن:
أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحابِ الْفِيلِ * أَ لَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ * وَ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبابِيلَ * تَرْمِيهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ * فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ .(فيل : 5 ـ 1)
از «أَ لَمْ تَرَ»؛ «آيانديدي»، استفاده مي‏شود كه اين ماجرا در آن عصر امري مسلّم و شناخته شده بود.

كعبه، خانه مقدس خدا و مركز جهاني براي عموم مردم و تمام قشرها و گروه‏ها، نه فقط براي مؤمنان:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً ... .(بقره : 125)
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُديً لِلْعالَمِينَ .(آل عمران : 96)
جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ... . .(مائده : 97)

تطهير و مصون نگاه‏داشتن كعبه از هر ناپاكي و آلودگي، وظيفه خدمتگزاران كعبه:
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ... .(بقره : 125)
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ... .(حج : 26)
كار تطهير و... كعبه منحصر به جناب ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام نبوده؛ بلكه وظيفه همه خدمتگزاران كعبه است.
مهيّا كردن و آماده‏سازي كعبه براي طواف كنندگان، معتكفان و نمازگزاران، وظيفه خدمتگزاران كعبه:
...وَ عَهِدْناإِليإِبْراهِيمَ وَإِسْماعِيلَ أَنْ‏طَهِّرا بَيْتِيَلِلطّائِفِينَ وَالْعاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ‏السُّجُودِ.(بقره :125)
وَإِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ‏الْبَيْتِ... وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَالْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(حج : 26)
ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام دو خدمتگزار كعبه به فرمان خداوند:
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ... .(بقره : 125)

خدمتگزاري كعبه، منصبي الهي و امري بس مهم:
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ... .(بقره : 125)
از اينكه خدمتگزاران كعبه از سوي خدا تعيين شدند و به‏جاي «امرنا»، «عهدنا» به‏كار رفته است، استفاده مي‏شود كه اولاً: خدمتگزاري كعبه منصبي الهي است و ثانيا: امري مهم است.
از اينكه خدمتگزاران كعبه از سوي خدا تعيين شدند و به‏جاي «امرنا»، «عهدنا» به‏كار رفته است، استفاده مي‏شود كه اولاً: خدمتگزاري كعبه منصبي الهي است و ثانيا: امري مهم است.
خدمتگزاري كعبه عهد خداوند با ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام :
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ... .(بقره : 125)

زائران خانه خدا داراي احترام و قداست ويژه در پيشگاه خداوند:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه‏ِ... وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً .(مائده : 2)
زائران كعبه (اعم از طواف گنندگان، معتكفان و نمازگزاران) داراي مقامي ارجمند در نزد خداوند:
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(بقره : 125)
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(حج : 26)
از اينكه پيامبراني بزرگ همچون ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام مأمور آماده‏سازي خانه خدا براي زائران كعبه بودند، مي‏توان استفاده كرد كه زائران كعبه مقامي ارجمند دارند.
ضرورت ايجاد امنيت براي زائران كعبه:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً ... .(بقره : 125)
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ ....وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً... .(آل عمران : 96 و 97)
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه‏ِ... وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ... .(مائده : 2)
ضرورت آماده سازي خانه خدا براي زائران آن:
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(بقره : 125)
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(حج : 26)
از اينكه پيامبراني بزرگ همچون ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام مأمور آماده‏سازي خانه خدا براي زائران كعبه بودند، مي‏توان استفاده كرد كه زائران كعبه مقامي ارجمند دارند.
حالات سه‏گانه زائر حاضر در اطراف كعبه: طواف، اعتكاف (روي آوردن به كعبه همراه با توجه و مراقبت) و نمازگزاردن:
...طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(بقره : 125)
...وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(حج : 26)
مرحوم طبرسي از برخي مفسّران نقل كرده است كه: مقصود از: ...لِلطّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ سه گروه مختلف نيست، بلكه زائر خانه خدا وقتي طواف نمايد از «الطائفين» است و هرگاه در اطراف كعبه بنشيند (و به آن بنگرد) از «العاكفين» است و هنگامي‏كه نمازگزارد، از «الركّع السجود» خواهد بود.(مجمع البيان، ذيل آيه 125 بقره)
لزوم پرهيز از هتك حرمت زائر خانه خدا، حتي در صورت شرك و بت پرستي او:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه‏ِ... وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً .(مائده : 2)
در شأن نزول آيه آمده است كه: گروهي از مشركان براي عمره و زيارت خانه خدا راهيِ مكه بودند و مسلمانان خواهان هجوم به آنان شدند، در آن هنگام، اين آيه نازل شد.(مجمع البيان، ذيل آيه)
جمله ...وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ... اين معنا را تأييد مي‏كند. البته اين يك دستور موقّت بود و در سال نهم هجرت، مشركان به حكم آيه 28 سوره توبه از نزديك شدن به مسجدالحرام ممنوع شدند.

كعبه، محل زيارت مكرر و پياپي مردم:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ... .(بقره : 125)
«مَثابَةً» از ثوب، به معناي رجوع كردن است و مثابه بودن خانه خدا معنايش اين است كه مردم مكرر به آنجا رجوع مي‏كنند.(ر.ك: مجمع البيان، ذيل آيه)
تصميم پيامبر خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و ياران او به زيارت خانه خدا در سال ششم هجري و ممانعت مشركان از آن:
هُمُ‏الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ‏الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَالْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ... .(فتح :25)
زيارت كعبه در دو شكل حج و عمره:
...فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ... .(بقره : 158)

رؤياي پيامبرخدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در باره ورود به مسجدالحرام و زيارت كعبه توسط وي و يارانش (درسال ششم هجرت):
لَقَدْ صَدَقَ اللّه‏ُ رَسُولَهُ الرُّوءْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللّه‏ُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُوءُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ... . (فتح : 27)
شك و ترديد منافقان در مورد صادق بودن خواب پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در باره زيارت كعبه و انجام عمره و تأكيد خداوند بر حقانيت و تحقّق آن:
لَقَدْ صَدَقَ اللّه‏ُ رَسُولَهُ الرُّوءْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللّه‏ُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُوءُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ... . (فتح : 27)
مفسّران نقل كرده‏اند كه پيامبر خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در سال ششم هجرت، پيش از حركت به سوي حديبيه، در عالم رؤيا ديدند كه مسلمانان وارد مسجدالحرام شدند. حضرت خوابش را براي ياران گزارش كردند و آنان خوشحال و اميدوار شدند كه در آن سال وارد مكه خواهند شد، اما پس از حركت به‏سوي حديبيه و منتهي شدن اين سفر به صلح حديبيه و بازگشت مسلمانان به مدينه، بدون زيارت كعبه، منافقان گفتند ما نه وارد مسجدالحرام شده‏ايم و نه عمره انجام داده‏ايم و در پي اين‏گونه شبهه‏افكني‏هاي آنها، آيه فوق نازل شده است (مجمع‏البيان، ذيل آيه)
صلح حديبيه تدبير خداوند و زمينه‏ساز تحقّق رؤياي پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در باره زيارت كعبه و ورود مؤمنان به مسجدالحرام با امنيت و آرامش:
لَقَدْ صَدَقَ اللّه‏ُ رَسُولَهُ الرُّوءْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللّه‏ُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُوءُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَرِيباً .(فتح : 27)

كعبه نخستين خانه بنا شده براي مردم جهت عبادت و پرستش خداوند:
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ... .(آل عمران : 96)
اين برداشت بر اساس ظاهر آيه و طبق رواياتي است كه مي‏گويد موضعِ كعبه اوّلين نقطه از زمين بود كه بر روي آب آشكار شد و زمين از آنجا گسترش يافت و نيز طبق رواياتي است كه پيدايش كعبه را مرتبط و مقارن با هبوط آدم عليه‏السلام به زمين مي‏داند.(مجمع‏البيان، ذيل آيه؛ الحج و العمرة في الكتاب و السنة، ص76، ح133)
وجود كعبه در زمان آدم عليه‏السلام و برپايي حج در آن، توسط وي:
إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ... .(آل عمران : 96)
از امام باقر عليه‏السلام پرسيدند آيا پيش از بعثت پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله حج گزارده مي‏شد؟ حضرت فرمود: آري... آدم، نوح و سليمان عليهم‏السلام در خانه خدا حج‏گزاردند... همانگونه‏كه خداي تعالي مي‏فرمايد: إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ...(تفسيرعياشي، ج1، ص186، ح92)
وجود پايه‏ها و اساس كعبه پيش از بناي ديوارهاي آن توسط ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام :
وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ... .(بقره : 127)
از اينكه بالا بردن و ساختن ديوارهاي كعبه به ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام نسبت داده شده ولي بناي پايه و اساس به ايشان نسبت داده نشده، چنين بر مي‏آيد كه: اساس و پايه‏ها از دير باز وجود داشته است. اين برداشت را روايت امام صادق عليه‏السلام تأييد مي‏كند كه فرمود: «...خانه خدا چون درّ سفيدي بود، خداوند آن را به آسمان بالا برد و اساس آن باقي بود ... پس خداوند ابراهيم و اسماعيل عليهما‏السلام را مأمور كرد كه كعبه را بر همان پايه‏هاي قبلي بنا كنند».(تفسيربرهان ،ج1، ص155، ح9)
وجود بقاياي كعبه هنگام اوّلين سفر ابراهيم عليه‏السلام به سرزمين مكه:
رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ... .(ابراهيم : 37)

سوگند خداوند به بيت‏المعمور (كعبه):
وَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ .(طور : 4)
اين برداشت، بنابراين احتمال است كه مقصود از «الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ» كعبه باشد، آنگونه كه برخي از مفسران احتمال داده‏اند.(ر.ك: مجمع‏البيان ؛ الميزان، ذيل‏آيه)

كعبه بنايي به شكل مكعب و داراي شش سطح مربع:
...هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ... * جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ... .(مائده : 95 و 97)
انتخاب نام «كعبه» براي خانه خدا، اشاره به شكل خاص هندسي آن است.
شايان ذكر است كه طبق روايتي، از امام صادق عليه‏السلام سؤال شد چرا كعبه را كعبه ناميدند؟ فرمود: براي اينكه مربع است. پرسيدند: چرا مربع شد؟ فرمود: براي اينكه در مقابل بيت‏المعمور قرار گرفته و آن مربع است. پرسيدند: چرا بيت‏المعمور چهارگوش شده است؟ فرمود: براي اينكه در برابر عرش قرار گرفته است. پرسيدند: چرا عرش مربع است؟ فرمود: براي اينكه كلماتي كه اسلام برآنها استوار است، چهار كلمه است و آن: «سُبْحانَ‏اللّه‏ِ، وَ الْحَمْدُ للّه‏ِِ، وَ لا اِلهَ اِلاّاللّه‏ُ، وَ اللّه‏ُ اَكْبَر» است (علل الشرايع، ج2 ص398)

طواف به گرد كعبه از واجبات الهي:
...وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ... .(حج : 29)
ضرورت آماده سازي كعبه واطراف آن براي طواف:
...طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ... .(بقره : 125)
...وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ... .(حج : 26)
طواف كعبه عالي‏ترين عبادت براي افراد غير مجاور آن:
...طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(بقره : 125)
...وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(حج : 26)
بيشتر مفسران «لِلطّائِفِينَ» را افراد غير مجاور كعبه و «الْعاكِفِينَ» را مجاوران آن دانسته‏اند(مجمع البيان ؛ جامع البيان، ذيل آيه 125 بقره)
گروهي از مفسران بر اساس اين معنا گفته‏اند: اين دلالت دارد بر افضليت طواف بر نماز براي افراد غير مجاور با كعبه(تفسير كبير، ذيل آيه 125 بقره)
لزوم تقديم طواف بر نماز زيارت كعبه:
...وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .(حج : 26)

در غربت قرار داشتن كعبه پيش از سفر ابراهيم عليه‏السلام به مكه:
...وَ عَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ... .(بقره : 125)
از برخي مفسران نقل شده كه در باره «طَهِّرا بَيْتِيَ» گفته‏اند: مقصود اين است كه خانه مرا از بت‏هايي كه بر در آن آويخته است تطهير نماييد.(مجمع‏البيان، ذيل آيه)
اگر اين نقل صحّت داشته باشد، علاوه براينكه وجود كعبه را پيش از سفر ابراهيم اثبات مي‏كند، بيانگر اين است كه در آن روزگار كعبه محلّ زيارت و مركز بت و بت‏پرستان بوده است. همانگونه‏كه در روزگار جاهليت در درون آن، به تعداد روزهاي سال بت نگه داشته مي‏شد.
قرار داشتن كعبه در هاله‏اي از غربت و مظلوميت در روزگار جاهليت و پيش از ظهور اسلام:
وَ ما كانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلاّ مُكاءً وَ تَصْدِيَةً... .(انفال : 35)
وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَيْها آباءَنا وَ اللّه‏ُ أَمَرَنا بِها... .(اعراف : 28)
گروهي از مفسران گفته‏اند: «فاحِشَةً» در آيه بالا، اشاره است به عمل مشركان عصر جاهليت، كه با حالت عريان، كعبه را طواف مي‏كردند و مي‏گفتند: خداوند ما را به اين عمل فرمان داده است(ر.ك: مجمع‏البيان، ذيل آيه)
و نيز ر.ك: «مناسك حج، طواف».

تغيير قبله از بيت المقدس به سمت كعبه (در سال دوم هجرت):
قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ... .(بقره : 144)
كعبه، قبله امت اسلام در هر مكان و در هر زمان:
...وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ... .
كعبه قبله ميانه براي امت ميانه (امت اسلام):
سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها... * وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً .(بقره : 142 و 143)
گويا معناي «كَذلِكَ...» اين است كه تغيير قبله در راستاي پديد آوردن امت وسط و ميانه است. در تفسير نمونه (ج1، ص483) آمده است: قبله مسلمانان قبله‏اي ميانه است؛ زيرا مسيحيان، تقريبا به سمت شرق مي‏ايستادند، به‏خاطر اينكه بيشتر ملل مسيحي در كشورهاي عربي زندگي مي‏كردند و براي ايستادن به سوي محل تولّد عيسي عليه‏السلام كه در بيت‏المقدس بود ناگزير بودند به سمت مشرق بايستند و به اين ترتيب جهت مشرق قبله آنان بود، ولي يهود كه بيشتر در شامات و بابل و مانند آن به سر مي‏بردند و به سوي بيت‏المقدس كه تقريبا در سمت غرب آنان بود، مي‏ايستادند و به اين ترتيب، نقطه غرب قبله آنان بود امّا كعبه كه نسبت به مسلمانان آن روز (مسلمانان مدينه) در سمت جنوب و ميان مشرق و مغرب قرار داشت يك خط ميانه محسوب مي‏شد.
كعبه قبله مورد پسند و دلخواه پيامبر خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله :
قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ... .(بقره : 144)
خرده‏گيري و شبهه‏افكني سفيهان نسبت به تغيير قبله، از بيت‏المقدس به جانب كعبه:
سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها... .(بقره : 142)
مالكيت همه جانبه خداوند بر تمام جهت‏هاو مكان‏ها، مجوز تغيير قبله از بيت‏المقدس به سمت كعبه:
سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ... .(بقره : 142)
پذيرش كعبه به عنوان قبله به جاي بيت‏المقدس، امري بس دشوار جز براي هدايت يافتگان:
...وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلي عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاّ عَلَي الَّذِينَ هَدَي اللّه‏ُ... .(بقره : 143)
تغيير قبله ازبيت‏المقدس به‏سوي كعبه، نعمتي بزرگ دررديف نعمت‏رسالت پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله :
وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ...* كَما أَرْسَلْنا فِيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ... .(بقره : 150 و 151)
برداشت فوق، مبتني بر اين است كه «كاف» در «كما» براي تشبيه باشد، براين مبنا تغيير قبله، كه از آيه قبل به دست مي‏آيد «مشبّه» و ارسال پيامبر «مشبّه‏به» مي‏باشد و «تشبيه» مسأله قبله به نعمت رسالت، نشانگر عظمت آن است.
تعيين كعبه به عنوان قبله، حكمي حق(حكمت‏آميز و به‏جا) و از ناحيه خداوند:
وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ... .(بقره : 149)

قبله شدن كعبه، زمينه‏ساز هدايت انسان‏ها به صراط مستقم:
سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلي صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ .(بقره : 142)
قبله شدن كعبه به‏جاي بيت‏المقدس، سبب جدايي صفوف پيروان واقعي پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از صفوف مدعيان پيروي:
...وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلي عَقِبَيْهِ... .(بقره : 143)
تغيير قبله از بيت‏المقدس به جانب كعبه، منشأ اعتراض سفيهان و ايجاد سؤال براي شماري از مؤمنان:
سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها... * وَ ما كانَ اللّه‏ُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ... .(بقره : 142 و 143)
بعضي از مفسّران گفته‏اند: پس از تغيير قبله، شماري از مسلمانان گفتند: پس اعمالي كه به سمت بيت‏المقدس انجام داده‏ايم چه مي‏شود و آنهايي كه از دنيا رفتند تكليفشان چه خواهد شد؟! خداوند فرمود: «وَ ما كانَ اللّه‏ُ...» (مجمع البيان، ذيل آيه)
نيز ر.ك: «فلسفه قبله شدن كعبه».

علاقه و انتظار پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ، زمينه تغيير قبله از بيت‏المقدس به سمت كعبه:
قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاهـا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِـدِ الْحَرامِ... .(بقره : 144)
در شأن نزول آيه بالا گفته‏اند: پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بيشتر دوست مي‏داشت كه كعبه به‏جاي بيت‏المقدس قبله باشد. حضرت به جبرئيل فرمود: دوست دارم خداوند مرا از قبله يهود به غير آن برگرداند. جبرئيل گفت: من بنده‏اي همانند تو هستم و تو نزد پروردگارت گرامي هستي. پس، از او در خواست كن. جبرئيل به آسمان رفت و پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله همواره به آسمان مي‏نگريست، به اين اميدكه جبرئيل خواسته‏اش را بياورد. در اين حالات بود كه آيه بالا نازل شد(مجمع البيان ،ذيل آيه).
سبب اينكه پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به دنبال تغيير قبله بود، اين بوده است كه، از طرفي يهوديان از روي خرده‏گيري مي‏گفتند: اين چگونه پيامبري است كه دين مستقل ندارد و به طرف قبله ما نماز مي‏گزارد و از سويي مشركان مكه مي‏گفتند: او (پيامبر) از قبله آباء و اجدادي خود روي برگردانده و به طرف قبله يهوديان مي‏ايستد. لذا حضرت شديدا تمايل داشتند كه كعبه به جاي بيت‏المقدس قبله قرار گيرد تا بهانه از دست هر دو گروه گرفته شود.

آزمودن مدعيان ايمان و اسلام و پيروي از پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از فلسفه‏هاي تغيير قبله از بيت‏المقدس به‏سوي كعبه:
...وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلي عَقِبَيْهِ... .(بقره : 143)
گرفته شدن بهانه از دست مخالفان و دشمنان، از حكمت‏هاي تغيير قبله از بيت‏المقدس به‏سوي كعبه:
وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ... .(بقره : 150)
اتمام نعمت خدا بر امت اسلام و رهنمون شدن آنان به خير و سعادت، از فلسفه‏هاي قبله قرار دادن كعبه به‏جاي بيت‏المقدس:
وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ... وَ لاِءُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ .(بقره : 150)
قبله شدن كعبه و اهل كتاب
آگاهي پيشين اهل‏كتاب از حقانيت تغيير يافتن قبله مسلمانان ازبيت‏المقدس به‏سوي كعبه:
...فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ... * الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ... .(بقره : 144 و 146)
يك‏احتمال‏اين‏است‏كه ضمير«يَعْرِفُونَهُ» به‏قبله(امرالقبله)برگردد(مجمع‏البيان، ذيل‏آيه)

كعبه، داراي شرافت و ارزش خاص در پيشگاه خداوند:
...طَهِّرا بَيْتِيَ .(بقره : 125)
...طَهِّرْ بَيْتِيَ... .(حج : 26)
فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَيْتِ .(قريش : 3)
از اينكه خداوند با ياي اضافه تشريفي «بيت» به «يا»ي متكلم، كعبه را خانه خود خوانده و نيز از اينكه خود را «ربّ» بيت (كعبه) معرفي كرده، استفاده مي‏شود كه كعبه در پيشگاه خداوند داراي ارزش و شرافتي خاص است.
كعبه خانه مقدس و داراي حرمت ويژه:
...وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ... .(مائده : 2)
جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ... . .(مائده : 97)
رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ... .(ابراهيم : 37)
وَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ .(طور : 4)
بنابراين احتمال، كه مقصود از «الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ» كعبه باشد، سوگند به آن بيانگر حرمت و قداست آن است.
شكسته شدن حرمت كعبه از سوي مردمِ روزگار جاهليت، با انجام دادن امور لغو و بيهوده در اطراف آن، به عنوان عبادت:
وَ ما كانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلاّ مُكاءً وَ تَصْدِيَةً... .(انفال : 35)
شكستن حرمت كعبه با انجام امور لغو و بيهوده، سبب كفر و گرفتار شدن به عذاب سخت الهي:
وَ ما كانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَالْبَيْتِ إِلاّ مُكاءً وَ تَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِماكُنْتُمْ تَكْفُرُونَ .(انفال :35)
حرمت شكنان كعبه مورد تهديد خداوند:
جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ الْهَدْيَ وَ الْقَلائِدَ... * اعْلَمُوا أَنَّ اللّه‏َ شَدِيدُ الْعِقابِ... .(مائده : 97 و 98)
هجوم آورندگان به كعبه و حرمت شكنان آن، در معرض عذابي سخت از جانب خداوند:
أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحابِ الْفِيلِ * أَ لَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ * وَ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبابِيلَ * تَرْمِيهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ * فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ .(فيل : 5 ـ 1)
آشكار شدن هرچه بيشترِ قداست و عظمت كعبه براي مردم جزيرة العرب، پس از واقعه حمله فيل‏سواران و نابودي آنان:
أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحابِ الْفِيلِ... .(فيل : 1)
لاِءِيلافِ قُرَيْشٍ * إِيلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَ الصَّيْفِ... .(قريش : 4 ـ 1)
پاسداران حرمت كعبه بهره‏مند از مغفرت و رحمت الهي:
جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ الْهَدْيَ وَ الْقَلائِدَ... * اعْلَمُوا أَنَّ اللّه‏َ شَدِيدُ الْعِقابِ وَ أَنَّ اللّه‏َ غَفُورٌ رَحِيمٌ .(مائده : 97 و 98)
مي‏توان گفت «اعْلَمُوا أَنَّ اللّه‏َ شَدِيدُ الْعِقابِ...» تهديد است عليه حرمت شكنان.
و «وَ أَنَّ اللّه‏َ غَفُورٌ رَحِيمٌ» تشويق است به حفظ حرمت مقدسات.
حرمت كعبه و محوريت آن براي قيام و قوام زندگي مردم، زمينه تفكر و شناخت علم بي‏نهايت خداوند:
جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ... ذلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّه‏َ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي اْلأَرْضِ وَ أَنَّ اللّه‏َ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ .(مائده : 97)

تأسيس كعبه بر اساس توحيد محض و به دور از هرگونه شرك و ناخالصي، رمز قداست و احترام آن در پيشگاه خداوند:
وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِءِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ... .(حج : 26)
خواست و تشريع خداوند منشأ قداست و حرمت ويژه كعبه:
جَعَلَ اللّه‏ُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ... . .(مائده : 97)

با بررسي تاريخ اقوام گذشته و ديگر پيامبران الهي كه بخشي از آن در قرآن كريم آمده است، به خوبي مي‌توان چهره شهرها را در تاريخ انبيا تبيين كرد. از مجموع آيات الهي در اين كتاب چنين بر مي‌آيد كه شهر اسلامي از تقدس خاصي برخوردار است و بايد در جهت گسترش امنيت شهروندان آن از هر نظر كوشيد.

با بررسي تاريخ اقوام گذشته و ديگر پيامبران الهي كه بخشي از آن در قرآن كريم آمده است، به خوبي مي‌توان چهره شهرها را در تاريخ انبيا تبيين كرد. از مجموع آيات الهي در اين كتاب چنين بر مي‌آيد كه شهر اسلامي از تقدس خاصي برخوردار است و بايد در جهت گسترش امنيت شهروندان آن از هر نظر كوشيد. مقاله حاضر، بر آن است تا اين نگاه خاص به شهر را با استفاده از آيات و ديگر منابع اسلامي بررسي كند. براي رسيدن به اين مهم لازم بود تا مقوله شهر شناسي از جنبه‌هاي نظري و ديدگاه‌هاي مرتبط با آن مطالعه شود. در اين ميان ابن خلدون در اثر ارزشمند خود، مبحث ويژه‌اي در خصوص ريشه پيدايش شهر دارد كه قابل توجه بوده و در عصر حاضر با گستره شهرنشيني و نيازهاي متنوع شهروندان به نظر مهم مي‌آيد.

شهر اسلامي، اسلام و شهرنشيني، شهر امن، شهر در قرآن.

با نگاهي به ادوار قديم تاريخ و زندگي بدوي انسان اوليه، به خوبي در مي‌يابيم كه در سير مكان‌هاي مختلف زيست محيطي يعني از غار تا قصر، همواره عنصري به نام نياز در رفتار او مشاهده مي‌شده است. نياز به امنيت، نياز به مسكن، نياز به غذا، نياز به پوشاك و از همه مهم‌تر نياز به زندگي اجتماعي را در خود احساس مي‌كرده است.
انسان از بدو تولد به دنبال تأمين امنيت خود بوده است و اين خواسته او بر سه ركن دسترسي به جان پناه، زندگي جمعي و آسايش استوار بوده است و بدين ترتيب براي خود مأن و فضايي با ويژگي بودن با ديگران احساس مي‌نمايد و به تجربه دريافته است به دست آوردن اين امكانات با سكونت در محل مطبوع و تأمين كننده اركان امنيتي فوق ميسر مي‌گردد.
هرچند منشأ تفكر به سرپناه در آدمي كاملاً روشن نيست و گاهي در كاوش‌ها نتوانستند فرقي بين كاشانه آدميان و آشيانه برخي حيوانات بيابند. اما در بررسي از آثار مربوط به "هوموسابين"‌ها مي‌توان توانايي مردمان در ساخت مأمن را همراه با شناخت اشكال هندسي مقارن دانست. حتي در مورد "نئاندرتال‌ها" سال‌ها تصور مي‌شد كه در غارها زندگي مي‌كرده‌اند ليكن اكنون متوجه ساختن سرپناه توسط خودشان شده‌اند.
تحقيقات پياژه (روانشناس فرانسوي) نشان مي‌دهد كه قدرت خلاقيت و ذكاوت بشر در محيط امن و ساكن بيشتر بروز پيدا مي‌كند و بالعكس تحرك و عدم استقرار مكاني، بشر را به نوعي خودپسندي و توقف فكر خلاق دچار مي‌نمايد.
در يكي از خط‌هاي مصري مفهوم كلمه شهر به معني مادر بوده است. در حقيقت شهر كار خود را با هدف بازسازي گيتي و به زمين آوردن كائنات آغاز نمود و بدين ترتيب به نمادي از آنچه امكان‌پذير است بدل گرديد. (مانفرد،1961 : 29)
واژه "پوليس" در زبان يوناني جهت شهر به كار برده مي‌شد كه به معناي "ارك" يعني حصاري پيرامون هرگونه دژ طبيعي است و در حقيقت معناي پناه شهر يا محل تحصن به منظور اعطاي امنيت يا به دست آوردن امكان آزادي مي‌دهد.
واژه "مترو پوليس" يا كلان‌شهر در ادبيات سياسي به "مادر شهر" ترجمه شده است. اين واژه با كنايه برگرفته از نظريه وابستگي در توسعه كه در دهه 1970 طرفداران زيادي داشت و با تصور اينكه شهرهاي بزرگ اقماري دارند و اين اقمار منابع را به سمت مادر شهر زهكشي مي‌كنند و خود مادر شهر نيز قمري است براي يك مادر شهر جهاني، واژه مذكور مصطلح گرديده است. به عبارتي از آن راس سلسله مراتبي يك هرم از سكونت گاه‌هاي يك منطقه يا كشور مورد نظر است.
در واقع ساكنين شهرهاي گذشته به يمن امنيت و سكون به ايجاد آبادي و توسعه آن پرداخته‌اند و به همين دليل آثار باقي مانده از اينگونه شهرها براي ما پيام تفاهم و امنيت را به ارمغان مي‌آورد و ساعت‌ها توجه ما را به خود جلب مي‌نمايد.

ابن خلدون منشأ بنياد شهرها را خصوصيات تجمل‌خواهي بشر و زندگي در ناز و نعمت مي‌داند. در اين مورد ابتدا نحوه زندگي با ديه نشينان را بررسي مي‌كند و مي‌گويد كه باديه نشينيان گروهي هستند كه به كارهاي كشاورزي و دامپروري مشغولند و از آنجايي كه براي پرورش حيوانات و گياهان محتاج به چراگاهها و زمين‌هاي حاصل‌خيز هستند، بنابراين مجبورند كه در دشت‌ها و صحراها زندگي كنند. در اين شرايط، تعاون و همكاري آنها در راه به دست آوردن نيازمندي‌ها و وسايل زندگي از قبيل مواد غذايي، مسكن و سوخت، در حد نياز است و در صدد توليد مقدار بيشتري برنمي‌آيند، ولي با بهتر شدن وضع اقتصادي اين طوايف، خواست‌هاي تجملي و غير ضروري مورد توجه قرار مي‌گيرد و در راه افزايش كميت خوراك و پوشاك و كيفيت آنها مي‌كوشند و در صدد توسعه خانه‌ها و بنيانگذاري شهرهاي كوچك و بزرگ برمي‌آيند. از آنجايي كه خواست‌هاي ضروري مقدم بر نيازهاي تجملي بشر است، بنابراين، باديه نشيني به منزله اصل و منشأ شهرهاست و مقدم بر شهرنشيني است.
ابن خلدون در مورد بنياد شهرهاي بزرگ و توسعه آنها مي‌نويسد كه چون شهرهاي بزرگ داراي ساختمان‌ها و عمارت‌هاي بزرگ است، ايجاد آنها به نيروي انساني زياد و ثروت هنگفت نياز دارد. بنابراين، فقط پادشاهان و دولت‌هاي مقتدر مي‌توانند با اجير كردن و يا به بردگي كشيدن جمعيتي كه اين امر از امور ضروري آنها نيست، اقدام به ايجاد چنين عمارت‌ها و شهرهاي بزرگي كنند. بنابراين، ابن‌خلدون توسعه شهر را وابسته به دوام دولت وقت مي‌داند و مي‌گويد كه هرگاه دولت وقت سقوط كند، توسعه شهر محدود مي‌شود و گاهي آن شهر از بين مي‌رود، مگر اينكه دولت جديد به آن شهر توجه كند. به طور كلي هر دولت جديدي كه قدرت را در دست بگيرد به دو دليل محتاج به ايجاد شهرهاي بزرگ است. اول، به دليل همين خصلت تجمل پرستي و آسايش و رفاه انساني و دوم، به دليل مقابله با دشمن (ابن خلدون، 1353: 750-674)
با توجه به اين مطالب، به نظر مي‌رسد كه ابن‌خلدون هم منشأ پيدايش شهرها را با نحوه زندگي اقتصادي بشر مربوط مي‌داند كه ابتدا فقط نيازهاي ضروري خود را توليد مي‌كند و سپس با افزايش بازده توليدي، به خواست‌هاي تجملي هم روي مي‌آورد. به عبارت ديگر، شهر را محل طبقه حاكم مي‌داند كه براي ارضاي نيازهاي تجملي خود، از افراد ديگر جامعه استفاده مي‌كند.
البته بايد توجه داشت كه ابن خلدون منشأ پيدايش شهرها را تنها ناشي از عوامل اقتصادي نمي‌داند، بلكه معتقد است كه در تشكيل بعضي از شهرها، مذهب نقش عمده‌اي داشته است؛ به عنوان مثال، شهر مذهبي مكه به امر خداوند و به وسيله ابراهيم (ع) و اسماعيل (ع) بنا شده است.

چيستي و چگونگي "شهر" و "شهر اسلامي" در آموزه‌هاي اسلامي، محمل و منشأ مباحث گسترده و دنباله‌داري است كه نيازمند تعمق و تتبع وسيع در منابع ارائه كننده اين آموزه‌ هاست. قرآن كريم از جمله منابع اصيل و بنيادين در تشريح رويكرد اسلام به ويژگي‌هاي شهر مطلوب است. شهر اسلامي چه خصوصياتي دارد، آيا شهري است با گنبد و مناره‌هاي متعدد، برخوردار از اماكن مذهبي متنوع، داراي چهره تاريخي و باستاني مانند شهرهاي اوائل اسلام و يا شهري است با انسان‌هايي موحد. هنوز تعريفي كامل از شهر اسلامي و خصوصيات آن ارائه نشده است و لازم است كه متفكران، علاقمندان و متخصصان واجد شرايط در تحكيم مباني نظري و ارائه تعريفي جامع و مانع در اين موضوع اهتمام ورزند. بي‌ترديد اصيل‌ترين و جامع‌ترين منبع معارف اسلامي قرآن كريم است؛ اقيانوسي كه انسان‌ها در قرون و اعصار از بركات آن متنعم شده‌اند و در عين حال ضمن حفظ طراوت و تازگي، نقصاني در آن ايجاد نشده است.
واژه‌هاي "المدينه" 14 مرتبه، "بلد" به سه صورت مجموعاً 14 مرتبه و "البلاد" 5 مرتبه در قرآن آمده‌اند، در بعضي از آيات، شهر خاصي مورد نظر بوده است (بيان اسم خاص)، در بعضي ديگر موضوع اصلي و پيام آيه به هيچ كدام از ويژگي‌هاي شهر ارتباط نيافته و تعدادي ديگر از آيات به طور مستقيم و با يكي از ويژگي‌هاي شهر و مراكز جمعيتي ارتباط دارند.
در خصوص حرمت و امنيت شهر در بيان قرآن، شهر مي‌تواند مورد احترام واقع شود و خداوند متعال در دو نوبت به شهر سوگند ياد مي‌كند:
سوره نمل آيه 91: "به من فرمان داده شده كه پروردگار اين شهر را بپرستم. شهري كه خداوندي و همه چيز از آن اوست، حرمتش نهاده و مأمورم كه از مسلمانان باشم".
سوره بلد آيات 1 و 2: "قسم به اين شهر و تو كه در اين شهر سكني گزيده‌اي".
سوره تين آيه 3: "و سوگند به اين شهر ايمن".
در آيات فوق كه در شهر مكه نازل شده است مشاهده مي‌شود كه يك شهر مي‌تواند به قدري تقدس يابد كه خداوند به آن سوگند ياد كند و مي‌دانيم كه شهر مكه از ديرباز مورد احترام بوده است،‌ اما علاوه بر اين سوگندها دو ويژگي‌ نيز به تقدس آن افزوده است:
الف ـ سكونت پيامبر در مكه به اين شهر تقدس مي‌دهد.
شهري كه در آن افراد برجسته، متقي و دانشمند زندگي مي‌كنند، مقدس است حتي خاطرات، آثار و مقابر افراد برجسته نيز به شهر تقدس مي‌دهد و اين موضوع كم و بيش در اكثر نقاط دنيا مورد توجه بوده است.
ب ـ ويژگي امنيت شهر ذكر شده، از اين جهت نيز به مكه تقدس داده شده است.
همانطور كه ذكر شد به ويژگي امنيت شهر، در چند مورد اشاره شده است كه يكي از اين موارد، سوگند به "شهر ايمن" بود كه به آن اشاره گرديد.

نفوذ اسلام به سرزمين‌هاي گوناگون در آسيا، آفريقا، و اروپا اثرات اجتناب‌ناپذير و فراواني بر توسعه شهر بر جاي گذاشته است. آداب و رسوم مذهبي، باورها و ارزش‌هاي آن به ويژه آنجا كه با سازمان و اقتدار ربط پيدا مي‌كنند، بر گردهمايي اجتماعي تأكيد كرده‌اند و با كوچ‌گري (خانه به دوشي) و پراكندگي مخالف هستند. شهرهاي اوليه اسلامي از قبيل الفوستات، تونس و رباط در مغرب به منظور تعليم و آموزش اسلام برپا شدند و نقش ارگ يا دژ ايمان را ايفا كردند. آنها متعهد به پذيرايي از نوكيشان (يا نو گرويده‌ها به دين اسلام) بودند، همانگونه كه مدينه پذيراي مهاجران مكه بود. آنها را دارالهجره ناميدند، يعني مكاني كه مسلمانان به آنجا مي‌آمدند تا زندگي اسلامي را در عمل پياده كنند. از طريق آنها بود كه اسلام تا آفريقاي شمالي، كل قاره آفريقا و جنوب اروپا گسترش يافت و در نتيجه شماري از شهرهاي پررونق، پديدار شدند.
اين نقش معتبر (مذهبي) كم‌كم با آميزش انگيزه‌هاي سياسي كمرنگ شده و امكان آن را داد تا بخش‌هاي گوناگون دنياي اسلام پيوند سنتي‌اش را با خلافت اصلي در شرق بگسلد و اختلافات و درگيري‌هاي محلي، در كنار افراد خانواده به دوش به فرايند افول يا زوال شهري بيانجامد.
تا زمان ورود عثمانيان در قرن شانزدهم ثبات دوباره برقرار نشد. عثمانيان در آرزوي احياي خلافت كهن و همچنين دفاع از ساحل غربي آفريقاي شمالي در برابر اشغال پرتقال و اسپانيا توانستند اكثر جهان اسلام را به استثناي ايران، شبه جزيره عربستان و مراكش كنترل كنند. آنها صلح، امنيت و رفاه را كه مؤلفه‌هايي اصلي رشد و بهبود شهري ـ را به همراه آوردند. يك بار ديگر شهرهاي فراوان جديدي پديد آمدند و ساير شهرها هم به نحوه قابل توجهي گسترش يافتند و عملاً در نتيجه تجارت عثمانيان رونق يافتند.
با استناد به متون تاريخي و با توجه به وضعيت جامع عثماني، آرمان اسلامي با واقعيات اجتماعي و اقتصادي سازش يافت به طوري كه از همان اوايل مسلمانان و غير مسلمانان در نواحي تجاري، در كنار يكديگر كار مي‌كردند و حتي در نواحي مسكوني به صورت آميخته زندگي مي‌كردند. غير مسلمانان در معاملات تجاري ميان خود به "قاضي" مراجعه مي‌كردند و احساس "همشهري بودن" در آن پايتخت فارغ از تعصبات ميهني بر امتيازات مذهبي و تباري برتري داشت. در زمينه مقولات كالبدي شهر نيز فضاها به گونه‌اي استقرار يافته بودند كه هيچ يك از نيازها و موقعيت‌ها نقش اخلاقي، معنوي و الهي را خدشه‌دار نمي‌ساختند و روابط بنيادي در شهر به گونه‌اي بود كه انسانيت و معنويت را در ميان ساكنان آن به وجود مي‌آورد و هرگونه تبعيض فضايي، اقليمي كه با روح عدالت و تقسيم منابع و امكانات مغايرت داشت منتفي مي‌گرديد. شهر استانبول به عنوان نمونه‌اي از يك شهر اسلامي، در بردارنده تفكرات عميق دين مبين اسلام بود و تأسيسات و امكانات به گونه‌اي ساماندهي شده بود كه افراد نيازمند و فقير جامعه نيز در درجه اول بتوانند نيازهاي بنيادي خود را چون مسكن، كار، رفاه و فرهنگ در آن بازيابند و شهروندان به عنوان استفاده كنندگان اصلي از محيط، با رعايت اصول پاكيزگي و بهداشت در تمامي فضاها به بهترين نحو زندگي كنند. نكته قابل توجه ديگر اولويت‌هايي بود كه در تجليات كالبدي شهر وجود داشت و براساس آن بناها و فضاهاي اصلي شهر سازي اسلامي مانند مساجد، مدارس، مراكز فرهنگي و كتابخانه‌ها در جايگاه واقعي خود استقرار مي‌يافتند.
با توجه به ويژگي‌‌هاي ياد شده كه لازمه وجودي يك شهر موفق و سالم است، به نظر مي‌رسد در حال حاضر با توسعه برون‌زاي شهر استانبول كه از اوايل قرن بيستم شروع شده است و تاكنون نيز ادامه دارد و همچنين با ورود فرهنگ غربي تأثير‌پذيري از ويژگي‌هاي فرهنگي و اجتماعي جامعه غربي، استانبول به عنوان نماد شهر شرقي و اسلامي، يك بار ديگر در تقابل اجتناب‌ناپذير با فرهنگ غرب قرار گرفته است. گويي در طول تاريخ سرنوشت اين شهر در برخورد با ديدگاه‌هاي مدنيت شرق و غرب قرار گرفته است. بنابراين هرگونه تلاشي براي بازيافتن هويت اصيل اسلامي آن، ناگزير توجه و بازنگري نكات و ويژگي‌هاي ياد شده است.

شماري از عوامل وجود دارند كه در زمينه نظم و طرح ظاهر شهر اسلامي، نقش قاطعانه‌اي ايفا كردند. شهر اسلامي علاوه بر موقعيت طبيعي (توپوگرافي) محلي و ويژگي‌هاي كالبدي، بازتاب دهنده ساختارهاي اقتصادي، سياسي، فرهنگي، اجتماعي عام جامعه جديد التأسيس بود. به طور كلي اين عوامل به شرح زير است.

نخستين اصل بازگو كننده ويژگي يا ماهيت شهر اسلامي همانا سازگاري يا تطابق طرح و شكل ساختماني شهر با شرايط طبيعي اعم از موقعيت طبيعي (توپوگرافي) و شرايط آب و هوايي بوده است. استفاده از مفاهيمي چون حيات خلوت، تراس، خيابان‌هايي پوشيده باريك و باغ‌ها، بيانگر اين شرايط بوده‌اند. اين قبيل عناصر به منظور تطابق با شرايط آب و هوايي گرم حاكم بر محيط زندگي مسلمانان طراحي مي‌شده‌اند.

باورهاي مذهبي كانون يا هسته اصلي زندگي فرهنگي مردم مسلمان را تشكيل مي‌داده است، از اين رو مسجد در سلسله مراتب نهادي و مكاني از جايگاه عمده و كانوني برخوردار بوده است باورهاي فرهنگي تفكيك كننده زندگي خصوصي و عمومي به نظام مكان ميان مصارف و مناطق نظم مي‌بخشيده است.
در نتيجه، طرح شهري شامل خيابان‌هاي باريك و بن‌بست‌هاي جدا كننده قلمروهاي خصوصي و عمومي از يكديگر بوده و اين در حالي است كه مصرف زمين بر تفكيك يا جدايي زن از مرد تأكيد داشته است. در نتيجه، هرگونه فعاليت اقتصادي كه با مبادله و حضور اجتماعي سر و كار داشته باشد از كاربري (خانه‌هاي شخصي) مسكوني جدا بوده و بيشتر اين قبيل فعاليت در مناطق عمومي خيابان‌هاي اصلي متمركز بوده است.

روابط اجتماعي و فيزيكي ميان قلمروهاي خصوصي و عمومي ميان گروه‌هاي اجتماعي و محل‌ها، همچنين بازتاب دهنده قوانين شريعت (قانون اسلامي) بوده است. اصل حريم شخصي به قانون تبديل شده كه ارتقاع ديوار را بالاتر از ارتقاع فرد شتر سوار تعيين كرده است. اين مورد و قوانين مربوط به حقوق مالكيت براي مثال، از جمله عوامل تعيين كننده شكل (يا فرم) شهر اسلامي بوده است.

سازمان اجتماعي جامعه شهري براساس گروه‌بندي‌هاي اجتماعي مبتني بر چشم‌اندازهاي فرهنگي، خاستگاه‌هاي قومي و همخوني مشترك استوار بوده است. بنابراين توسعه در جهت برآورده ساختن اين گونه نيازهاي اجتماعي به ويژه اتحاد خويشاوندي، دفاع، نظم اجتماعي و اعمال مذهبي در حركت بوده است.
عواملي چون ساختارهاي خانواده گسترده، حريم شخصي، تفكيك جنسي و تعامل اجتماعي نيرومند به وضوح در شكل ساختماني متراكم منازل حياط‌دار متجلي و متبلور بوده است. مسائل اجتماعي و حقوقي تحت كنترل محققان و انديشمندان مذهبي بوده كه در مكاني نزديك به مسجد اصلي (نهاد اجتماعي اصلي) و زندگي اجتماعي، جايي كه اكثر مشاجرات در مي‌گرفته، زندگي مي‌كرده‌اند. تغيير قدرت سياسي از نظام (دموكراتيك) شورايي اسلام آغازين به رژيم‌هاي خود كامه، به ويژه اواخر دوران عثمانيان، منجر به انتقال اماكن سياسي از مركز شهر به كناره شهر به شكل دژ يا (ارگ) شده است تا به اين وسيله محافظت بهتري از حاكمان صورت پذيرد. نمونه‌هايي از اين قبيل تداركات را مي‌توان در شهرهاي آفريقاي شمالي تحت نام كسبه يا قصبه يافت.

درباره اينكه چه چيزي يك شهر اسلامي است يا اينكه آيا شهر اسلامي تاكنون وجود داشته، هنوز مجادله‌هاي زيادي وجود دارد. لاپيروس معتقد است: "مسلمانان عرب صرفاً در شهرهاي جديد زندگي نمي‌كردند بلكه برخي در شهرها و دهكده‌ها سكني گزيدند". او در ادامه افزوده است: "اعراب به شهرسازي در خاورميانه تحرك بخشيدند، بدون آنكه باعث افزايش كلي در سطح توسعه شهري شوند و بدون آنكه به شهرها هويت اسلامي بدهند".
البته در بين محققاني همچون: حمدان (1962)، اكيلمن (1981)، حكيم (1876) و السيد (1991)، نوعي اجماع كلي وجود دارد كه شهر اسلامي داراي ويژگي‌هاي خاص زير مي‌باشد.

كه در قلب شهر واقع شده كه معمولاً سوق (يا بازار) آن را احاطه كرده است، مسجد زيتونه در تونس و مسجد مركزي در اصفهان از آن جمله‌اند. در اينجا نماز جمعه برپا مي‌شده و مدرسه‌اي به آن چسبيده بوده كه تعاليم علمي و مذهبي ارائه مي‌داده است.

در خارج از مسجد اصلي قرار داشتند و در آنجا فعاليت‌هاي اقتصادي در شهر عرضه مي‌شده است. توزيع كالا و فروش آن از نظر مكاني اغلب از جنبه ماهيتي‌اشان صورت مي‌گرفته است. اقلام مقدسي مانند شمع، بخور و عطر و اقلامي كه توسط كتاب‌فروشان و صحافان به فروش مي‌رسد، در نزديكي مسجد قرار داشته‌اند و بقيه كالاها در فاصله دورتري قرار داشته‌اند. ناحيه مركزي نيز محل تجمع ساير فعاليت‌هاي عمومي از قبيل فعاليت‌هاي اجتماعي، اداري، تجاري، هنري و هنرهاي دستي و حمام و هتل‌ها بوده است.

كه به قصبه مشهور است نمود حاكم است، قصبه كه دور تا دور آن ديوار بود، مشتمل بر ناحيه‌اي بود كه داراي مسجد، باغ‌ها، دفاتر ساكنان خودش بوده است و معمولاً در بخش بالايي شهر نزديك به ديوار قرار داشته است.

مجموعه‌اي از خانوارهايي وصف شده كه كيفيت خاص زندگي‌شان بر نزديكي و صيميت استوار بوده كه اين امر در پيونددهي شخصي، منافع مشترك و وحدت اخلاقي مشترك متجلي بوده است. اين مناطق مسكوني عملاً متراكم بوده و هركدام داراي مساجد (كه از آن براي عبادت روزانه استفاده مي‌شده) مدرسه، نانوايي، مغازه اشيا و لوازم ضروري مختص به خود را دارا بوده است. آنها هر كدام دروازه‌هاي خودشان را داشته‌اند كه معمولاً پس از آخرين عبادت در شب بسته و پيش از آغاز نخستين عبادت صبحگاهي باز مي‌شده‌اند. مناطق مسكوني در الجزاير و تونس از چنين نمونه‌‌هايي بوده‌اند. اين مناطق از لحاظ قومي سازمان يافته بوده‌اند. برخي مسلمانان نيز در مناطق مسكوني ديگر جمع شده بوده‌اند و هر گروه باورهاي فرهنگي خودش را پياده مي‌كرده و براي آنها جشن مي‌گرفته است.
ذكر اين نكته ارزشمند است كه گرچه عامل چند قوميتي از جنبه واقعي و فيزيكي در شكل گروهي متجلي بوده اما آنان از نظر اقتصادي و اجتماعي از يك نظام حقوقي پيشرفته برخوردار بوده و در هم ادغام شده بودند و از اين طريق مساوات همه گروه‌ها تأمين مي‌شده است. چنانكه رسول خدا (ص) فرمود: هيچ عربي بر هيچ عجمي برتري ندارد، مگر به تقوا.

پيوند ميان اين مناطق مسكوني و مكان اصلي از طريق شبكه باريكي از خيابان‌هاي پيچ در پيچ صورت مي‌گرفته است. خيابان‌هايي كه به خيابان‌ها و بن‌بست‌هاي شبه خصوصي، خصوصي و عمومي تقسيم مي‌شده است.

ديوار مستحكمي با تعدادي دروازه، شهر را در بر مي‌گرفته است.

در بخش بيروني ديوارها، قبرستان‌ها (قبرستان‌هاي مسلمانان و يهوديان) وجود داشته است. يك بازار هفتگي در خارج از دروازه اصلي وجود داشته است.

قرآن كريم در آيات مختلفي، ضمن توجه خاص به سكونت‌گاه‌ها و بخصوص بلاد و شهرها، با تقديس از شهر مكه و نگاه ويژه به تمامي شهروندان آن اعم از مسلمان و كافر، شاخص‌هايي از زندگي مطلوب اقتصادي در يك شهر اسلامي را بر مي‌شمارد كه در ذيل به آن اشاره مي‌شود:
-امنيت اجتماعي؛
-امنيت اقتصادي؛
-امنيت قانوني؛
-تابعيت از قانون؛
-امنيت دسترسي به ارزاق ارزان؛
-عدم تفاوت بين آحاد شهر در كسب معاش.

امنيت از نيازهاي اوليه جوامع بشري است و رشد و پيشرفت جوامع در سايه امنيت اجتماعي محقق مي‌گردد. اين مرتبه از اولين مراتب امنيت است.
سوره ابراهيم آيه 35: "و ابراهيم گفت اي پروردگار من، اين شهر را ايمن گردان و مرا از پرستش بتها دور بدار".
سوره بقره آيه 126: "و ابراهيم گفت اي پروردگار من، اين شهر را جاي امني گردان و از مردمش آنان را كه به خدا و روز قيامت ايمان دارند، از هر ثمره روزي ساز".

در آيات فوق بلافاصله پس از امنيت، اعتقاد مردم شهر مطرح مي‌شود. شهري امنيت دارد كه عقايد مردم آن با شرك و بت پرستي تهديد نشود و آنان بتوانند موحد و خداشناس باشند. اگر يكتاپرستي را نيازي فطري براي انسان بدانيم، براي برآورده ساختن اين نياز، محيطي امن لازم است. اين امنيت در مرتبه بالاتري از امنيت اجتماعي قرار دارد. در دنياي پيشرفته امروز، امنيت اعتقادي اساساً موضوعيت ندارد و شرايط ايجاد شده است كه تهديد امنيت اعتقادي مردم، معنايي مترادف پيشرفت يافته است.
نكته مهم ديگري كه دنياي امروز از آن نيز غفلت كرده است، كنش متقابل امنيت اعتقادي با امنيت اجتماعي است. اگر براي رشد و شكوفايي اقتصادي و علمي به امنيت اجتماعي نياز داريم و براي آن سرمايه‌گذاري مي‌كنيم، نبايد از امنيت اعتقادي مردم كه تأثير كاملاً متقابل و مستقيم در تأمين امنيت اجتماعي آنان دارد غفلت نمود. جهان پيشرفته امروز با امكانات فراوان، امنيت اعتقادي نوع بشر را در معرض خطر قرار داده است. در حالي كه انتظار دارد به سرمايه‌گذاري روز افزون در تحقق امنيت اجتماعي موفق باشد.

شهر ايمن شهري است كه انسان در آن آرامش دارد و هر عاملي كه آرامش انسان را تهديد كند، امنيت شهر را در معرض خطر قرار داده است.
شهر ايمن مقوله‌اي پيچيده و فراگير است و بشر در قرن بيست و يكم تنها به جنبه‌هايي از آن به طور ناقص دست يافته است. شهر ايمن شهري است حرمت نهاده شده، شهري قانونمند كه در آن امنيت اجتماعي، اعتقادي و رواني شهروندان و شرايط پيشرفت آنان فراهم شده است چنين شهري به قدري مقدس است كه خداوند به آن سوگند ياد مي‌كند.
شهر پاكيزه: در آيات قرآن براي شهر پاكيزه، واژه "بلدالطيب" و براي شهرآلوده، واژه "بلدالخبيث" و شهر مرده به كار رفته است. به چند آيه در اين زمينه اشاره مي‌كنيم:
سوره اعراف آيات 57 و 58 : "و اوست كه پيشاپيش رحمت خود، بادها را به بشارت مي‌فرستد چون بادها، ابرهاي گرانبار را بردارند، ما آن را به شهرهاي مرده روان سازيم و از آن باران مي‌فرستيم و به باران، هرگونه ثمره‌اي را مي‌رويانيم شايد پند گيريد". "و شهر پاكيزه گياهش به فرمان خدايش مي‌رويد و شهر پليد جز اندك گياهي از آن پديد نمي‌آيد. براي مردمي كه سپاس مي‌گويند آيات خدا را اين چنين گونه گون بيان مي‌كنيم".
سوره فاطر آيه 9 : "خداست كه بادها را فرستاد تا ابرها برانگيزند و ما آنها را به شهرهاي مرده مي‌رانيم و زمين مرده را با آن زنده مي‌كنيم. زنده گشتن در روز قيامت نيز چنين است".
سوره فرقان آيات 48 و 49 : "اوست كه پيش از رحمت خود، بادها را به مژده دادن فرستاد و از آن، آبي پاك نازل كرديم تا شهر مرده را بدان زندگي بخشيم و چهارپايان و مردمي را كه آفريده‌ايم بدان سيراب كنيم".
سوره ق آيات 9 ، 10 و 11 : "و از آسمان آبي پربركت فرستاديم و بدان باغ‌ها و دانه‌هاي دروشدني رويانيديم و نخل‌هاي بلند با خوشه‌هاي برهم چيده، تا رزق بندگان باشد و بدان آب، شهر مرده را زنده كرديم. بر آمدن از گور نيز چنين است".
از آيات فوق استفاده مي‌شود كه شهر مرده، شهري بي‌باران و بي‌ثمره است. در شهر پليد جز اندك گياهي نمي‌رود. با فراهم شدن ساير شرايط، در شهر پاكيزه است كه گياهان مي‌رويند و مردم از محصولات آنها متنعم مي‌شوند. اساساً در شهر پاكيزه است كه بهره اقتصادي در آن متصور است وگرنه در شهر مرده نمي‌توان انتظار بهر اقتصادي مستمري داشت. اين مفهوم شبيه مفهوم توسعه پايدار است كه امروزه ساكنان زمين با روش آزمون و خطا به آن دست يافته‌اند.
آلودگي يك شهر صرفاً آلودگي محيطي نيست، بلكه مي‌تواند آلودگي معنوي نيز باشد. آلودگي‌هاي معنوي مانند شرك و بت‌پرستي و دوري از اطاعت خداوند نيز مي‌تواند اثرات مشابهي بر جاي گذارد. در اين زمينه، آيات زير قابل تأمل است:
سوره سبا آيات 15 و 16 : "مردم سبا را در مساكن شان عبرتي بود و بوستان داشتند يكي از جانب راست و يكي از جانب چپ، از آنچه پروردگارتان به شما روزي داده است بخوريد و شكر او به جاي آوريد. شهري خوش و پاكيزه و پروردگاري آمرزنده". "اعراض كردند، ما نيز سيل ويرانگر را بر آن فرستاديم و دو بوستان شان را به دو بوستان بدل كرديم با ميوه‌اي تلخ و شوره‌گز و اندكي سدر".
بوستان‌هاي شهر پاكيزه با دوري مردمش از اطاعت خداوند، ميوه تلخ ثمر مي‌دهد و همان عاملي كه باعث زنده شدن مرده شده بود (آب) اين بار به عامل تلخي محصولات بدل مي‌شود.

شهر اسلامي با ويژگي‌هاي فوق در ابعاد فيزيكي و طرح و مصارف، از نوعي منطق اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي تبعيت داشته كه اين امر مي‌تواند تجربه‌‌هاي آموزنده‌اي براي روش‌هاي نظام‌مندي و برنامه‌ريزي مدرن به شمار آيد. شهر اسلامي را به سادگي مي‌توان جرح و تعديل داده تا با استانداردهاي زندگي و قابليت كاركردي مدرن تطابق پيدا كند و سازگاري بالاي آن با محيط فرهنگي، اجتماعي و مذهبي و طبيعي‌مان را حفظ كند. در اين مورد شهر اسلامي هنوز نسبت به نياز شهري امروزي در جامعه‌مان بسيار مرتبط و معتبر به نظر مي‌رسد.
شهرهاي اسلامي تا چه اندازه‌اي نشاط و تفاهم شهر اسلامي سنتي را بازتاب مي‌دهند؟ فقدان هرگونه همبستگي ميان اصول طراحي اسلامي كه رئوس كلي آن در بالا ذكر شد و ويژگي‌هاي كالبدي شهرهاي مدرن اسلامي مي‌تواند دليل اصلي در پس بحران هويتي، اجتماعي و اقتصادي جوامع شهري باشد. اين بحران در هيچ كجا بهتر از شهرهاي مغرب به ويژه در الجزاير به نمايش گذارده نمي‌شود، جايي كه مجادلات هويتي و فرهنگي به چنان نقطه بحراني رسيده كه امنيت و آرامش آنجا را تحت الشعاع خود قرار داده است. اكنون نياز مبرمي براي كاربرد اين اصول، البته به شيوه مدرن براي بازگرداندن شهرهايمان به زندگي اسلامي داريم.
اينكه چه تدابيري بايد براي اصلاح سيستم موجود انديشيد به نحوي كه بتوان نظام شهري را با توفيقات بيشتري قرين ساخت، به تنهايي داراي موضوعيت است و بلكه از ضروريات است، اما اكنون سئوال اينجاست كه ويژگي‌هايي نظير آنچه براي شهر اسلامي ذكر شد تا چه اندازه در نظام شهري ما موضوعيت دارد؟ به چه درجه‌اي از مهارت دست يافته‌ايم تا بتوانيم مفاهيمي مانند حرمت، امنيت اجتماعي،‌ امنيت اعتقادي، امنيت رواني و پاكيزگي شهر را به زبان شهرسازي ترجمه كنيم و آنها را در طرح‌هاي خود متبلور نماييم و اگر با مطالعه، تمرين، تلاش و حمايت، توفيقاتي در زمينه طراحي متناسب، موزون و يكپارچه پديده‌اي به نام ظهر حاصل شد، اين ويژگي‌ها چگونه در فرآيند رشد آن حفظ خواهند شد و سير تكاملي را طي خواهند نمود؟ نكات و موضوعات ياد شده، اموري نيستند كه پاسخ‌ آنها را متخصصان و شهرسازان ديگر كشورها بدهند. ما هنوز پاي در اين راه طولاني ننهاده‌ايم و ضرورت آن را به هيچ وجه نمي‌توان انكار كرد.

-ابراهيمي، محمد حسن (1375)، "مدخل بحث درباره شهرهاي اسلامي" در فصلنامه آبادي، سال 6، شماره 22.
-ابن خلدون، عبدالرحمن(1353)، مقدمه ، ترجمه محمد پروين گنابادي، جلد دوم، چاپ چهارم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب.
-اسكندري، حسين (1381)، آيه‌هاي زندگي، تهران: انتشارات سروش.
-صدر ، ابوالقاسم(1369)، اصول شهرسازي و محاسبات مربوط به آن، تهران: انتشارات بهارستان.
-عابدين دركوش، سعيد (1381)، درآمدي بر اقتصاد شهري، تهران: مركز نشر دانشگاهي.
-عبداللهي، مجيد (1382)، مديريت بحران در نواحي شهري، تهران: نشر سازمان شهرهاي كشور.
-فيسچل، "درآمدي بر شهر اسلامي" در نشريه همگامان، مترجم دكتر رابعه سهود، شماره 35 و 36، اداره كل روابط عمومي شهرداري تهران.
-ك. آندرانويچ و ك. ريپوسا(1371)، ويژگي‌ پژوهش‌هاي شهري و راهبردي، ترجمه سيد محمود نجاتي حسيني، تهران: مركز مطالعات و برنامه‌ريزي شهري وزارت كشور.
-كراسبي، نيكلاس آبر و هيل، استفان(1375)، فرهنگ جامعه‌شناسي، ترجمه حسن پويان، تهران: انتشارات چاپخش.
-معين، محمد (1360)، فرهنگ فارسي، تهران: انتشارات اميركبير.
-يوسفي، احمدعلي (1379)، ماهيت و ساختار اقتصاد اسلامي، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي.
-Lewis Mumford, The City in History, its Origins, its Transformation and its Prospect. London.

بدر صغرا: از غزوه‌هاى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)

آغاز غزوه:

سپاه مكه و اقدامات ابوسفيان:

سپاه اسلام در بدر الموعد و پيامدهاى آن:

احزاب / غزوه

احزاب يكى از سه جنگ بزرگ مشركان (بدر، اُحُد، خندق) بر‌ضدّ مسلمانان بود كه به‌سبب حضور شمارى از قبايل مهم و معتبر منطقه در اين نبرد، «احزاب» نام گرفت و از آن رو كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مسلمانان براى مبارزه با آنان در مناطق حساس مدينه خندق كندند، به «خندق» نيز شهرت يافت. خندق واژه‌اى فارسى است كه به زبا�%

جمعه 21 مهر 1391  1:49 PM

تشکرات از این پست

تشکرات از این پست

siasport23

کاربر طلایی1

تاریخ عضویت : مرداد 1391 

تعداد پست ها : 16696

محل سکونت : آ.غربی-سولدوز

احزاب / غزوه

احزاب / غزوه احزاب يكى از سه جنگ بزرگ مشركان (بدر، اُحُد، خندق) بر‌ضدّ مسلمانان بود كه به‌سبب حضور شمارى از قبايل مهم و معتبر منطقه در اين نبرد، «احزاب» نام گرفت و از آن رو كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مسلمانان براى مبارزه با آنان در مناطق حساس مدينه خندق كندند، به «خندق» نيز شهرت يافت. خندق واژه‌اى فارسى است كه به زبان عربى وارد شده است.[1] برخى آن را معرّب «كَنْده» و به‌معناى كانال پيرامون ديوار شهر مى‌دانند.[2] در متون دينى و تاريخى از اين جنگ به هر دو نام ياد‌شده است;[3] هرچند، در مواردى، اولى بر دومى رجحان يافته است. اين پيكار نزد مسلمانان چنان اهميت داشت كه سال وقوع آن را «عام‌الاحزاب» ناميدند و بعدها سوره‌اى از قرآن نيز بدان ناميده (سوره 33) و شمارى از آيات قرآن از‌جمله آيات 9‌ـ‌27 همين سوره و نيز آيات‌214 بقره/2، 26‌ـ‌27 آل‌عمران/3 و 62‌ـ‌64 نور/24 درباره آن نازل گرديد.[4] اهميت اين نبرد بدان جهت است كه دشمن با آن‌كه همه توان خود را به‌كار بسته بود، شكست خورد و براى هميشه توانايى خويش را در مواجهه با مسلمانان از دست داد; چنان‌كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)پس از شكست دشمن فرمود: «الان نغزوهم و لايغزوننا[5]= از اين پس ما به آنان حمله مى‌بريم نه آنان به ما». در سال، ماه و روز نبرد احزاب اختلاف است; برخى آن را در شوال سال چهارم هجرى، يك سال پس از غزوه اُحُد دانسته‌اند.[6] اين قول را به موسى‌بن عقبه و ديگران منسوب مى‌دانند.[7] بخارى در تأييد اين رأى از ابن‌عمر نقل كرده است كه من در نبرد احد چون 14 ساله بودم اجازه شركت نيافتم; اما در خندق كه 15 ساله شدم از‌طرف پيامبر(صلى الله عليه وآله)اجازه يافتم.[8] ابن‌حبيب نيز خندق را يك سال پس از احد مى‌داند.[9] وى پنج‌شنبه دهم شوال را آغاز جنگ و شنبه اول ذى‌قعده را پايان آن ذكر مى‌كند.[10] برخى پژوهش گران معاصر اين رأى را ترجيح داده‌اند.[11] ديگر مورخان، زمان نبرد را دو سال پس از احد و در سال پنجم هجرت مى‌دانند;[12] چنان‌كه ابن‌سلاّم با نقل سخنى از ابن‌عمر كه من در احد سيزده ساله بودم كه پيامبر حضور مرا نپذيرفت; ولى در خندق، در 15 سالگى شركت جستم، بر اين قول صحه مى‌گذارد;[13] هر چند برخى، آن را در ماه شوال[14] و برخى ديگر در شنبه هشتم ذى‌قعده ذكر مى‌كنند.[15] بيهقى نيز اين واقعه را در سال پنجم هجرى و يعقوبى زمان آن را 55 ماه پس از هجرت گزارش كرده است.[16] با توجه به قراين و منابع، اين ديدگاه كه مشهورتر است، صحيح‌تر به‌نظر مى‌رسد; چنان‌كه ابن‌كثير آن را ترجيح داده‌است.[17] شكل‌گيرى احزاب: طراحان اصلى نبرد، عده‌اى از بزرگان يهود، از بنى‌نضير* و بنىوايل چون سلام*‌بن ابى‌الحقيق نَضْرى، حيى*بن‌اخطب نضرى، كنانة*‌بن ربيع‌بن ابى‌الحقيق و هوذة‌بن قيس وايلى و ابوعمار وايلى و ديگران،[18] بودند; اينان به‌ويژه يهوديان بنى‌نضير كه پيش از هجرت از موقعيت بالايى برخوردار بوده و پس از پيمان شكنى، از مدينه رانده شده،[19] در خيبر پناه گرفتند و بر آن شدند تا به هر طريقى مسلمانان و پيامبر را از پاى درآورند;[20]بدين منظور با سفر به مكه و ترجيح آيين مشركان قريش بر رسالت پيامبر، آنان را به جنگ با مسلمانان فراخواندند[21] و با اعلام همراهى و همكارى و[22] يادآورى خاطرات تلخ و ناگوارى كه مسلمانان براى قريش پيش آورده بودند، آنان را به سرعت عمل ترغيب كردند.[23] گفته‌اند كه آيات 51‌ـ‌55 نساء/4 (اَلَم تَرَ اِلَى الَّذينَ اُوتوا نَصيبـًا مِنَ الكِتـبِ يُؤمِنونَ بِالجِبتِ والطّـغوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ اَهْدى مِنَ الَّذينَ آمَنُوا سَبيلاً ... و‌كَفى بِجَهَنَّمَ سَعيراً) درباره همين يهوديان نازل شده كه برخلاف باور و داده‌هاى كتاب آسمانى خود به حقانيت مشركان نظر داده‌اند;[24] گرچه قول به نزول اين آيات در غير اين مورد، در منابع تفسيرى اندك نيست.[25] يهوديان در كنار كعبه با قريش پيمان بسته، سوگند وفادارى ياد‌كردند.[26] ابوسفيان با شنيدن اين سخنان و پس از اطمينان از انگيزه جنگ‌افروزى يهوديان عليه پيامبر و مسلمانان، آمادگى خويش را اعلام كرد. سران بنى‌نضير بنى‌سليم* را به همراهى با قريش دعوت كردند و غطفان را با تطميع محصول يك سال خرماى خيبر، به مساعدت فراخواندند;[27] بدين‌گونه لشكرى انبوه فراهم گرديد.[28] يعقوبى برخلاف نظر همگان، قريش را طراح اصلى جنگ دانسته و بر آن است كه آنان سفيرانى به‌سوى يهود و ديگر قبايل فرستاده، آنان را به جنگ عليه رسول خدا و مسلمانان تشويق كردند.[29] به هر روى، ابوسفيان* پرچم جنگ را در دارالندوه برپا كرده، به عثمان*‌بن طلحه از بنى‌عبدالدار (صاحبان لواء) سپرد و با 4000‌جنگ‌آور، 300 اسب و 1500[30] شتر از مكه حركت كرده و در مرّالظهران فرود آمد. ديگر تيره‌ها از بنى‌سليم، اسلم، اشجع، بنى‌مره، كنانه، فزاره و غطفان* نيز به آنان پيوستند و سپاهى 10000‌نفرى فراهم آمد.[31] فرماندهى و شمار احزاب با اندك اختلاف چنين است: بنى‌سليم با 700 نفر به فرمان‌دهى پدر ابوالاعور سلمى، بنى‌اسد با فرمان‌دهى طلحة‌بن خُوَيلد اسدى، بنى‌فزاره به‌طور كامل با 1000‌شتر به فرماندهى عُيَينَة بن حِصْن فَزارى، اشجع با 400 نفر به فرماندهى مسعودبن رُخَيله و بنى‌مُرَّة با 400 نفر و فرماندهى حارث* بن عَوف. مجموع سپاه به سه لشكر تقسيم و فرمان‌دهى كل به ابوسفيان واگذار شد;[32] سپس به‌سوى مدينه حركت كردند. مسعودى شمار سپاه احزاب را 24000 نفر مى‌داند.[33] با توجه به تيره‌هاى شركت‌كننده شمار قطعى يا تقريبى آنها، با اين ديدگاه نمى‌سازد; هرچند واقدى نقل كرده كه حارث‌بن عوف از بزرگان بنى‌مره در مرّالظهران جلوى قومش را گرفت و از آنان خواست تا به‌سوى محمد(صلى الله عليه وآله)نروند; اما خود آن را نپذيرفته، از حضور آنان در جنگ و هجو حسّان‌بن ثابت شاعر معروف مسلمان عليه حارث سخن دارد.[34] حفر خندق: پيش از آن كه «احزاب» وارد مدينه شوند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) از طريق سوارانى از خزاعه كه طى 4 روز راه مكه به مدينه را طى كردند، خبر حمله دشمن را به‌دست آورد;[35] و آنگاه با اعلان آن به مسلمانان و توصيه به پايدارى و پارسايى، هم‌چون ديگر نبردها، با آنان به مشورت نشست كه آيا از مدينه خارج شوند يا در شهر بمانند و خندقى حفر نمايند، يا در نزديكى كوه سَلْع جاى گيرند و با دشمن به جهاد برخيزند.[36] هركس پيش‌نهادى مطرح كرد. سلمان كه به تازگى آزاد شده و به پيامبر پيوسته بود و براى اولين بار در جنگ حضور مى‌يافت،[37]بنابر روش‌هاى تدافعى متداول در ايران،[38] طرح خندق را ارائه داد[39] كه مايه شگفتى همگان شد.[40] برخى برآنند كه پيش‌نهاد حفر خندق از ناحيه خود پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوده است; چنان‌كه از طرح برنامه دفاعى آن حضرت چنين برمى‌آيد[41] و در پاسخ نامه رسول‌خدا به ابوسفيان نيز صريحاً به آن اشاره شده است;[42] بنابراين، نقش سلمان صرفاً بيان حكمت آن بوده است.[43] هرچند انتساب اين پيشنهاد به سلمان* در منابع اسلامى شهرت دارد.[44] به هر روى، پيامبر(صلى الله عليه وآله)جهت شناسايى محل استقرار، از مدينه بيرون رفتند. گزينش منطقه شمالى مدينه كه به عنوان ميدان نمايشى براى كارهاى نظامى سپاه اسلام بود، از نظر نظامى درست بود; زيرا تنها ناحيه بازى بود كه هر سپاهى كه قصد مدينه را داشت به ناچار از آن‌جا مى‌گذشت و جز آن سمت، ديگر اطراف مدينه* به‌وسيله درختان خرما و درختان انبوه ديگر و بناهاى متصل به هم و موانع طبيعى چون سنگلاخ‌هاى واقم، حرّه و بِرّه و كوه عسير احاطه شده بود كه به نيروى احزاب اجازه اقدام مطلوب، يا امكان دست يازيدن به مانورهاى وسيع را نمى‌داد. و در نتيجه مى‌بايست از شمال به مدينه هجوم ببرند و اين همان جهتى بود كه پيغمبر اسلام دستور حفر خندق و دفاع از آن را داد.[45] گفته‌اند كه پيامبر خندق را از اجُم الشَّيخين از‌طرف بنى‌حارثه خط‌كشى كرد تا به مَذاد رسيد; سپس حفر آن را، مهاجران از ناحيه راتج تا كوه ذُباب، و انصار از ناحيه ذُباب تا جبل بنى‌عبيد، و طايفه بنى‌عبدالاشهل از انصار از ناحيه راتج تا پشت مسجد، واقع در پشت كوه سلع، و بنى‌دينار از انصار، از ناحيه جُرْبا تا محل خانه ابن‌ابى‌الجَنوب به‌دست گرفتند و با تلاش شبانه‌روزى، در 6 روز آن را به پايان رساندند.[46] پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آغاز حفر‌خندق، مسلمانان را به تلاش و كوشش فراخواند و به آنان در‌صورت پايدارى، وعده پيروزى داد[47] و خود نيز براى ترغيب مسلمانان، با‌تمام توان كار مى‌كرد و با فروتنى توصيف نشدنى، خاك بر پشت خود حمل مى‌كرد; به‌گونه‌اى كه تمام لباسش خاك‌آلود مى‌شد.[48] رسول‌خدا در ضمن كار رجز مى‌خواند و چون انصار مى‌خواندند: نحن الذين بايعوا محمداً على الجهاد ما بقينا أَبداً، مى‌فرمود: «لا‌عيش‌إِلاّ عيش الاخرة، فاكرم الانصار والمهاجرة».[49]پيامبر(صلى الله عليه وآله)براى اين‌كه مسلمانان دچار مشكل نشوند، از هرگونه حركت تنش‌زا جلوگيرى مى‌فرمود. كعب‌بن مالك شاعر، نقل مى‌كند كه ما بنى‌سلمه‌اى‌ها كه در يك طرف بوديم، رجز مى‌خوانديم و حفر مى‌كرديم. رسول‌خدا خواسته بود تا چيزى نسرايم. از حسّان شاعر نيز چنين خواسته بود تا مايه سرشكستگى و رنجش ديگران نشود.[50] مسلمانان تا زمانى كه پيامبر دست از كار نمى‌كشيد، كار مى‌كردند.[51] زمان حفر خندق چندان روشن نيست; اما برخى با توجه به چند عنصر، برآنند كه مسلمانان در مدت 9 يا 10 روز آن را كنده‌اند.[52] از طول، عرض و عمق خندق نيز اطلاعى در دست نيست. به استنباط برخى نويسندگان، طول خندق در حدود 5/5 كيلومتر و عرض و عمق آن به‌اندازه‌اى بود كه سواره يا پياده‌اى نتواند از آن بجهد، يا ازسويى پايين برود و از سوى ديگر بالا بيايد. شايد حدود 10 متر عرض و 5 متر عمق داشته است.[53] برخى محققان طول خندق را حدود 5000 ذرع و عرض آن را 9 ذرع و عمق آن را 7 ذرع، دانسته به هر 10 تن جنگ‌جو، به‌طور معدل 40 ذرع[54] از جهت طول مى‌رسيد. ديگران طول خندق را تقريباً 5/5 كيلومتر، عرض آن را 5/4 و متوسط عمق آن را سه متر و اندى محاسبه كرده‌اند، و هر‌فردى عملاً كندن سه متر مربع را عهده‌دار بوده است.[55] هرچند از نظر واقدى خندق به قامت يك انسان بود;[56] ولى معلوم نيست اين عمق در تمام طول خندق رعايت شده باشد. دسته‌اى از منافقان، به رغم دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله)، با سستى و كندى كار مى‌كردند و گاه بدون اجازه پيامبر و پنهانى نزد خانواده خويش مى‌رفتند; ولى مؤمنان جز به ضرورت و با اجازه پيامبر محل كار را ترك نمى‌كردند و پس از انجام كار خود بى‌درنگ به محل كار بازمى‌گشتند.[57] خداوند درباره اينان فرموده است: «اِنَّمَا المُؤمِنونَ الَّذينَ ءامَنوا بِاللّهِ ورَسولِهِ واِذا كانوا مَعَهُ عَلى اَمر جامِع لَم‌يَذهَبوا حَتّى يَستَـذِنوهُ اِنَّ الَّذينَ يَستَـذِنونَكَ اُولـئِكَ الَّذينَ يُؤمِنونَ بِاللّهِ ورَسولِهِ= همانا مؤمنان كسانى هستند كه به خداوند و پيامبر او ايمان دارند و چون با او در كارى هم داستان شدند [به جايى] نمى‌روند; مگر آن‌كه از او اجازه بگيرند. بى‌گمان كسانى‌كه از تو اجازه مى‌گيرند همان كسانى هستند كه به خداوند و پيامبر او ايمان دارند» (نور/24، 63); سپس درباره منافقانى كه بدون اذن دست از كار مى‌كشيدند و مى‌رفتند فرموده است: «لا تَجعَلوا دُعاءَ الرَّسولِ بَينَكُم كَدُعاءِ بَعضِكُم بَعضـًا قَد يَعلَمُ اللّهُ الَّذينَ يَتَسَلَّلونَ مِنكُم لِواذًا...= خواندن پيامبر را در ميان خودتان همانند خواندن بعضى از شما بعضى ديگر را مشماريد; به راستى كه خداوند كسانى را از شما كه پنهانى و پناه‌جويانه خود را بيرون مى‌كشند، مى‌شناسد، بايد كسانى‌كه از فرمان او سرپيچى مى‌كنند برحذر باشند، از اين‌كه بلايى يا عذابى دردناك به آنان برسد. هان بى‌گمان آنچه در آسمان‌ها و زمين است از آن خداوند است. به راستى مى‌داند كه شما اكنون در چه كارى هستيد و روزى را كه به‌سوى او بازگردانده مى‌شوند، آنگاه آنان را از [نتيجه و حقيقت] آنچه كرده‌اند آگاه مى‌گرداند و خداوند بر هر چيزى داناست». (نور/24،63‌ـ‌64) در حفر خندق، هر يك از قبايل انصار و مهاجران بر سر سلمان كه مردى قوى و پركار بود،[58] به نزاع برخاسته و سلمان را از خود مى‌دانستند; ولى رسول‌خدا فرمود: سلمان از ما اهل‌بيت است.[59] به نقل جابر*بن عبدالله، او در حفر خندق به تنهايى 5 ذرع در 5 ذرع را كند و پس از فراغت در تأييد نظر پيامبر، لا عيشَ إِلاّ عيشُ‌الآخره، را تكرار كرد.[60] در حفر خندق مسلمانان با صخره‌اى مواجه شدند كه شكستن آن غير ممكن بود; ازاين‌رو سلمان نزد پيامبر رفت تا چاره‌اى بينديشد، يا مسير خندق را تغيير دهد. به نقل حذيفه* پيامبر(صلى الله عليه وآله)با سه ضربه كلنگ، سنگ را شكست و هر بار نورى به سه جهت درخشيد و مسلمانان تكبير گفتند.[61] سلمان كه با چشمانش نورها را مى‌پاييد از حضرت در اين مورد پرسيد. پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: كه در يكى از آن نورها، مداين‌كسرى و شهرهاى آن و در ديگرى بلاد روم و شام و در سومى يمن و قصرهاى آن برايم آشكار شد.[62] و سپس به وصف قصرهاى مداين پرداخت; به‌گونه‌اى كه گويا آن را از نزديك ديده‌بود.[63] اين خبر حكايت از گسترش اسلام در اين مناطق داشت. بيهقى مواردى از پيش‌گويى‌هاى متعدد پيامبر را به هنگام حفر خندق ذكر كرده‌است.[64] اين پيش‌گويى‌ها چنان بشارت‌آميز بود كه چون مؤمنان، سپاه احزاب را ديدند گفتند: «هـذا ما وعَدَنَا اللّهُ ورَسولُهُ وصَدَقَ اللّهُ ورَسولُهُ وما زادَهُم اِلاّ اِيمـنـًا وتَسليمـاً= اين چيزى است كه خداوند و رسولش به ما وعده كرده‌اند و خدا و رسولش راست گويند و اين جز بر ايمان و تسليمشان نيفزود». (احزاب/33، 22)[65] پس از حفر خندق براى آن، معبرهايى قرار دادند و بر هر معبر، نگهبانانى گماشته، فرمان‌دهى نگهبانان را به زبير*بن عوام سپردند.[66] در حفر خندق عمار نيز چون ديگر مسلمانان مى‌كوشيد و بيش از ديگران كار مى‌كرد و بارى بيشتر برمى‌داشت. پيامبر(صلى الله عليه وآله) در‌حالى‌كه خاك از سر و رويش مى‌فشاند، فرمود: پسر سميه! تو را گروه ستمگر خواهند كشت.[67] مسلمانان هشتم ذى‌قعده در محل مستقر شدند. شمار مسلمانان را 700[68] نفر، 1000[69] يا 3000 نفر[70]نوشته‌اند، آنان‌كه شمار فراوان را ذكر كرده‌اند با اين توجيه مى‌پذيرند كه در حفر خندق تنها مردان نبودند كه كار مى‌كردند، بلكه افراد 14‌ساله به بالا نيز حضور داشتند.[71] اما اينان پس‌از حفر، به دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله)بازگشتند و شمار سپاه به حدود 1000 نفر كاهش يافت.[72] پيامبر(صلى الله عليه وآله)پرچم مهاجران را به‌دست زيد*‌بن حارثه و پرچم انصار را به‌دست سعد*‌بن عباده داد[73] و عبدالله*‌بن ام‌مكتوم را به جاى خويش در مدينه گذاشت[74] و سپس به‌سوى خندق رفت. سه‌تن از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله)به نوبت در خندق بودند و بقيه در كوشك بنى‌حارثه كه از همه مصون‌تر بود،[75] يا در مُسير، برجى در بنى‌زريق، كه سخت استوار بود، يا در برج فارع بودند.[76] زنان و فرزندان مسلمان در برج‌هاى خود جاى گرفتند.[77] پيامبر(صلى الله عليه وآله)خيمه‌گاه خويش را در ذُباب برپا كرد و در‌آن‌جا استقرار يافت.[78] ورود مشركان و محل استقرار آنان: احزاب سه روز پس از فراغت مسلمانان از خندق، به مدينه رسيده، در منطقه رومه، بين جُرُف و زَغابه فرود آمدند.[79] قريش و همراهانشان از تهامه و كنانه و يهود* در رومه و وادى‌العقيق، و غطفان و نجديان در دامنه احد مستقر شدند[80] و چارپايان خود را در بيشه‌زارهاى اطراف رها كردند; امّا كاهش نزولات آسمانى در آن سال از يك سو و برداشت يك ماه پيشتر محصولات زراعى از سوى ديگر، دشمن را با مشكل تأمين علوفه براى چارپايان مواجه ساخت.[81] مشركان هرچند به نوبت به معركه آمده، پيرامون خندق اسب مى‌تاختند; ولى رويارويى آنان با سپاه اسلام از حد پرتاپ سنگ و تيراندازى فراتر نمى‌رفت.[82] مشركان 15[83]، 20[84]، يا بيش از 20 روز[85] يا يك ماه[86]مدينه را در محاصره داشتند و در پى يافتن راهى براى عبور از خندق در تكاپو بودند. عمروعاص* و خالد*‌بن وليد در گشت و گذار اطراف خندق باريكه‌اى يافته، بر آن بودند تا هنگام غفلت مسلمانان جمعى را از خندق عبور دهند; اما مسلمانان با حراست و تيراندازى، آنان را منصرف ساخته و دور كردند و به پيشنهاد سلمان، به توسعه آن قسمت اقدام كردند. در اين مدت، سختى‌ها و مشكلات، هر دو طرف نبرد را در شرايط ناگوارى قرار داد; مسلمانان در سرما و گرسنگى، شبانه روز از خندق مراقبت مى‌كردند.[87] فشار شبانه‌روزى دشمن نيز مزيد بر علت بود; به حدى كه به گفته محمدبن مسلمه، شب و روز مسلمانان يكى شده و خواب را از چشم آنان ربوده‌بود.[88] همراهى بنى‌قريظه و بحرانى شدن جنگ: حيى*بن اخطب از بزرگان بنى‌نضير كه از آغاز وعده كرده بود تا يهوديان بنى‌قريظه را با 750 نيروى مسلح همراه احزاب سازد،[89] به درخواست ابوسفيان، نزد بنى‌قريظه* رفت و از آنان خواست تا با نقض پيمان خود با پيامبر به يارى آنان در جنگ بيايند. بنى‌قريظه كه در درون حصار مدينه مى‌زيستند نخست وى را به قلعه خود راه ندادند;[90] اما در نهايت با او همراه شدند[91] و حيى پيمان نامه آنان را پاره كرد[92] كه ذيل آيه 26‌ـ‌27 احزاب/33 از آنان به عنوان اهل‌كتاب ياد‌شده است: «واَنزَلَ الَّذينَ ظـهَروهُم مِن اَهلِ الكِتـبِ...* و كانَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَىء قَديراً= و آن عده از اهل‌كتاب را كه از آنان [احزاب]پشتيبانى كردند، از برج و باروهاشان فرود آورد و در دلشان هراس افكند، چندان كه گروهى از ايشان را كشتيد و گروهى را به اسارت گرفتيد، و سرزمينشان و خانه و كاشانه‌هاشان و مال و منالشان را به شما ميراث داد و نيز سرزمينى را كه هنوز پا به آن‌جا نگذارده بوديد، و خداوند بر هر كارى تواناست»[93]. نعيم‌بن مسعود خبر پيمان‌شكنى بنى‌قريظه را به رسول‌خدا داد[94] و آن‌گاه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بزرگان اوس، از‌جمله سعد*بن‌معاذ و عبدالله*‌بن رواحه را نزد آنان فرستاد تا آنان را از پيمان شكنى بازدارند; اما بنى‌قريظه با تندى و خشم با آنان برخورد كردند[95] و براى هجوم شبانه به مسلمانان، از قريش و غطفان 2000 نيروى كمكى خواستند; ولى آنان هيچ‌گونه همراهى نكردند.[96] از اين پس بنى‌قريظه به حملات ايذايى روى آوردند. پيامبر(صلى الله عليه وآله)در پى خنثى‌سازى حركت آنان سَلَمَة‌بن‌اَسلم را با 200 مرد و زيد‌بن حارثه را با 300 مرد فرستاد، تا از محله‌هاى مدينه نگه‌بانى داده، با تكبير حضور خود را اعلام دارند.[97] شبى نبّاش‌بن قيس قرظى با 10 تن از دليران قوم خود به قصد شبيخون به مسلمانان تا بقيع الغَرقَد پيش آمدند; امّا گروهى از مسلمانان ضمن تعقيب آنان، دو حلقه از چاه‌هاى بنى‌قريظه را منهدم ساخته، وحشتى در آن‌ها افكندند.[98] حملات گاه و بيگاه بنى‌قريظه، مسلمانان را به هراس افكنده و رفت و آمدشان را مختل ساخته بود; چنان‌كه مسلمانان منطقه عوالى كه در نزديكى بنى‌قريظه مى‌زيستند، چون مى‌خواستند نزد خانواده خويش بروند، به دستور پيامبر مسلح شده، گاه از بيراهه مى‌رفتند.[99] يهوديان يك بار به برجى كه زنان پيامبر و نزديكانش در آن مستقر بودند هجوم بردند; امّا با رشادت صفيّه، عمّه پيامبر كه به كشته شدن يكى از آنان منجر شد، ناكام ماندند.[100] افزون بر شدت عمل مشركان و همراهى يهوديان با آنان، كمبود مواد غذايى بر بحران مى‌افزود و ياران رسول‌خدا كه از هر سو در سختى و تنگنا قرار داشتند، با كمبود آذوقه نيز مواجه بودند; به‌گونه‌اى كه هر فردى تنها مى‌توانست غذاى يك يا دو نفر را تهيه كند;[101] هر چند گاهى پيامبر(صلى الله عليه وآله)بخشى از مشكلات مسلمانان را با معجزات خود حل مى‌كرد;[102] چنان‌كه گفته‌اند: دختر بشير‌بن سعد براى پدر و دايى خود عبدالله‌بن رواحه مقدارى غذا برد كه رسول‌خدا(صلى الله عليه وآله)همگان را به آن دعوت كرد و سير خوردند; بى‌آن‌كه كاستى در آن حاصل شده باشد.[103] از اين موارد در قضيه احزاب فراوان ذكر شده است.[104] اين وضعيت افزون بر شدت عمل مشركان و همراهى يهوديان با آنان، موجب گرديد كه برخى از منافقان در وعده‌هاى پيامبر ترديد كنند.[105] آنان سوگند ياد‌كردند كه همه آن وعده‌ها فريب بوده و گفتند: چگونه رسول خدا به ما وعده طواف كعبه و دست‌يابى به گنج‌هاى فارس و روم داده است; حال آن‌كه جرئت رفع حاجت نداريم.[106] خداوند درباره اينان فرموده است:[107]«و‌اِذ يَقولُ المُنـفِقونَ والَّذينَ فى قُلوبِهِم مَرَضٌ ما وعَدَنَا اللّهُ و رَسولُهُ اِلاّ غُرُوراً= و آن‌گاه كه منافقان و بيماردلان گفتند كه خداوند و پيامبر او جز وعده فريب‌آميز به ما نداده‌اند». (احزاب/33، 12) از ثعلبى از عمرو‌بن عوف نقل است كه آيه‌26 آل‌عمران/3، نيز در پاسخ به منافقان در احزاب نازل شده كه وعده‌هاى پيامبر را باطل مى‌شمردند:[108] «قُلِ اللَّهُمَّ مــلِكَ المُلكِ تُؤتى المُلكَ مَن تَشاءُ وتَنزِعُ المُلكَ مِمَّن تَشاءُ وتُعِزُّ مَن تَشاءُ وتُذِلُّ مَن تَشاءُ بِيَدِكَ الخَيرُ اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىء قَدير.» آيه‌20 احزاب/33 از آرزوى درونى منافقان در احزاب خبر مى‌دهد كه دوست دارند كه در كنار صحرانشينان و به دور از جنگ بودند و آن‌جا اخبار جنگ را دنبال مى‌كردند:[109] «يَحسَبونَ الاَحزابَ لَم يَذهَبوا واِن يَأتِ الاَحزابُ يَوَدّوا لَو اَنَّهُم بادونَ فِى الاَعرابِ يَسـَلونَ عَن اَنبائِكُم ولَو كانوا فيكُم ما قـتَلوا اِلاّ قَليلاً». از سُدى و قتاده نقل‌است كه با شدت يافتن نبرد خندق و در محاصره قرار گرفتن مسلمانان، برخى نسبت به خدا و رسول بدبين شدند و آيه‌214 بقره/2 نازل‌شد:[110] «اَم حَسِبتُم اَن تَدخُلوا الجَنَّةَ ولَمّا يَأتِكُم مَثَلُ الَّذينَ خَلَوا مِن قَبلِكُم...= آيا گمان كرده‌ايد به بهشت مى‌رويد; حال آن‌كه نظير آنچه بر سر پيشينيان آمد بر سر شما نيامده است كه تنگ‌دستى و ناخوشى به آنان رسيد و تكان‌ها خوردند تا آن‌جا كه پيامبر و كسانى‌كه همراه او ايمان آورده بودند گفتند: پس نصرت الهى كى فرا‌مى‌رسد؟ بدانيد كه نصرت الهى نزديك است». وضعيت مسلمانان چنان بود كه خداوند فرمود: «اِذ جاءوكُم مِن فَوقِكُم و مِن اَسفَلَ مِنكُم و اِذ زاغَتِ الاَبصـرُ و بَلَغَتِ القُلوبُ الحَناجِرَ و تَظُنّونَ بِاللّهِ الظُّنونا‌= آنگاه كه از بالاى [سر]شما و از زير [پاى] شما آمدند و آنگاه كه چشم‌ها خيره شد و جان‌ها به گلوگاه‌ها رسيد و در حق خداوند گمان‌هايى [ناروا] برديد». و در آن‌جا مؤمنان امتحان شدند (و‌ضعيفان در ايمان) سخت متزلزل گرديدند: «هُنالِكَ ابتُلِىَ المُؤمِنونَ و زُلزِلوا زِلزالاً شَديداً». (احزاب/33، 10‌ـ‌11) مسلمانان در مدينه، از بنى‌قريظه بيشتر از قريش و غطفان نسبت به كودكان و زنان خود مى‌ترسيدند.[111]برخى مسلمانان از ترس خانواده و بى‌پناهى آنان، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) اجازه بازگشت مى‌خواستند.[112] از ميان انصار، بنى‌حارثه در مقاومت، سستى كرده، با فرستادن اوس*‌بن قيظى نزد پيامبر و بهانه كردن احتمال تصرف خانه‌هايشان، قصد ترك عرصه نبرد را داشتند:[113] «و‌اِذ قالَت طَـائِفَةٌ مِنهُم يـاَهلَ يَثرِبَ لا مُقامَ لَكُم فارجِعوا و يَستَـذِنُ فَريقٌ مِنهُمُ النَّبىَّ يَقولونَ اِنَّ بُيوتَنا عَورَةٌ و ما هِىَ بِعَورَة اِن يُريدونَ اِلاّ فِراراً= و آنگاه كه گروهى از آنان گفتند: اى اهل مدينه شما را جاى ماندن نيست، بازگرديد. گروهى از ايشان از پيامبر اجازه [انصراف] خواستند [و به بهانه] مى‌گفتند: خانه‌هاى ما بى‌حفاظ است و حال آن‌كه بى‌حفاظ نبود. اينان هيچ قصدى جز فرار نداشتند». (احزاب/33، 13) قرآن كريم در معرفى آنان مى‌فرمايد: «و‌لَو دُخِلَت عَلَيهِم مِن اَقطارِها ثُمَّ سُئِلوا الفِتنَةَ لاََتَوها و ما تَلَبَّثوا بِها اِلاّ يَسيراً= و‌چون از حوالى آن [شهر] بر ايشان وارد شوند، سپس از ايشان اقرار به شرك درخواست كنند، بدان اقرار كنند و جز اندكى درنگ نخواهند كرد.» (احزاب/33، 14). اينان كسانى بودند كه پيشتر پيمان بسته بودند صحنه را ترك نكنند.[114]«و‌لَقَد‌كانوا عـهَدُوا اللّهَ مِن قَبلُ لايُوَلّونَ الاَدبـرَ و كانَ عَهدُ اللّهِ مَسـُولاً». (احزاب/33، 15) خداوند به بهانه‌جويان كه بنا به نقلى، بنى‌حارثه بودند كه در نبرد احد سستى كرده ولى عهد كرده بودند ديگر چنين نكنند، هشدار مى‌دهد كه گريز از صحنه نبرد به حال آنان هيچ سودى نداشته، مرگ آنان را به تأخير نمى‌اندازد و هيچ قدرتى نمى‌تواند مانع نفوذ اراده الهى گردد[115] «قُل لَن يَنفَعَكُمُ الفِرارُ اِن فَرَرتُم مِنَ المَوتِ‌...». (احزاب/33، 16‌ـ‌17) عبور از خندق: با طولانى شدن محاصره و زمزمه بازگشت بخشى از سپاه، نبرد خندق با پيكار تن به تن امام على(عليه السلام) با عمروبن‌عبدود، به مرحله جديدى وارد شد. مشركان كه از هر طريقى در پى شكستن مسلمانان بودند، 5 تن از دلاوران آنان، عمروبن‌عبدود، نوفل‌بن‌عبدالله‌بن مغيره مخزومى، عكرمة*‌بن ابى‌جهل، ضرار‌بن خطاب و هُبَيرة‌بن ابىوهب مخزومى، از باريكه‌اى گذر كرده و به‌سوى مسلمانان آمدند.[116] امام على(عليه السلام)با تنى چند از مسلمانان بيرون آمده، جلوى باريكه را گرفتند. سواركاران مشرك به سرعت به‌سوى آنان آمدند.[117] عمرو كه به تك سوار يَلْيَلْ شهرت و حدود 90‌سال سن داشت، چون در بدر جراحتى يافته بود، در احد حضور نداشت وى با خود عهد كرده بود كه تا از محمد و اصحابش انتقام نگيرد خود را نيارايد.[118] او در مبارزطلبى اصرار فراوان داشت و به قول خودش بر اثر كثرت مبارزطلبى صدايش گرفت;[119] امّا كسى ياراى رويارويى با او را نداشت.[120]على(عليه السلام) از پيامبر اذن خواست تا به مبارزه او برود; اما پيامبر با يادآورى اين‌كه او عمرو است، على را به نشستن واداشت، تا اين‌كه براى سومين بار على(عليه السلام) با بيان اين‌كه مى‌دانم او چه كسى است و در عين حال مى‌خواهم با او مبارزه كنم، توانست نظر مساعد رسول خدا را جلب كند.[121] رسول‌خدا پس از موافقت، شمشير خود ذوالفقار را بدو داد و عمامه خويش را بر سرش بست و براى او چنين دعا كرد:[122] «ربّ لاتذرنى فرداً و أَنت خيرُ الوارثين[123]= پروردگارا مرا تنها مگذار كه تو بهترين وارثان هستى» (انبياء/21، 89) و در بيان عظمت كار على(عليه السلام)فرمودند: «برز الايمان كلّه إِلى الكفر كلّه= همه ايمان در برابر همه كفر قرار گرفته است.» على(عليه السلام)وقتى به ميدان آمد از او خواست، تا براساس عهد خود اگر مردى از قريش او را به يكى از دو كار بخواند، حتماً يكى را بپذيرد: به خدا، رسول و اسلام ايمان بياورد يا براى مبارزه از اسب پياده شود;[124] اما عمرو جوان بودن على و دوستى خود با ابوطالب را مانع نبرد با او دانست[125] و خواهان نبرد با كسانى چون ابوبكر و عمر شد،[126] ولى امام صحنه را خالى نكرد و هرچند خود جراحتى برداشت اما موفق شد او را به قتل رساند.[127] امام على(عليه السلام)پس از كشتن عمرو، سرش را جدا كرد و براى پيامبر(صلى الله عليه وآله)آورد. عمر و ابوبكر برخاسته، و سر على(عليه السلام)را بوسيدند.[128] عمل امام در آن روز، مايه سربلندى اسلام شد و چنان‌كه رسول گرامى اسلام فرمود: آن ضربه از اعمال همه امت من تا روز قيامت ارزش‌مندتر است;[129] «ضربة علىّ يوم الخندق خير من عبادة الثقلين».[130]با اين اقدام امام، خداوند كارزار را از مؤمنان برداشت; چنان‌كه ابن‌مسعود با ذكر آيه‌25 احزاب/33 «و‌كَفَى اللّهُ المُؤمِنينَ القِتالَ» گفته است كه خداوند به‌وسيله على(عليه السلام) وعده خود را محقق ساخت.[131] و به رغم آن‌كه مشركان مى‌خواستند جنازه او را به 10000 درهم بخرند، امّا پيامبر اجازه داد بدون هيچ پرداختى جنازه عمرو را ببرند.[132] با كشته شدن عمرو، ديگر سواران پا به فرار نهادند و در اين گريز نوفل‌بن عبدالله به درون خندق افتاد و او نيز به‌دست على(عليه السلام)كشته شد.[133] بنى‌مخزوم براى گرفتن جسد نوفل، حاضر به پرداخت ديه شدند; اما پيامبر جسد و بهاى آن را پست دانست و در برابر آن چيزى دريافت نكرد.[134] ابن‌شهر آشوب، آيه‌9 احزاب/33 «اذكُروا نِعمَةَ اللّهِ عَلَيكُم اِذ جاءَتكُم جُنودٌ‌...» را بنا به قول جماعتى از مفسران، در شأن على(عليه السلام)مى‌داند كه در نبرد احزاب، آنگاه كه مسلمانان از ترس عمروبن عبدود عامرى جرئت تكان خوردن نداشتند، با او به مقابله برخاست.[135] پيش‌نهاد مصالحه و ايجاد تفرقه: پس از كشته شدن عمرو، هيچ اقدام گروهى ديگرى روى نداد و تنها احزاب هر شب گروهى را براى غارت به‌سوى مدينه مى‌فرستادند.[136] دفاع مداوم مسلمانان از حصار مدينه موجب فوت نماز برخى از آنان شد و ازاين‌رو پيامبر مشركان را لعن كرد.[137] رسول‌خدا(صلى الله عليه وآله) طى اقداماتى سعى كرد در سپاه دشمن تفرقه ايجاد كند; بدين منظور در نخستين اقدام و با توجه به انگيزه‌هاى اقتصادى غطفان[138] بر آن شد تا با پرداخت يك سوم محصول خرماى مدينه، آنان را از ادامه نبرد منصرف سازد; اما غطفان به طمع بهايى بيشتر از پذيرش پيشنهاد، سرباز زدند[139] و چون پس از درنگ بدان رضايت دادند،[140] پيامبر(صلى الله عليه وآله) پس از مشورت با بزرگان مدينه و مخالفت آنان، از پيش‌نهاد خويش منصرف شد.[141] اين خبر چنان‌چه به قريش مى‌رسيد از اعتبار غطفان مى‌كاست و ميان آنان و قريش فاصله‌اى مى‌انداخت; همان‌طور كه خود به آن اعتراف داشتند.[142] پيامبر در اقدام دوم خود كه تفرقه ميان سپاه احزاب و بنى‌قريظه را دنبال مى‌كرد از نعيم*‌بن مسعود بهره برد. به نقل مغازى از موسى‌بن عقبه، نعيم از جمع مشركان خبرى از گفتگوى قريش، غطفان و بنى‌قريظه براى پيامبر آورد. پيامبر(صلى الله عليه وآله)كه مى‌دانست نعيم براى احزاب خبر مى‌برد، اقدامات بنى‌قريظه را نقشه مسلمانان عليه قريش معرفى كرد و انگيزه بنى‌قريظه از اين كار را دستيابى به غنايم بنى‌نضير دانست.[143] نعيم با شنيدن اين خبر به‌ميان مشركان رفت و آنچه شنيده بود با آنان در ميان نهاد و آنان در اعتماد به بنى‌قريظه ترديد كردند; به‌ويژه آن‌كه براى آزمايش، سفيرى نزد بنى‌قريظه فرستادند، تا با آنان نبردى را بياغازند; اما آنان به بهانه اين‌كه شنبه است و شنبه روز مقدسى است از حمله سرباز زدند و اين به منزله عدم هم‌دلى آنان با مشركان دانسته شد.[144] واقدى ضمن رد روايت پيشين بر اين باور است كه نعيم، در جاهليت با يهوديان سر و سرّى داشت و در اين زمان، مسلمان شده; بى‌آن‌كه يهوديان و مشركان از اسلام او آگاهى يابند.[145] او نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد تا وظيفه‌اى را به دوش گيرد. آن حضرت با ذكر اين‌كه جنگ خدعه و نيرنگ است او را براى ايجاد تفرقه، به‌ميان دشمن فرستاد.[146] نعيم وقتى نزد بنى‌قريظه رفت وضعيت آنان را حساس خواند; چرا كه مشركان به محض ناكامى به خانه خود باز‌مى‌گردند و بنى‌قريظه كه در خانه خويش مى‌جنگيدند تنها مانده و مى‌بايست تاوان نبرد را بپردازند; ازاين‌رو از آنان خواست تا از قريش و غطفان بخواهند براى ضمانت پايدارى احزاب تا پايان جنگ، افرادى را به عنوان گروگان به آنان تحويل دهد. نعيم سپس نزد قريش و غطفان رفت و بنى‌قريظه را مترصد فرصتى براى جبران پيمان‌شكنى خود با پيامبرنشان داد كه مى‌خواهند به بهانه‌اى از شما گروگان گرفته و به پيامبر تحويل دهند و بدين ترتيب، فضاى بى‌اعتمادى را ميان آنان پديد آورد و چون پيك بنى‌قريظه خبر از درخواست گروگان از قريش و غطفان را مطرح كرد، آنان به سخن نعيم اطمينان يافته، و حاضر به هم‌كارى نشدند و به اين طريق هم‌پيمانى آنان با بنى‌قريظه برهم خورد. بنى‌قريظه نيز اين عدم هم‌كارى را تأييدى بر سخنان نعيم دانستند;[147] بدين‌گونه نعيم توانست ميان سپاه دشمن تفرقه ايجاد كند و اتحادشان را بر هم زند.[148] امداد الهى: به رغم تفرقه‌اى كه در سپاه دشمن ايجاد شده بود هم‌چنان خطر احزاب جدّى بود; ازاين‌رو پيامبر مجدّانه دست به دعا برداشت; از جابر‌ابن‌عبدالله نقل است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) سه روز به راز و نياز پرداخت، تا اين‌كه در روز سوم دعايش مستجاب شد و شادى در چهره آن حضرت نمايان گرديد.[149] در شب آخر، سرما و باد شديدى درگرفت;[150] به‌گونه‌اى كه آتش‌ها را خاموش و ريسمان خيمه‌ها را پاره كرد.[151] وحشت و سستى همه وجود مشركان را فرا گرفت و آنان را به ناچار به عقب‌نشينى واداشت. حذيفة‌بن يمان كه، به رغم ميل باطنى، از‌طرف پيامبر(صلى الله عليه وآله)مأموريت يافته بود تا از اردوگاه دشمن خبر آورد، از به هم ريختگى اوضاع آنان و نابسامانى حاكم سخن گفت. وى در آن‌جا شنيد كه ابوسفيان در اجتماع مشركان، پس از اطمينان از عدم حضور فرد بيگانه در جمع، مشكلات پيش آمده را برشمرد و آن‌گاه خواست تا بازگردند و خود سراسيمه به‌سوى شترش رفت و با عجله بر آن سوار شد و بى‌آن‌كه پاى‌بند آن را باز‌كند، حركت كرد. ديگر مشركان نيز هر يك با عجله گريختند، تا بتوانند جان خود را نجات دهند.[152] خداوند درباره اين امداد مى‌فرمايد: «يـاَيُّها الَّذينَ ءامَنوا اذكُروا نِعمَةَ اللّهِ عَلَيكُم اِذ جاءَتكُم جُنودٌ فَاَرسَلنا عَلَيهِم ريحـًا وجُنودًا لَم تَرَوها و كانَ اللّهُ بِما تَعمَلونَ بَصيراً». (احزاب/33، 9) از قتاده نقل است كه خداوند ترس و باد و سپاهيانى ناديدنى را برانگيخت. باد هر آتشى را مشركان بر مى‌افروختند خاموش مى‌كرد، تا اين‌كه براى نجات خويش، به كوچيدن تن دادند.[153] آن شب براى مسلمانان نيز شب سخت و جان‌كاهى بود; كمبود مواد غذايى و نبود امكانات پوششى، ياران رسول‌خدا را به مشقت افكنده بود.[154] ابوسفيان كه به بازگشت ناچار شده بود، در نامه‌اى به پيامبر، پس از سوگند به لات* و عزى* از تصميم جدى خود به درمانده ساختن پيامبر(صلى الله عليه وآله) اشاره كرد و نوشت كه ديدم برخورد با ما را خوش نداشتى و خندق‌ها و تنگناهايى فراهم ساخته‌اى، اى كاش مى‌دانستم چه كسى اين كار را به تو آموخته است؟ و در پايان او را به جنگ ديگرى چون احد تهديد كرد كه زن‌ها در آن گريبان بدرند. پيامبر در پاسخ، به غرور ديرينه و كينه‌توزى او اشاره كرد و وى را از روزى خبر داد كه لات و عزى و اساف و نائله و هبل را درهم خواهد شكست.[155] در نبرد خندق معدودى از سپاه طرفين كشته شدند; هر چند اسامى و شمار آنان به اختلاف ذكر‌شده است.[156] سعد*‌بن معاذ نيز جراحت سختى يافت و بر اثر آن چندى بعد درگذشت.[157] آيه‌23 احزاب/33 درباره نيك‌مردانى است كه بر پيمانى كه با خداى خويش بسته‌اند صادقانه وفا كردند; گروهى از اينان كسانى‌اند كه به شهادت رسيده‌اند و گروهى ديگر شهادت را انتظار مى‌كشند و [هرگز عقيده خود را] تبديل نكردند:[158] «مِنَ المُؤمِنينَ رِجالٌ صَدَقوا ما عـهَدُوا اللّهَ عَلَيهِ فَمِنهُم مَن قَضى نَحبَهُ و مِنهُم مَن يَنتَظِرُ و ما بَدَّلوا تَبديلاً». ديگر آيات مرتبط با نبرد احزاب: افزون بر آياتى كه در ضمن مقاله به آنها اشاره شده آيات ديگرى نيز درباره احزاب نازل شده است كه به‌گونه‌اى در فهم درست آن مؤثر است. واقدى در پايان بخش مربوط به جنگ خندق، بابى را گشوده و آيات مربوط به اين نبرد را آورده است.[159] آيات 18‌ـ‌27 احزاب/33 نيز درباره جنگ احزاب است و چهره انسان‌هاى نيك و بد را نشان مى‌دهد. در مورد آيات 18‌ـ‌19 اين سوره گفته شده كه يكى از ياران رسول خدا برادرى داشت كه در نبرد احزاب به عيش و نوش مشغول بوده و جنگ آن حضرت را بى‌ثمر مى‌دانست و برادرش را به همراهى با خود فرامى‌خواند. او پس از سرزنش برادر جهت گزارش اين جريان نزد پيامبر آمد كه آيه نازل شد[160]: «به راستى خداوند از ميان شما، بازدارندگان را مى‌شناسد، و نيز كسانى را كه به برادران خود مى‌گويند: به راه ما بياييد و جز اندكى در كارزار شركت نمى‌كنند، و در حق شما بسيار بخيل‌اند و چون هنگام ترس [جنگ] فرا رسد مى‌بينيشان كه در حالتى كه ديدگانشان مى‌گردد مانند كسى كه از نزديكى مرگ بى‌هوش شده باشد، به‌سوى تو مى‌نگرند، و چون آن بيم بر طرف شود، به شما با زبان‌هاى تند و تيز خويش آزار مى‌رسانند. آنان سخت آزمند مال‌اند. اينان‌اند كه ايمان نياورده‌اند و خداوند اعمالشان را تباه مى‌گرداند و اين بر خداوند آسان است.» در ادامه آيات گذشته، خداوند پيامبر را به عنوان الگوى تمام عيار و تنها راه دست‌يابى به خير و آخرت مى‌خواند و هر راه ديگر را بى‌نتيجه مى‌شمارد: «لَقَد كانَ لَكُم فى رَسولِ اللّهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن كانَ يَرجوا اللّهَ...= به راستى كه براى شما و كسى كه به خداوند و روز باز‌پسين اميد [و ايمان]دارد و خداوند را بسيار ياد مى‌كند در پيامبر سرمشق نيكويى هست». (احزاب/33،21) منابع الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد; اسباب النزول، واحدى; اعلام الورى باعلام الهدى; الافصاح فى‌الامامه; امالى; بحارالانوار; البداية و النهايه; پيامبر و آيين نبرد; تاريخ ابن‌خلدون; تاريخ الامم و الملوك، طبرى; تاريخ پيامبر اسلام; تاريخ الخميس; تاريخ‌المدينة المنوره; تاريخ مدينة دمشق; تاريخ اليعقوبى; التبيان فى تفسير القرآن; تجارب الامم; تفسير القرآن العظيم، ابن‌كثير; تفسير القمى; التنبيه و الاشراف; جامع‌البيان عن تأويل آى القرآن; الجامع لاحكام القرآن، قرطبى; الجواهر الحسان فى تفسير القرآن، ثعالبى; الخرائج و الجرائح; الدرالمنثور فى التفسير المأثور; دلايل النبوه; الروض الانف; زاد المسير فى علم التفسير; سبل الهدى و الرشاد; السير الكبير; السيرة الحلبيه; السيرة النبويه، ابن‌كثير; السيرة النبويه، ابن‌هشام; السيرة النبويه، زينى دحلان; شرح الاخبار فى فضائل الائمه الاطهار; شرح نهج‌البلاغه، ابن‌ابى‌الحديد; شواهدالتنزيل; الصحيح من سيرة النبى الاعظم(صلى الله عليه وآله); الطبقات الكبرى; عوالى اللئالى العزيز فى الاحاديث الدينيه; عيون الاثر فى فنون المغازى و الشمائل والسير; غريب الحديث; غزوة الخندق غزوة الاحزاب; فتح‌البارى فى شرح صحيح البخارى; فرائد السمطين; القاموس المحيط; قصص‌الانبياء، راوندى; الكامل فى التاريخ; كتاب الثقات; كنزالعمال فى سنن الاقوال و الافعال; كنز الفوائد; لباب النقول فى اسباب النزول; لسان‌العرب; مجمع‌البيان فى تفسير القرآن; المحبّر; المسترشد; المصنف; المغازى; مناقب آل ابى‌طالب; المنتخب من كتاب ذيل المذيل; المنتظم فى تاريخ الملوك والامم; المواهب اللدنيه بالمنح المحمديه; الميزان فى تفسير‌القرآن. سيد عليرضا واسعى [1]. لسان‌العرب، ج‌4، ص‌228. [2]. القاموس المحيط، ج‌2، ص‌1170. [3]. الكامل، ج‌2، ص‌178; بحار الانوار، ج‌20، ص‌216; فتح‌البارى، ج‌7، ص‌302; مجمع‌البيان، ج‌8، ص‌533. [4]. جامع‌البيان، مج2، ج2، ص463‌ـ‌464; مجمع‌البيان، ج‌2، ص‌546 و 726; بحارالانوار، ج‌20، ص‌186‌ـ‌188; البداية والنهايه، ج4، ص76‌ـ‌78. [5]. المواهب اللدنيه، ج‌1، ص‌247; السيرة‌النبويه، دحلان، ج‌1، ص‌448. [6]. اعلام الورى، ص‌599; البداية والنهايه، ج‌4، ص‌76. [7]‌. دلايل النبوه، ج‌3، ص‌393; تفسير ابن‌كثير، ج‌3، ص‌478. [8]. تاريخ الخميس، ج‌1، ص‌480. [9]. المحبّر، ص‌10. [10]. المحبّر، ص‌113. [11]. الصحيح من سيره، ج‌9، ص‌36‌ـ‌41. [12]. المصنّف، ج‌5، ص‌367; الطبقات، ج‌2، ص‌50; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌214; البداية و النهايه، ج‌4، ص‌76. [13]. غريب الحديث، ج‌3، ص‌290. [14]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌214; التنبيه و الاشراف، ص‌216; تفسير ابن‌كثير، ج‌3، ص‌478. [15]. الطبقات، ج‌2، ص‌51; المنتظم، ج‌2، ص‌317. [16]. تاريخ يعقوبى، ج‌2، ص‌50; دلايل النبوه، ج‌3، ص‌395. [17]. البداية والنهايه، ج4، ص76‌ـ‌77; السيرة‌النبويه، دحلان، ج‌1، ص‌432. [18]. الثقات، ج‌1، ص‌264; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌214. [19]. الطبقات، ج‌2، ص‌50; شرح الاخبار، ج‌1، ص‌288. [20]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌214; البداية و النهايه، ج‌4، ص77; الطبقات، ج‌2، ص‌50. [21]. تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌90‌ـ‌91; عيون‌الاثر، ج‌2، ص‌83‌ـ‌84. [22]. الميزان، ج‌16، ص‌292; الثقات، ج‌2، ص‌83. [23]. الارشاد، ج‌1، ص‌94. [24]. اسباب النزول، ص‌130; جامع‌البيان، مج‌4، ج‌5، ص‌182; لباب النقول، ص‌59‌ـ‌60. [25]‌. الدرالمنثور، ج‌2، ص‌562‌ـ‌564; التبيان ج‌3، ص‌223‌ـ‌225; مجمع‌البيان، ج‌3، ص‌92. [26]. المغازى، ج‌2، ص‌442. [27]. المغازى، ج‌2، ص‌442‌ـ‌443. [28]. زاد المسير، ج‌6‌، ص‌356. [29]. تاريخ يعقوبى، ج‌2، ص‌50. [30]. المغازى، ج‌2، ص‌443; الطبقات، ج‌2، ص‌50. [31]. تاريخ الخميس، ج‌1، ص‌480; بحارالانوار، ج‌20، ص‌217. [32]. الطبقات، ج‌2، ص‌50‌ـ‌51; المغازى، ج‌2، ص‌443‌ـ‌444. [33]. التنبيه و الاشراف، ص‌216. [34]. المغازى، ج‌2، ص‌443; الطبقات، ج‌2، ص‌51. [35]. المغازى، ج‌2، ص‌444. [36]‌. المغازى، ج‌2، ص‌445; السيرة الحلبيه، ج‌2، ص‌631‌ـ‌632‌. [37]. المنتخب، ص‌33; تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌91. [38]‌. البداية والنهايه، ج‌4، ص‌77; الروض الانف، ج‌6‌، ص‌306. [39]. تاريخ يعقوبى، ج‌2; ص‌50; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص224; تجارب الامم، ج‌1، ص‌149. [40]. المغازى، ج‌2، ص‌445. [41]. المغازى، ج‌2، ص‌445. [42]. همان، ص‌493. [43]. الصحيح من سيره، ج‌9، ص‌81‌ـ‌82. [44]. تاريخ يعقوبى، ج‌2، ص‌50; تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌91; التنبيه والاشراف، ص‌216; البداية والنهايه، ج‌4، ص‌77. [45]. پيامبر و آيين نبرد، ص‌381. [46]. المغازى، ج‌2، ص‌446; الطبقات، ج‌2، ص‌51; تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌91. [47]. المغازى، ج‌2، ص‌444. [48]. سبل‌الهدى، ج4، ص365; المغازى، ج2، ص‌449. [49]. الخرائج و الجرائح، ج‌3، ص‌1048; السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج‌2، ص‌434‌ـ‌435. [50]. المغازى، ج‌2، ص‌447. [51]. تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌91. [52]. همان، ص‌93. [53]. تاريخ پيامبر اسلام، ص‌382. [54]. پيامبر و آيين نبرد، ص‌382. [55]. غزوة الخندق، ص‌76. [56]. المغازى، ج‌2، ص‌446. [57]. دلايل النبوه، ج‌3، ص‌409; جامع‌البيان، مج‌10، ج‌18، ص‌234. [58]. تاريخ دمشق، ج‌21، ص‌408. [59]. السيرة‌النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌224; تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌91‌ـ‌92. [60]. المغازى، ج‌2، ص‌447. [61]. الطبقات، ج‌4، ص‌62‌ـ‌63; المغازى، ج‌2، ص‌450; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌219. [62]. دلايل النبوه، ج‌3، ص‌399‌ـ‌400. [63]. المغازى، ج‌2، ص‌450. [64]. دلايل النبوه، ص‌415‌ـ‌421. [65]. تفسير قمى، ج‌2، ص‌188; التبيان، ج‌8‌، ص‌329; تفسير قرطبى، ج‌14، ص‌103. [66]. المغازى، ج‌2، ص‌452; تاريخ يعقوبى، ج‌2، ص‌50. [67]. البداية و النهايه، ج‌3، ص‌171. [68]. تاريخ يعقوبى، ج2، ص50; بحارالانوار، ج20، ص218; الطبقات، ج‌2، ص‌51. [69]. وفاء الوفاء، ج‌1، ص‌301. [70]‌. الطبقات، ج‌2، ص‌51; تاريخ ابن‌خلدون، ج‌2، ص‌29; السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج‌2، ص‌443. [71]. السيرة الحلبيه، ج‌2، ص‌636. [72]. غزوة الخندق، ص‌90. [73]. المنتظم، ج‌2، ص‌319. [74]‌. المنتظم، ج‌2، ص‌318. [75]. المغازى، ج‌2، ص‌451 و 454. [76]. تاريخ الخميس، ج‌1، ص‌489; المغازى، ج‌2، ص‌454. [77]. المغازى، ج‌2، ص‌450‌ـ‌451. [78]. تاريخ المدينه، ج‌1، ص‌62‌. [79]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌219. [80]. تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌93; المغازى، ج‌2، ص‌444. [81]. المغازى، ج‌2، ص‌444. [82]. الطبقات، ج‌2، ص‌52; اعلام الورى، ص‌100; الارشاد، ج‌1، ص‌96; تاريخ يعقوبى، ج‌2، ص‌50. [83]. المغازى، ج‌2، ص‌440. [84]. وفاء الوفاء، ج‌1، ص‌301. [85]. تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌94. [86]. التنبيه و الاشراف، ص‌217. [87]. المغازى، ج‌2، ص‌465 و 474. [88]. المغازى، ج‌2، ص‌468. [89]. المغازى، ج‌2، ص‌454. [90]‌. الطبقات، ج‌3، ص‌51; البداية و النهايه، ج‌4، ص‌84. [91]. تاريخ يعقوبى، ج‌2، ص‌52; دلايل النبوه، ج‌3، ص‌403. [92]‌. بحارالانوار، ج‌20، ص‌223. [93]. جامع‌البيان، مج‌11، ج‌21، ص‌180; مجمع‌البيان، ج‌8، ص‌551; تفسير ابن‌كثير، ج‌3، ص‌486. [94]. السير الكبير، ج‌1، ص‌121. [95]. تاريخ ابن‌خلدون، ج‌2، ص‌29. [96]. المغازى، ج‌2، ص‌460. [97]. المغازى، ج‌2، ص‌460. [98]. المغازى، ج‌2، ص‌462. [99]. همان، ص‌451 و 474. [100]. همان، ص‌462‌ـ‌463. [101]. الخرائج و الجرائح، ج‌1، ص‌27. [102]. اعلام الورى، ص‌100. [103]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌2، ص‌218. [104]. المغازى، ج‌2، ص‌452 به بعد; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌2، ص217; دلايل النبوه، ج‌3، ص‌422‌ـ‌427. [105]. تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌92. [106]‌. دلايل النبوه، ج‌3، ص‌402. [107]. تفسير ثعالبى، ج‌2، ص‌567; زادالمسير، ج‌6، ص‌359; مجمع‌البيان، ج‌8، ص‌545. [108]. مجمع‌البيان، ج‌2، ص‌727; اسباب النزول، ص‌88. [109]. التبيان، ج‌8، ص‌324 و 329; تفسير قرطبى، ج‌14، ص‌102; تفسيرثعالبى، ج‌2، ص‌569. [110]. جامع‌البيان، ج‌2، ص‌463‌ـ‌464; مجمع‌البيان، ج‌2، ص‌546; اسباب النزول، ص‌60; الدرالمنثور، ج‌1، ص‌584. [111]. الطبقات، ج‌2، ص‌52. [112]. المغازى، ج‌2، ص‌463. [113]. تفسير قمى، ج‌2، ص‌188; تفسير قرطبى، ج‌14، ص‌97‌ـ‌98; تفسير ابن‌كثير، ج‌3، ص‌482. [114]‌. جامع‌البيان، مج‌11، ج‌21، ص‌166; الميزان، ج‌16، ص‌287. [115]. جامع‌البيان، مج‌11، ج‌21، ص‌166; الميزان، ج‌16، ص‌287. [116]. تاريخ يعقوبى، ج‌2، ص‌50; الامالى، ج‌3، ص‌95. [117]. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌224‌ـ‌225; شرح الاخبار، ج‌1، ص293‌ـ‌294. [118]. المغازى، ج‌2، ص‌470; بحارالانوار، ج‌20، ص‌226. [119]. المنتظم، ج‌2، ص‌321; المسترشد، ص‌298; البداية و النهايه، ج‌4، ص‌86‌. [120]. الافصاح، ص‌157. [121]‌. كنزالفوائد، ص‌137; عيون الاثر، ج‌2، ص‌92. [122]. شرح‌الاخبار، ج‌1، ص‌323‌ـ‌324; تاريخ الخميس، ج‌1، ص‌486‌ـ‌487; المنتظم، ج‌2، ص‌321. [123]. كنز العمال، ج‌11، ص‌623. [124]. الارشاد، ج‌1، ص‌98. [125]. الارشاد، ج‌1، ص‌98‌ـ‌99; المغازى، ج‌2، ص‌471; تاريخ الخميس، ج‌1، ص‌487. [126]. المغازى، ج‌2، ص‌471. [127]. شرح نهج‌البلاغه، ج‌14، ص‌382; المغازى، ج‌2، ص‌471; السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج‌2، ص‌448. [128]. شرح نهج‌البلاغه، ج‌19، ص‌39. [129]. فرائد السمطين، ج‌1، ص‌255; المستدرك، ج‌3، ص‌34; شواهد التنزيل، ج‌2، ص‌12 و 14. [130]. بحارالانوار، ج‌39، ص‌2. [131]. الدرالمنثور، ج6، ص590; المناقب، ج3، ص‌159. [132]. المناقب، ج‌1، ص‌250. [133]. تاريخ الخميس، ج‌1، ص‌487; الارشاد، ج‌1، ص‌99. [134]. تاريخ الخميس، ج‌1، ص‌488; عيون الاثر، ج‌2، ص‌90; السيرة‌النبويه، ابن‌كثير، ج2، ص448‌ـ‌449. [135]. المناقب، ج‌3، ص‌160. [136]‌. المغازى، ج‌2، ص‌472 و 474;الطبقات، ج‌2، ص‌52‌ـ‌53. [137]. تاريخ الخميس، ج‌1، ص‌488; الطبقات، ج‌2، ص‌52‌ـ‌53; تاريخ يعقوبى، ج‌2، ص‌50. [138]. المغازى، ج‌2، ص‌443. [139]. المغازى، ج‌2، ص‌477‌ـ‌478; شرح الاخبار، ج‌1، ص‌293; الارشاد، ج‌1، ص‌96. [140]. تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌94; الطبقات، ج‌2، ص‌53. [141]. المصنف، ج‌5، ص‌367; الطبقات، ج‌2، ص‌56; تاريخ طبرى، ج2، ص‌94. [142]. الطبقات، ج‌2، ص‌53. [143]. دلايل النبوه، ج‌3، ص‌404‌ـ‌405; السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج‌2، ص‌455. [144]. المغازى، ج‌2، ص‌486‌ـ‌487. [145]. تاريخ ابن‌خلدون، ج‌2، ص‌30; البداية و النهايه، ج‌4، ص‌91; المغازى، ج‌2، ص‌487. [146]. تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌96; عيون‌الاثر، ج‌2، ص‌95; السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج‌2، ص‌454. [147]. الطبقات، ج‌2، ص‌53; المغازى، ج‌2، ص‌481‌ـ‌485. [148]. السيرة‌النبويه، ابن‌هشام، ج3، ص229‌ـ‌231; دلايل‌النبوّه، ج3، ص‌404. [149]. المغازى، ج‌2، ص‌488; تاريخ المدينه، ج‌1، ص‌59. [150]. اعلام الورى، ص‌101; السيرة النبويه، ابن‌كثير، ج‌2، ص‌456. [151]. المغازى، ج‌2، ص‌476; قصص‌الانبياء، ص‌342. [152]‌. السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌231‌ـ‌232; تاريخ طبرى، ج‌2، ص‌97‌ـ‌98; الطبقات، ج‌2، ص‌53‌. [153]. جامع‌البيان، مج‌11، ج‌21، ص‌154‌ـ‌155; المناقب، ج‌1، ص‌250. [154]. المغازى، ج‌2، ص‌476; جامع‌البيان، مج‌11، ج‌21، ص‌153‌ـ‌154. [155]. المغازى، ج‌2، ص‌492‌ـ‌493. [156]. وفاء الوفاء، ج‌1، ص‌304; المغازى، ج‌2، ص‌495‌ـ‌496; الطبقات، ج‌2، ص‌53‌ـ‌54. [157]. تاريخ المدينه، ج‌1، ص‌125; السيرة النبويه، ابن‌هشام، ج‌3، ص‌250 و 252. [158]‌. بحارالانوار، ج‌20، ص‌232. [159]. المغازى، ج‌2، ص‌494‌ـ‌495. [160]. جامع‌البيان، مج‌11، ج‌21، ص‌168; زادالمسير، ج‌6، ص‌364.

 

جمعه 21 مهر 1391  1:50 PM

تشکرات از این پست

تشکرات از این پست

siasport23

کاربر طلایی1

تاریخ عضویت : مرداد 1391 

تعداد پست ها : 16696

محل سکونت : آ.غربی-سولدوز

كعبه و بررسي تاريخ بناي آن در قرآن

كعبه و بررسي تاريخ بناي آن در قرآن سيدجلال امام (دانش آموخته حوزه علميه، دانشپژوه كارشناسي ارشد تاريخ تشيّع) چكيده برخي آيات قرآن (127 بقره، 96 آلعمران، 37 ابراهيم، 26 حج) هر كدام به گونهاي اشاره به تاريخ كعبه دارند. روايات بسيار زيادي نيز سخن از تاريخ بناي كعبه به ميان آوردهاند. برخي از مفسّران با استفاده از اين آيات و روايات، حضرت ابراهيم(عليه السلام) را بنيانگذار كعبه ميدانند. اما بسياري از مفسّران معتقدند كه كعبه پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام) نيز وجود داشته است و آيات قرآن كريم اشاره به بازسازي و مرمّت كعبه به دست حضرت ابراهيم(عليه السلام) دارند. اين مقاله، به بررسي و داوري ميان اين دو قول نشسته، و با بررسي آراء مفسّران با محوريت آيات قرآن و استمداد از روايات تلاش ميكند تا قول دوم، يعني وجود كعبه در زمانهاي پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام) را اثبات نمايد. كليدواژه ها: كعبه، آدم(عليه السلام)، ابراهيم(عليه السلام)، آيات، تفاسير، روايات. مقدّمه درباره تاريخ بناي كعبه با محوريت آيات قرآن، دو نظريه متقابل وجود دارد: عدهاي با استناد به آيات قرآن كريم و استمداد از روايات، به دنبال اثبات اين نظريهاند كه حضرت ابراهيم(عليه السلام)بنيانگذار كعبه بوده و پيش از آن خانه كعبه وجود نداشته است. در مقابل، عدهاي بناي كعبه را به زمان حضرت آدم(عليه السلام) باز ميگردانند و معتقدند: حضرت ابراهيم(عليه السلام)تنها آن را بازسازي و تعمير كرد و رونقي دوباره به آن بخشيد و به گفته آيةاللّه ميزرا خليل كمرهاي، آدم(عليه السلام)كعبه را مطاف كرد، ابراهيم(عليه السلام) آن را مسجد، و محمّد(صلي الله عليه وآله)آن را قبله.1 اين نبشتار از آيات قرآن كريم به عنوان يك منبع تاريخي بهره برده، البته با اين عنايت كه شأن قرآن اجلّ از يك منبع تاريخي است. روشن است كه براي دسترسي به اينگونه مقولات تاريخي، نميتوان به روايات تكيه كرد، آنچه كه ما به دنبال آن هستيم آنكه طبق آيات قرآن كريم در زمانهاي پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام)نيز كعبه برپا بوده است. در اين مجال، قول گروه اول (معتقدان به بنيانگذاري كعبه به دست حضرت ابراهيم(عليه السلام)) مطرح ميگردد و با استناد به ديدگاههاي مفسّران بزرگ، دلايل گروه دوم (معتقدان به بناي كعبه در زمانهاي پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام)) ذكر و صحت آن اثبات ميشود. در ادامه، با نگاهي به روايات و نيز كتب تاريخي، نكات تكميلي ارائه ميگردد. ضرورت بحث محمّدجواد مغنيه در تفسير خود (الكاشف) ذيل آيه 127 سوره بقره، مينويسد: مفسّران و مورّخان، در تاريخ بناي كعبه اختلافنظر دارند: عدهاي تاريخ بناي كعبه را به زمانهاي پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام)مربوط ميدانند. عدهاي بناكننده آن را حضرت ابراهيم(عليه السلام)ميدانند. عدهاي نيز هستند كه نظر خاصي ندارند و ميگويند: اللّه عالم. ما نيز جزو گروه سوم هستيم. عقل در اينباره نه حكم سلبي دارد و نه حكم ايجابي، و راه دستيابي به تاريخ بناي كعبه، فقط به روايات و كشفيات و آيات قرآن منحصر است. در اين ميان، قرآن تاريخ خاصي را بيان نميكند و فقط ميفرمايد: حضرت ابراهيم و اسماعيل(عليهما السلام) با كمك هم اين خانه را بنا كردند. روايات نيز تمامشان خبر واحدند و خبر واحد در امور تاريخي حجت نيست، مگر در مواردي كه قرينهاي براي اطمينان وجود داشته باشد. بنابراين، ما نسبت به اين موضوع، تكليفي نداريم. آيا اين بيت قطعهاي از بهشت بوده است يا نه؟ آيا پيامبران سابق حج ميكردند يا نه؟ آيا حجرالاسود از بهشت بوده است يا از «ابوقبيس»؟ آيا با گناه گناهكاران سياه شده يا...؟ ما براي شناخت اين موارد مسئول نيستيم، نه عقلا و نه شرعاً، و فايدهاي هم بر اين شناخت مترتّب نيست.2 همانگونه كه گذشت، اين محقق گرانقدر پرداختن به تحقيق درباره موضوعاتي همچون تاريخ بناي كعبه را چندان مفيد نميداند. چه بسا آشفتگي روايات و نقلهاي تاريخي سبب چنين نظري شده است. اما به نظر ميرسد اين نوع نگاه به موضوعات تاريخي چندان هم پذيرفته نباشد. چراكه اولا فقدان منابع كافي و وافي، و ضد و نقيض بودن روايات، نبايد به راحتي مانع تحقيق و بررسي شود. و ثانياً، برخي از روايات محفوف به قرينهاند و ميتوان با عرضه آنها بر قرآن به آنها استناد نمود. علّامه طباطبائي در اينباره مينويسد: پذيرفتن آن معناي مشتركي كه همه (روايات) بر آن دلالت دارند، عيبي ندارد و معلوم است كه تعارض در متن روايات، ضرري به آن معناي مشترك و جامع نميزند. پس رواياتي كه در مثل مسئله مورد بحث از معصومين(عليهم السلام) نقل ميشود و در آنها تعارض هست، صرف اين تعارض باعث نميشود كه ما آنها را طرح كرده و از اعتبار ساقط نماييم، مگر آنكه همان جهتِ جامع نيز مخالف با كتاب خدا و سنّت قطعي باشد و نشانههايي از دروغ و جهل داشته باشد.3 نكته ديگر اينكه باستانشناسان نيز سعي ميكنند تا از ريزترين و كمترين كشفيات و منابع اطلاعاتي استفاده كرده و نظريات تاريخي خود را تقويت كنند. اگرچه اين امكان وجود ندارد تا از علم باستانشناسي براي دستيابي به موضوعات پنهان اين بناي مرموز بهره برد، اما اين نبايد به رهاكردن موضوع بينجامد. به نظر ميرسد براي كشف حقايق تاريخي مربوط به بناي كعبه، ميتوان با كنار هم گذاردن مستندات قرآني، روايات معصومان(عليهم السلام) به نتيجه قابل توجهي دست يافت. عالمان و مفسّران بزرگ به اين موضوع توجه خاصي داشته و بدان پرداخته و سعي داشتهاند تا با استفاده از آيات و روايات، نظرياتي نيز ارائه كنند. توجه به نظرياتي كه درباره كعبه ارائه شده، جالب توجه است. ما ميتوانيم با تكيه بر تاريخ مبتني بر دين، داستانهاي قرآني و شواهد خارجي به عقب بازگشته و تاريخ مستندي ارائه نماييم; تاريخي تركيب شده از آيات قرآن، روايات، مستندات عقلي و شواهد خارجي كه دستكم به لحاظ دروني اقناعكننده باشد. ساختمان برجاي مانده كعبه و وضعيت جغرافيايي مكّه كه در تاريخ كهن و سفرنامههاي قديم آورده شده ميتواند شاهد خوبي براي ما باشد. قرآن، كه داستان كعبه در زمان حضرت ابراهيم(عليه السلام) را بيان ميكند و رواياتي كه داستان كعبه را از زمان حضرت آدم(عليه السلام) و پيش از آن بيان مينمايند، هر دو با شواهد خارجي موافق و مطابقند،4 حتي با شواهد خارجي كنوني كه تغييرات بسياري يافتهاند. علاوه بر اين، در صورت اثبات بناي كعبه در زمان حضرت آدم(عليه السلام)، ميتوان به جايگاه كعبه در اديان گذشته و نحوه عبادتهاي ايشان پي برد. مهمتر از همه، عيني و ملموستر كردن تاريخ حضرت آدم(عليه السلام) و انسانهاي پس از وي با تكيه بر يك بناي به جاي مانده از حضرت آدم(عليه السلام)ميباشد. فايده ديگر اين تحقيقات مستندتر كردن پيشينه حجرالاسود است. برخي از روايات حجرالاسود را سنگي ميدانند كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) از كوه «ابوقبيس» آورد و در ديوار كعبه جاي داد. اما اين را كه اين سنگ چه امتيازي داشته كه بايد از ديگر سنگها متمايز باشد مشخص نميكنند. بدينروي، اين شبهه پيش ميآيد كه چگونه است كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) يك سنگ معمولي را كه از «ابوقبيس» آورده شده است، ميبوسد و احترام ميكند؟ مگر اينكه سير تاريخي آن را، كه دسته ديگري از روايات بدان دلالت دارند، بپذيريم; آن دسته از رواياتي كه ميفرمايند: حجرالاسود مأمور شده تا ميثاق و عهد مؤمنان و موحّداني كه هنگام طواف خانه خدا، به توحيد شهادت ميدهند را ثبت نمايد و روز قيامت در پيشگاه الهي شهادت دهد. در مجموع، پرداختن به موضوعات تاريخي، بخصوص تاريخ اديان و بالاخص تاريخ اسلام، امري روا و پسنديده است و بايد با تحقيق و بررسي، نقاط تاريك و مبهم را روشن نمود. آيا ابراهيم به مكّه آمد؟ بجاست پيش از ورود به بحث، ببينيم آيا به لحاظ تاريخي ميتوان آمدن حضرت ابراهيم(عليه السلام) به مكّه را اثبات كرد يا خير؟ پر واضح است كه بيشتر اطلاعات ما مسلمانان درباره گذشتههاي بسيار دور، از طريق آيات و روايات است; اطلاعاتي از قبيل: خلقت حضرت آدم(عليه السلام)، طوفان حضرت نوح(عليه السلام)، حج حضرت ابراهيم(عليه السلام)، عصاي حضرت موسي(عليه السلام) و عروج حضرت عيسي(عليه السلام). اين در حالي است كه بعثت نبي مكرّم(صلي الله عليه وآله) و حوادث مربوط به آن علاوه بر آيات و روايات، از طريق كتب تاريخي نيز قابل اثبات است و يك مورّخ بيدين نيز ميتواند با مراجعه به آنها، تاريخ پانزده قرن پيش سرزمين حجاز را بازيابد و بدان نيز استناد كند; چراكه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)حكومت فراگيري تشكيل دادند كه بازتاب آن در كتب تاريخي به عنوان يك قضيه مهم ثبت شده است. اما مقولههاي تاريخي كه از طريق آيات قرآن و يا روايات اهلبيت به دست ما ميرسند، براي كسي كه به قرآن و ائمّه اطهار(عليهم السلام) اعتقادي ندارد قابل اعتماد نيست. تنها آن دسته از آيات تاريخي قرآن را، كه مربوط به زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله)هستند ميپذيرد; مثلا، اينكه قرآن ميفرمايد: در عصر جاهلي، دختران زنده به گور ميشدند. اما اگر قرآن از حضرت آدم و حضرت يوسف(عليهما السلام) و فرعون ميگويد، كافر ميپرسد: محمّد(صلي الله عليه وآله) از كجا ميدانست كه پيش از او چه خبر بوده است؟ اما براي معتقدان به اديان الهي و كتب آسماني، اين كتابهاي مقدّس منابع خوبي براي دستيابي به حداقلهايي از تاريخ انبيا(عليهم السلام)هستند. هم قرآن كريم و هم تورات، گوشههايي از زندگي حضرت ابراهيم(عليه السلام) را نقل كردهاند. از آيات قرآن كريم به دست ميآيد كه حضرت ابراهيم(عليه السلام)پيش از تجديد بناي كعبه، همراه همسرش هاجر و فرزند خردسالش اسماعيل(عليه السلام) به مكّه آمدند و حضرت ابراهيم(عليه السلام) ايشان را در صحرايي بيآب و علفگذاشت و به بيتالمقدّسبازگشت.اوچند مرتبهاي به مكّه آمد تا اينكه در يكي از اين سفرها مأمور بناي خانه كعبه شد و پسرش اسماعيل(عليه السلام) او را در اين امر ياري داد. اما در تورات به اين مطلب تصريح نشده است. تورات بر اين باور است كه هاجر و اسماعيل(عليه السلام)، از خانه حضرت ابراهيم(عليه السلام)اخراج شدند. در سِفر «پيدايش» ميخوانيم: آنگاه ساره به ابراهيم گفت: اين كنيز (هاجر) را با پسرش بيرون كن; زيرا كه پسر كنيز با پسر من اسحاق، وارث نخواهد بود. اما اين امر در نظر ابراهيم درباره پسرش بسيار سخت آمد. خدا به ابراهيم گفت: درباره پسر خود و كنيزت به نظرت سخت نيايد، بلكه هر آنچه ساره به تو گفته است سخن او را بشنو; زيرا كه ذرّيه تو از اسحاق خوانده خواهد شد، و از پسر كنيز نيز امّتي به وجود آورم; زيرا كه از نسل توست. بامدادان ابراهيم برخاسته، نان و مشكي از آب گرفته، به هاجر داد و آنها را بر روي دوش وي نهاد و او را با پسر روانه كرد. پس (هاجر) برفت و در بيابان «بئر شيع» ميگشت و چون آب مشك تمام شد، پسر را زير بوته گذاشت... .5 همانگونه كه در متن تورات گذشت، تصريحي به آمدن حضرت ابراهيم(عليه السلام) به مكّه نشده و همين امر سبب شده است تا يهود معتقد باشد حضرت ابراهيم(عليه السلام) به مكّه نيامده است. همچنين يهود براي حضرت اسماعيل(عليه السلام)، كه فرزند كنيز (هاجر) بود، قدر و منزلتي قايل نيست و ماجراي قرباني شدن را به حضرت اسحاق(عليه السلام)، فرزند ديگر حضرت ابراهيم(عليه السلام) نسبت ميدهند: مدتي گذشت و خدا خواست ابراهيم را امتحان كند... فرمود: يگانه پسرت ـ يعني اسحاق ـ را، كه بسيار دوستش داري برداشته و... به عنوان هديه سوختني قرباني كن.6 البته صرفنظر از اينكه تورات تحريف شده و مطالبش قابل تأمّل است، اين انكار يهود نيز نابجاست; چراكه تورات و قرآن در اين مسئله، كه هاجر و اسماعيل از خانه ساره بيرون آمدند، مشتركند. قرآن صراحت دارد كه به مكّه آمدند، اما تورات ادامه آن را نگفته است. علّامه محمّدجواد بلاغي، در كتاب الهدي الي دين المصطفي، كه ردّيهاي است بر يك نويسنده مسيحي، به اين مطلب اشاره دارد; آنجا كه مينويسد: به هيچ وجه، ابراهيم به طرف مكّه و بلاد عرب نيامده است. استاد بلاغي در جواب مينويسد: تورات هرگز سفر ابراهيم به مكّه را انكار نكرده است، نهايت اين است كه اشارهاي به اين سفر نكرده و اين در تورات معمول است; چراكه به زندگي ابراهيم و رشد و پرورش او در بابل هم اشارهاي نكرده است.7 آقاي بلاغي علت اين انكار يهود را خودبيني آنها ميداند و مينويسد: و انّ هذه التورات انّما هي كآبائها بني اسرائيل اذ حرصوا علي ان لا يجعلوا نصيبا لغيرهم في توحيد الله و عبادته و شريعته و نبوّته.8 در ادامه، در تورات ميخوانيم: ابراهيم همه دارايي خود را به اسحاق بخشيد، اما به ساير پسرانش كه از كنيزانش به دنيا آمده بودند، هدايايي داد، ايشان را در زمان حيات خويش در نزد پسر خود اسحاق، به ديار مشرق فرستاد.9 عبارتهايي همانند «يگانه پسرت اسحاق»، «كه بسيار دوستش داري»، «ساير پسرانش كه از كنيزانش بودند» و امثال اينها، حاكي از موضعگيري ناپسندِ يهود در مقابل حضرت اسماعيل(عليه السلام) و احفاد اوست و صرفاً سعي شده شأن هاجر و حضرت اسماعيل(عليه السلام)را پايين آورد و در مقابل، حضرت اسحاق(عليه السلام) و به تبع آن، بنياسرائيل را بزرگ و گرامي جلوه دهد. در نهايت، چيزي كه ميتوان گفت اين است كه تورات به صراحت اين سفر را ذكر نكرده و اين به معناي انكار نيست. عدهاي با اهداف سركوبي اسلام و بيريشه و اساس دانستن پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)، آن را انكار ميكنند. علت آن هم، چنانكه از كتاب مرحوم علّامه بلاغي نقل شد، غرور و خودبيني يهوديان است; چراكه از نسل حضرت اسماعيل(عليه السلام)، پيامبر خاتم، حضرت محمّد(صلي الله عليه وآله)، متولّد گرديد و با آمدن دين اسلام، آيين يهود منسوخ و به تاريخ سپرده شد. نگاهي اجمالي به آيات مورد بحث با توجه به اينكه محور اين بحث تحقيقي آيات قرآن كريم است، بدينروي، ابتدا آيات قرآن كريم و نظر تني چند از مفسّران بزرگ نقل ميشوند و در موارد نياز، به روايات و نظر مورّخان مراجعه خواهد شد. قرآن كريم در چهار آيه، از كعبه و تاريخ آن سخن به ميان آورده است. البته مراد آياتي هستند كه به نوعي، از داستان بناي كعبه حكايت ميكنند، نه هر آيهاي كه از كعبه سخن گفته باشد. اين چهار آيه عبارتند از: 1. (وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ) (بقره: 127) 2. (إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَ هُدي لِلْعَالَمِينَ)(آلعمران: 96) 3. (رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَاد غَيْرِ ذِي زَرْع عِندَ بَيْتِكَ الُْمحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُم مِنَ الَّثمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ)(ابراهيم: 37) 4. (وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَن لَّا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ)(حج: 26) در اين آيات كلماتي وجود دارند كه مفسّران، مصداقهاي متفاوتي براي آنها بيان كردهاند. مصداقهاي هر دو طرف ذكر ميشوند تا خواننده محترم با اِشراف بيشتري وارد بحث شود: l (يَرفَع الْقَواعِد) (بالا آوردن پايهها): آيا مراد بالا آوردن پايههاي خانه است كه قبلا وجود داشتند؟ يا هم پايهگذاري از ابتدا موردنظر است و هم بالاآوردن آنها؟ l (اَوَّلَ بَيْت) (اولين خانه): آيا مراد اولين خانهاي است كه بر روي زمين ساخته شده و پيش از آن هيچ خانهاي وجود نداشته است؟ يا منظور اولين خانه مبارك ـ يعني اولين عبادتگاه ـ است. وانگهي، اگر اولين عبادتگاه است، آيا حضرت ابراهيم(عليه السلام) آن را بنا كرده يا پيش از آن وجود داشته است؟ l (رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ): (خدايا! من سكنا ميدهم): آيا زمان صدور اين دعا از زبان مبارك حضرت ابراهيم(عليه السلام)، پس از آن بود كه وي كعبه را بنا كرد; يعني زماني كه آن منطقه به يك آبادي تبديل شد و هاجر و حضرت اسماعيل(عليه السلام) را در آنجا باقي گذاشت و به بيتالمقدّس رفت؟ يا اينكه پيش از تجديد بناي كعبه ـ يعني نخستين مرتبهاي كه زن و فرزندش را در آن وادي خشك و بيآب و علف رها كرد و به بيتالمقدّس رفت ـ به خاطر نگراني از احوال ايشان، چنين دعايي كرد؟ l (أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ) (دلهاي گروهي از مردم): آيا منظور از كلمه «ناس»، قبيله «جُرهم»10 و مانند اينهاست كه هاجر و حضرت اسماعيل(عليه السلام) را تنها ديدند و به سراغ آنها آمدند و با آنها زندگي كردند؟ يا مطلق مسلمانان و حجگزاران هستند كه به طرف خانه خدا ميروند و آن را گرامي ميدارند؟ l (بوَّاْنا): (مهيّا كرديم): منظور از اينكه خدا ميفرمايد «مهيّا كرديم» چيست؟ آيا جاي قبلي خانه را به او نشان داد و به او گفت: همانجا كه قبلا خانه بوده، از نو خانهاي بساز; يعني جاي خانه قبلي را به ابراهيم نشان داد؟ يا اينكه همانند يك نقشه، جاي بناي كعبه را براي او انتخاب كرد، در حالي كه قبلا در آنجا خانهاي نبود؟ نگاهي اجمالي به تفاسير و آراء مفسّران آراء مفسّران قرآن كريم درباره اين دسته آيات، به سه دسته تقسيم ميشوند: عدهاي با توجه به آيات مربوط به بناي كعبه به دست حضرت ابراهيم(عليه السلام)، روايات موافق با آن را نقل ميكنند و حضرت ابراهيم(عليه السلام) را باني كعبه معرفي ميكنند. عدهاي با توجه به آياتي همچون (أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ) (ابراهيم: 37) روايات موافق با آن را ذكر كرده، تاريخ آن را به زمان حضرت آدم(عليه السلام)مرتبط ميدانند. برخي هم آيات را ترجمه كرده و نظر خاصي را ذكر نميكنند، بلكه كاملا بيطرفند. از ميان تفاسير متقدّم، ميتوان به تفسير تبيان اشاره كرد كه روايات دو طرف را ذكر ميكند، اما به صراحت، ترجيحي براي آنها قايل نميشود. براي نمونه، مينويسد: و هل كانت للبيت قواعد قبل ابراهيم؟ فيه خلاف.11 از ميان تفاسيري كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) را بنيانگذار كعبه معرفي كرده و آيات را طبق اين نظريه تفسير نمودهاند، ميتوان به تفسير الميزان اشاره كرد كه در ذيل آيه 96 آلعمران مينويسد: بحث تاريخي اين معنا، متواتر و قطعي است كه باني كعبه ابراهيم خليل بوده است.12 در مقابل اين قول، با استفاده از تفاسير شيعه، همچون تفسير عليبن ابراهيم قمي، مجمعالبيان، منهجالصادقين، تفسير نمونه و تسنيم، و از ميان تفاسير اهلسنّت نيز تفسير طبري، تفسير ابوحاتم رازي از قرن چهارم و تفسير كبير فخر رازي از قرن ششم، ميتوان تاريخ بناي كعبه را به زمان پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام) و حتي حضرت آدم(عليه السلام) بازگرداند. با تحقيقي اجمالي، به نظر ميرسد بيشتر تفاسير قول دوم را اختيار كردهاند. بررسي آيات و تفاسير آنها آيه اول:(وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ) (بقره: 127); هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايههاي بيت را بالا ميبردند ]ميگفتند[ پروردگارا، از ما بپذير كه تويي شنوا و دانا. قرآن كريم در سوره بقره از آيه 125 وارد داستان حضرت ابراهيم(عليه السلام) ميشود، به وقايع مهم زندگي ايشان اشاره مينمايد و از همه مهمتر، داستان بناي كعبه به دست تواناي وي و فرزندش حضرت اسماعيل(عليه السلام) را بيان ميكند. كلمهاي كه در اين آيه بحث برانگيز شده، كلمه «يرفع» است. تفاسيري همچون الميزان، بر اين اعتقادند كه «يرفع» نه به معناي بالا آوردن پايههاي قبلي خانه، بلكه به معناي بالا آوردن تمام خانه از اساس است. در تفسير الميزان آمده است: «قواعد» جمع «قاعده» است كه به معناي آن قسمت از بناست كه روي زمين مينشيند و بقيه بنا روي آن قرار ميگيرد، و استفاده كردن «قاعده» از روي مجاز است; كأنه آنچه كه بر روي قاعده قرار ميگيرد از خود قاعده شمرده شده و بلندكردن بنا، كه مربوط به همه بنا هست، به خصوصِ قاعده نسبت داده شده، و اينكه فرموده «از بيت»، اشاره به همين معناي مجازي است.13 همانگونه كه گذشت، تفسير الميزان بر اين عقيده است كه «يرفع» مربوط به تمام بيت است، اما در آيه، فقط به «قاعده» نسبت داده شده و بنابراين، بيتي وجود نداشته و حضرت ابراهيم(عليه السلام) آن را از ابتدا بنيان نهاده و ديوارهايش را پس از بنيان نهادن، بلند نموده است. اما در مقابل اين نظر، تفاسير زيادي كلمه «يرفع» را نه به تمام بنا، بلكه به تعميراتي كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) بعدها انجام داد مربوط ميدانند; يعني زماني كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) پايههاي كعبه را ـ كه خراب و ويران شده بود ـ بالا برد. در اينجا، به تعدادي از تفاسير مهم اشاره ميشود: آيةاللّه جوادي آملي در تفسير تسنيم، در ذيل اين آيه مينويسد: «يرفع» به معناي بلندكردنِ هر چيزي است، خواه مادي باشد، خواه معنوي; رفع اجسام (وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ)، رفع ذكر (بلندآوازه كردن) (وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ)، رفعِ بنا (بر طول ساختمان افزودن) (وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ...)14 ايشان اضافه ميكنند كه در اين آيه، مقصود از «رفع قواعد»، بالابردن پايههاي كعبه و تجديد بناي خانه خداست:15 منظور از(الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ)، پايهها و اركان كعبه است كه به دست حضرت آدم(عليه السلام) بنا شده.16 آيةاللّه جوادي آملي همچنين در ذيل همين آيه، بحث روايي را مطرح ميكنند كه عنوان آن «پيشينه كعبه» نامگذاري شدهاست و آيات ناظر به نظر مزبور را نقل ميكنند.17ايشان در ابتداي بحث تفسير آيه 127 بقره مينويسند: سابقه كعبه به دورانهاي پيش از نبوّت ابراهيم خليل بازميگردد و بر همين اساس، آن حضرت نخستين بنيانگذار كعبه نيست، بلكه خداي سبحان مكان پيشين كعبه و نيز نقشه بازسازي آن را به او نماياند تا وي آن را مجدّداً بنا كند.18 تفسير مجمعالبيان در ذيل اين آيه مينويسد: ثمّ بيّن ـ سبحانه ـ كيف بني ابراهيم البيت، فقال: (وَ اذْ يَرْفَعُ) و تقديره: و اذكر (اذ يرفع إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ); أي: اصول البيت التي كانت قبل ذلك... .19 تفسير نمونه نيز حضرت آدم(عليه السلام) را باني كعبه ميداند و مينويسد: نخستين خانهاي كه براي پرستش خداوند ساخته شد در سرزمين مكّه بود، و مسلّم است كه پرستش خداوند و ساختن مركز عبادت از زمان ابراهيم(عليه السلام)آغاز نگرديده، بلكه از زمان آدم(عليه السلام)وجود داشته است. اصولا تعبير (اذ يرفع إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ) در آيه مورد بحث، خالي از اشاره نيست كه شالودههاي خانه كعبه وجود داشته است و ابراهيم و اسماعيل تنها كاري كه كردهاند اين بود كه پايههاي اين خانه مقدّس را بالا بردهاند.20 فخر رازي در ذيل اين آيه مينويسد: الاكثرون من اهل الاخبار علي انّ هذا البيت كان موجوداً قبل ابراهيم... .21 البته ايشان تحليل جالبي دارند كه در ذيل آيه بعد بدان اشاره خواهد شد. در تفسير محمّدبن جرير طبري، داستان كعبه اينچنين آمده است: و ابراهيم اسماعيل را گفت كه خداي تعالي ما را فرموده است كه به مكّه رويد و آن جايگاه، كه بيتالمعمور بود، يكي خانه بنا كنيد. اسماعيل گفت كه سمعاً و طاعةً. گفت: يا پدر سپاس دارم. و هم آن ساعت برخاست و در خدمت پدر ايستاد، و هر دو بيامدند تا به مكّه، و آن جايگاه كه بيتالمعمور بوده بود طلب ميكردند كه حق تعالي آن جايگاه فرموده بود كه خانه بنا كنند.22 آيه دوم: (إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَ هُدي لِلْعَالَمِينَ.)(آلعمران: 96); همانا اولين خانهاي كه براي خلق قرار داده شد در مكّه قرار دارد و مبارك و مايه هدايت جهانيان باشد. به نظر ميرسد تمام داستانها و حتي روايات و نقلقولها و گمانهزنيها درباره تاريخ بناي كعبه در جهت اين آيه شريفه از قرآن كريم بوده است. صراحتي كه اين آيه در تعيين قدمت كعبه دارد، همه را كنجكاو كرده است تا درباره آن بيشتر بدانند. چه بسيار رواياتي كه حاكي از كنجكاوي اصحاب و سؤال ايشان از معصومان(عليهم السلام) براي دانستن تاريخ كعبه هستند. اختلاف در اين آيه از اين قرار است كه برخي معتقدند: منظور از «اول بيت» اولين عبادتگاه است، نه اولين خانه، ولي برخي معتقدند كه منظور، اولين خانه است و بر فرض كه منظور اولين عبادتگاه باشد، اين عبادتگاه سابق بر زمان حضرت ابراهيم(عليه السلام) بوده است. تفسير الميزان درباره اين آيه مينويسد: كلمه «بيت» معنايش معروف است و مراد از «وضعِ بيت» براي مردم، ساختن و معيّن كردن آن براي عبادت مردم است; براي اينكه مردم آن را وسيلهاي قرار دهند براي پرستش خداي سبحان و از دور و نزديك به همين منظور به طرف آن روانه شوند و يا به طرف آن عبادت كنند و آثاري ديگر بر آن مترتّب سازند. همه اينها از تعبير به «بكة»، كه به معناي محل ازدحام است، استفاده ميشود و ميفهماند كه مردم براي طواف، نماز و عبادات و ساير مناسك، پيرامون اين خانه ازدحام ميكنند; و اما اينكه اولين خانهاي باشد كه بر روي زمين براي انتفاع مردم ساخته شده باشد، لفظ آيه بر آن دلالت ندارد و نميرساند كه قبل از مكّه هيچ خانهاي ساخته نشده بود.23 در تفسير من وحي القرآن نيز در ذيل همين آيه، با ذكر روايتي از امام علي(عليه السلام) مينويسد: و نستوحي من هذا الحديث انّ الأنبياء السابقين مثل نوح لم يبنوا بيوتاً للعبادة.24 اين تفسير معتقد است كه با توجه به روايت امام علي(عليه السلام) و اين آيه به دست ميآيد كه انبياي سابق بر ابراهيم(عليه السلام) خانهاي براي عبادت و طواف نداشتند. استدلال ايشان چنين است: و لذا لم يشر القرآن في آياته الي ذلك.25 يعني: چون خانهاي وجود نداشته، قرآن از آن نامي نبرده است. ايشان در ادامه مينويسد: و ربما كان المراد بأنّه أوّل بيت للعبادة، المعني الشمولي الذي أراده اللّه للناس جميعاً.26 يعني: شايد منظور از «اول بيت» اولين خانهاي است كه براي تمام مردم، و نه فقط براي عدهاي خاص يا يك پيامبر خاص باشد. به نظر ايشان، پيامبران سابق تا زمان حضرت ابراهيم(عليه السلام)خانهاي خصوصي و محلي براي عبادت خدا داشتند و حضرت ابراهيم(عليه السلام) مأمور شد تا خانهاي جهاني براي خدا بسازد و همه گرد آن جمع شوند. در جواب اين تفاسير، نكات ذيل قابل تذكرند: تفسير نمونه در ذيل اين آيه، مينويسد: اين نخستين خانهاي بوده است كه براي مردم ساخته شده است. روشن است كه منظور خانه عبادت و پرستش است و بنابراين، هيچ مانعي ندارد كه قبل از آن خانههاي مسكوني ديگري در روي زمين وجود داشته است. اين تعبير پاسخ روشني است به آنها (نويسنده تفسير المنار)27كه ميگويند: خانه كعبه نخستين بار به دست ابراهيم ساخته شد و ساخته شدن آن به دست آدم را در رديف افسانه قلمداد ميكنند، در حالي كه به طور مسلّم، قبل از ابراهيم معبد و پرستشگاه در جهان وجود داشته است و انبياي پيشين همچون نوح از آن استفاده ميكردند و بنابراين، چگونه ممكن است خانه كعبه، كه نخستين معبد در جهان است، به دست ابراهيم ساخته شده باشد؟28 در تأييد قول تفسير نمونه، چند نكته قابل ذكر است: اول. اينكه آيه واضح و آشكار بيان ميكند كه اولين خانهاي كه براي مردم قرار داده شد، خانه كعبه است; چراكه رواياتي وجود دارند كه كلمه (أَوَّلَ بَيْت) را به معناي اولين خانه گرفتهاند. دوم. بايد در شأن نزول آيه دقت كرد. شأن نزول از اين قرار است: يهوديان هنگام تغيير قبله، در مدينه به پيامبر اعتراض كردند29 و سابقه بيتالمقدّس را به رخ پيامبر كشيدند. خداوند هم به حمايت از پيامبر، اين آيه را نازل نمود تا يهوديان تصور نكنند سابقه بيتالمقدّس بيشتر و مقام و منزلت آن برتر است، بلكه بيتاللّهالحرام به عنوان اولين خانه براي مردم قرار داده شده است. اگر در شأن نزول اين آيه دقت شود ـ همچنانكه تفسير نمونه نيز چنين نظري دارد 30 اين موضوع كاملا روشن ميگردد كه موضعگيري آيه صرفاً براي بيان موضوع سابقه و قدمت كعبه است; چراكه دعوا و موضعگيري يهود نيز بر همين قدمت و سبقت بود. سوم. گروهي ميخواهند اثبات كنند منظور از(أَوَّلَ بَيْت)اولين عبادتگاه است، نه خانه معمولي، و به روايت امام علي(عليه السلام)ـ كه در بحث روايي بيان خواهد شد ـ نيز استناد ميكنند. همانگونه كه گذشت، تفسير من وحيالقرآن نيز همين قول را اختيار كرده و با استفاده از كلمه (لِلنَّاسِ) نتيجه گرفته كه كعبه اولين عبادتگاه جهاني است.31 اما نكته اينجاست كه اين، دليلي بر آن نيست كه حضرتابراهيم(عليه السلام) آن راساختهاست. به عبارت ديگر، گرچه كعبه اولين خانه براي عبادت و طواف بوده، اما پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام) ساخته شده است. چهارم. در نقلهاي تاريخي ميبينيم كه معصومان(عليهم السلام) از ظاهر اين آيه استفاده كردهاند. براي نمونه، ميتوان به اين نقل اشاره كرد: منصور دوانيقي قصد داشت خانههاي اطراف كعبه را خراب كند و فضاي اطراف بيتاللّه را گسترش دهد، اما مردمي كه در آن نزديكي خانه داشتند، از اين كار ممانعت كردند و اجازه ندادند خانههايشان خراب شود. دعوا را به نزد امام صادق(عليه السلام)بردند، امام در جواب منصور فرمود: نگران نباش، آيه قرآن به نفع شماست. منصور پرسيد: كدام آيه؟ امام فرمود: (إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً) چون به دلالت ظاهر قرآن، خانه خدا سابق بر همه خانههاست، اولويت با خانه خداست و بقيه خانهها بعدتر ساخته شدهاند و ميتوانيد آنها را خراب كنيد، و مردم نيز پذيرفتند. بايد دقت شود كه امام از اين آيه چه استفادهاي كرد. اگر منظور امام اولين عبادتگاه بود، اين قابل خدشه بود و ممكن بود كسي بگويد: پيش از آن، اينجا خانههاي اجداد ما بوده است. روشن است كه استدلال امام به گونهاي سبقت خانه خدا را به عقب بازميگرداند كه هيچكس را ياراي مقابله نيست. پنجم. فخر رازي در تفسير كبير، ذيل اين آيه بحث تحليلي مفصّلي را بيان ميكند و مينويسد: واعلم انّ الكعبه كانت موجودة من زمان آدم و هذا هو الاصوب و يدلّ عليه وجوه: الاوّلتكليف الصلاة... .32 خلاصه استدلال ايشان چنين است: ايشان مينويسد: اولا، به مقتضاي آيه 58 سوره مريم، نماز در تمام اديان امري لازم بوده و نياز اصلي نماز، قبله است. حال اگر قبله حضرت آدم(عليه السلام) با حضرت نوح و شيث و ادريس(عليهم السلام) متفاوت باشد، قول خداوند كه فرموده است: (وُضِعَ لِلنَّاسِ) ـ نعوذ باللّه ـ باطل ميشود; يعني ايشان از «ناس» استثنا ميشوند. پس واجب است كه گفته شود: قبله انبياي سابق بر ابراهيم(عليه السلام) نيز كعبه بوده است. ثانياً، مكّه در قرآن، «امّ القري» ناميده شده است و اين اقتضا ميكند كه در شرافت و فضل بر ديگر بقاع متبرّكه سابق باشد. ثالثاً، روايت پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)است كه در روز فتح مكّه فرمود: مكّه در روز خلقت زمين و آسمان، حرام (حرم) شد. و حرمت مكّه ممكن نميشود، مگر پس از وجود كعبه. رابعاً، آثاري كه از قول صحابه و تابعان حكايت شده، دلالت ميكنند بر اينكه كعبه پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام)وجود داشته است.33 آيه سوم: (رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَاد غَيْرِ ذِي زَرْع عِندَ بَيْتِكَ الُْمحَرَّمِ...) (ابراهيم: 37); خدايا! من بعضي از فرزندانم را در منطقهاي بيآب و علف و غيرقابل كشت نزديك خانهات اسكان دادم... . در اين آيات، قرآن به گوشههايي از داستان حضرت ابراهيم(عليه السلام) اشاره و ورود ايشان به همراه هاجر و حضرت اسماعيل(عليه السلام) به حجاز را نقل ميكند; زماني كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) به مكّه آمد، و اهلبيت خود را در آن سرزمين بيآب و علف وانهاد دست به دعا برداشت. محلّ اختلاف در اين آيه، آنجاست كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) چه زماني دست به دعا برداشت؟ آيا زماني كه هاجر و حضرت اسماعيل(عليه السلام) را براي اولين بار گذاشت و رفت؟ يا زماني كه كعبه را بنا كردند و براي آخرين بار، از مكّه رفت. نظر الميزان درباره اين آيه چنين است: ظرف مكان (عِندَ بَيْتِكَ الُْمحَرَّمِ...) متعلّق به جمله (أَسْكَنتُ)است. اين جمله ـ يعني جمله (رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ... عِندَ بَيْتِكَ الُْمحَرَّمِ) كه يك فقره از دعاي ابراهيم است ـ خود شاهد بر مطلبي است ـ كه ما قبلا گفتيم ـ كه آن جناب اين دعا را بعد از ساخته شدن كعبه و آباداني آن كرده است; همچنانكه آيه (الْحَمْدُلِلّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَي الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ)(ابراهيم: 39) نيز شاهد بر اين معناست. بنابراين، ديگر جاي اين اشكال باقي نميماند كه چطور ابراهيم روز ورودش به وادي غيرذيزرع، آنجا را خانه خدا ناميد، با اينكه آن روز خانه كعبه را بنا ننهاده بود، تا چه برسد به اينكه در پاسخش گفته شود كه به علم غيب ميدانست كه به زودي مأمور ساختن بيتاللّه الحرام ميشود؟ و يا گفته شود كه وي ميدانست كه در قرون گذشته، در اين وادي، خانه خدا بوده و طوايفي از مردم آن را خراب كردند و يا خداوند در واقعه طوفان آن را به آسمان برد. تازه به فرضي كه با اين جوابها، اشكال مذكور رفع شود، نميدانيم صاحبان اين جوابها اشكال در جمله (رَبِّ اجْعَلْ هَـذَا الْبَلَدَ آمِناً)(ابراهيم: 35) و در جمله (وَهَبَ لِي عَلَي الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ)را چگونه رفع ميكنند; چون ظاهر جمله اوّلي اين است كه اين دعا را وقتي نموده كه مكّه به صورت بلد و شهر درآمده بوده است; همچنانكه ظاهر جمله دومي اين است كه اين دعا را وقتي نموده كه هم اسماعيل را داشته و هم اسحاق را.34 همانگونه كه ملاحظه ميشود، الميزان بر اين نظر است كه اين دعا، پس از بناي كعبه بر زبان حضرت ابراهيم(عليه السلام) جاري شده و اگر پيش از آن بوده باشد، معنا ندارد كه آنجا را «كعبه» بنامد و بگويد: (عِندَ بَيْتِكَ الُْمحَرَّمِ.) به نظر ميرسد عواملي موجب شدهاند الميزان چنين نظري داشته باشد; از جمله اينكه ظاهراً الميزان با نگاه به سير آيات و دعاهاي حضرت ابراهيم(عليه السلام)، به اين نتيجه رسيده كه دعاها به شكلي متحدند و يك جا از حضرت ابراهيم(عليه السلام) صادر شده و از اينرو، بايد دعاها پس از بناي كعبه باشند تا وي بتواند بگويد: (عِندَ بَيْتِكَ الُْمحَرَّمِ) شاهد الميزان آيه (رَبِّ اجْعَلْ هَـذَا الْبَلَدَ آمِناً)(ابراهيم: 35) است كه زمان آن قطعاً پس از بناي كعبه بوده، و در صورتي كه دعاها با هم باشند (إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي) نيز پس از بناي كعبه بوده است. روشن است كه اين استدلال چيزي را به نفع قول الميزان ثابت نميكند، بلكه قول كساني كه دعا را پيش از بناي كعبه ميدانند، رد ميكند. در جواب، بايد سعي كنيم زمان صدور دعاها از زبان حضرت ابراهيم(عليه السلام) را به پيش از بناي كعبه باز گردانيم: دليل اول. دقتي است كه استاد جوادي آملي كردهاند: سابقه داشتن كعبه را شايد بتوان از نيايش آن حضرت به هنگام اسكان خانودهاش در سرزمين مكّه استفاده كرد: (إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي...); زيرا در اين زمان، حضرت اسماعيل(عليه السلام)كودكي خردسال بوده كه نميتوانسته پدر بزرگوار خويش را در بازسازي كعبه ياري دهد، در حالي كه در آيه 127 بقره، وي (اسماعيل) نيز از بنيانگذاران كعبه به شمار آمده است. بنابراين، قبل از حضرت ابراهيم، در آن مكان، هم بيت بوده و هم آن خانه منسوب به خدا بوده و هم محترم بوده.35 دليل دوم. ضمايري كه در متن دعاهاي حضرت ابراهيم(عليه السلام)هستند به ما كمك ميكنند كه دريابيم زمان دعاها متفاوت بوده است. پيش از بناي كعبه، يعني وقتي كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) به تنهايي عازم بيتالمقدّس شد، فرمود: (إِنِّي أَسْكَنتُ); يعني: «من» خانوادهام را در اين وادي گذاردهام و ميروم. اما زمان فارغ شدن از بناي كعبه، ميفرمايد: (رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا); يعني: خدايا! از «ما» (من و اسماعيل)، قبول نما. سوم. علي بن ابراهيم قمي در تفسير خود، ذيل آيات 127 سوره بقره، داستان حضرت ابراهيم(عليه السلام) و بناي كعبه را به تفصيل بيان ميكند. در روايتي كه ايشان نقل ميكند نيز زمان اين قسمت از دعاي حضرت ابراهيم(عليه السلام) پيش از بناي كعبه بوده است; ايشان مينويسد: فلمّا سرّحهم ابراهيم و وضعهم و اراد الانصراف منهم الي سارة، قالت له هاجر: يا ابراهيم! لم تدعنا في موضع ليس فيه انيس و لا ماء و لا زرع. فقال ابراهيم: اللّه الذي أمرني ان أضعكم في هذا المكان حاضر عليكم ثمّ انصرف عنهم، فلمّا بلغ كداء و هو جبل بذي طوي التفت اليهم ابراهيم، فقال:(رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي... لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ)36 زماني كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) قصد بازگشت به سوي ساره داشت، حركت كرد تا به كوهي به نام «ذيطوي» رسيد. ناگهان متوجه زن و فرزندش شد ـ و از روي نگراني ـ گفت: خدايا! ايشان را در وادي بيآب و علفي نزديك خانهات نهادم... .37 چهارم. جمله (رَبِّ اجْعَلْ هَـذَا الْبَلَدَ آمِناً) كه الميزان به عنوان تأييد مدّعاي خود آورده، كاملا تأييد مدّعاي ماست. از نوشتههاي علّامه طباطبائي چنين برداشت ميشود كه چون اين دعا مربوط به زمان پس از بناي كعبه است، پس جمله (رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ)هم پس از بناي كعبه بوده است! در حالي كه اين جمله دالّ بر پراكندگي دعاهاست; يعني دعاها در زمانهاي متفاوت بودهاند. جالبتر آنكه، هم در سوره بقره38 و هم در سوره ابراهيم39 جمله (رَبِّ اجْعَلْ هَـذَا الْبَلَدَ آمِناً)پيش از آيات ناظر به بناي بيت آمده است. در سوره بقره آيه 127 ناظر به بناي كعبه است و عبارت (رَبِّ اجْعَلْ هَـذَا الْبَلَدَ آمِناً) در آيه 126 است و در سوره ابراهيم، آيه 37 ناظر به بناي كعبه است و عبارت (رَبِّ اجْعَلْ هَـذَا الْبَلَدَ آمِناً) در آيه 35 است; يعني حتي ظاهر آيات، ترتيبي را براي دعاهاي حضرت ابراهيم(عليه السلام) نشان نميدهد. تفسير نمونه ذيل اين آيه مينويسد: ابراهيم دعا كرد: خدايا! من زن و فرزندم را در اين وادي خشك رها كردم و وقتي خانه را بنا كرد، دعايش را چنين ادامه ميدهد كه خدايا! دلهاي مردم را به سوي ايشان متمايل گردان.40 اينگونه كه تفسير نمونه نوشته است، گوياي اين مدعاست كه دعاهاي حضرت ابراهيم(عليه السلام)پراكنده بودند و ضرورتي ندارد كه همه دعاها را در يك جا و متصل به هم بدانيم. پنجم. آقاي يوسفي غروي در كتاب تاريخ تحقيقي اسلام، قول تفسير علي بن ابراهيم قمي را اختيار كرده، مينويسد: آن زمان كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) هاجر و حضرت اسماعيل(عليه السلام) را رها كرد و به راه افتاد تا اينكه به كوهي در منطقه «طوي» رسيد و در آنجا متوجه آنها شد، دست به دعا برداشت: (رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ...);41 يعني: حالت نگراني برايش به وجود آمد و به همين دليل دعا كرد. ششم. علاوه بر اينها، بايد بر روح حاكم بر دعا دقت كرد: حالت درخواست از خداوند همراه با نگراني براي زن و فرزند. اگر حضرت ابراهيم(عليه السلام)، هاجر و حضرت اسماعيل(عليه السلام) را در شهر مكّه گذاشت، ديگر اين دعا با اين كلماتِ (بِوَاد غَيْرِ ذِي زَرْع) و (فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ) و (وَ ارْزُقْهُم مِنَ الَّثمَرَاتِ) براي چيست؟ آن زمان كه آنها را در بيابان رها كرد اينچنين دعا نكرد، حال كه به سر و ساماني رسيدهاند و حضرت اسماعيل(عليه السلام)بزرگ شده و ازدواج كرده و داخل شهر مكّه قوم و خويشي دارند اينچنين دست به دعا بردارد؟! هفتم. حضرت ابراهيم(عليه السلام) پس از اينكه كعبه را تجديد بنا كرد، مأمور شد مردم را به حج فراخواند: (وَ أَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ)(حج: 27) واجب شدن فراخواني مردم بر حضرت ابراهيم(عليه السلام) و واجب شدن حج و طواف كعبه بر مردم با اين دعا، چندان سازگار به نظر نميرسد. اگر اين جملات و آيات با اين همه تأكيد نميبودند و حضرت ابراهيم(عليه السلام) ـ نعوذ باللّه ـ ترس از اين داشت كه خانه خدا و كعبهاي را كه ساخته است متروك بماند، توجيهي داشت كه دست به دعا بردارد. در ادامه آيه، به دليل اينكه الميزان اول آيه را چنان تفسير كرده است كه زمان دعاي حضرت ابراهيم(عليه السلام) به پس از بناي كعبه مربوط ميشود، بدينروي، ادامه آيه را نيز موافق اول آيه تفسير ميكند و مينويسد: (أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ) (ابراهيم: 37) «هوي» به ضم هاء، به معناي «سقوط» است و آيه (تَهْوِي إِلَيْهِمْ) به معناي اين است كه دلهاي مردم متمايل به سوي ذرّيه او شود، به طوري كه وطنهاي خود را رها نموده، بيايند و پيرامون آن (كعبه) منزل گزينند و يا حداقل به زيارت خانه بيايند و قهراً با ايشان هم انس بگيرند، (وَ ارْزُقْهُم مِنَ الَّثمَرَاتِ) به اينكه ميوههاي هر نقطه از زمين را به وسيله تجارت بدانجا حمل كنند و مردم از آن بهرهمند شوند (لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ.)42 يعني: مراد از «اَفئدَةً» مسلمانان و حجگزاران هستند كه به مكّه ميآيند و كعبه را گرامي ميدارند. اما به نظر ميرسد كه اين كلمه (أَفْئِدَةً)به طايفه «جرهم» و امثال ايشان اشاره دارد43 كه به سوي هاجر و حضرت اسماعيل(عليه السلام) رفتند; يعني حضرت ابراهيم(عليه السلام) پيش از تجديد بناي كعبه و هنگام بازگشت به بيتالمقدّس، ميفرمايد: خدايا! من زن و فرزندم را در اين بيابان رها كردم. خدايا! دلهاي مردم را به آنها متمايل كن. ايشان زن و فرزند من هستند و من نگران ايشان. ايشان را به تو ميسپارم. بنابر نقل كتب تاريخي،44 طايفه «جرهم» آنها را تنها ديدند و به سراغ ايشان رفتند; يعني دعاي حضرت ابراهيم(عليه السلام) اينگونه مستجاب شد. در چنين شرايطي كه ثابت كرديم زمان دعاي حضرت ابراهيم(عليه السلام) پيش از بناي كعبه بوده، عبارت (عِندَ بَيْتِكَ الُْمحَرَّمِ)دليل محكمي بر اين مدعاست كه كعبه وجود داشته و حضرت ابراهيم(عليه السلام)فرموده است: من زن و فرزندم را... نزديك خانهات سكنا دادم. تفسير منهجالصادقين در ذيل اين آيه، چنين مينويسد: اي پروردگار! ما ايشان را در اين مسكن ساكن گردانيدم تا به پاي دارند نماز را و پرستش تو بجا آورند، پس بگردان دلهاي بعضي از مردم كه به كشش محبت بشتابد به سوي ايشان از غايت شوق و داد. حق تعالي دعاي آن حضرت را مستجاب فرمود و بعد از رفتن خليل و گذاشتن ايشان را در آن وادي، به اندك زماني چشمه زمزم به ركض جبرئيل يا به اثر قوم اسماعيل پديد آمد; چنانكه تفصيل آن در سوره مزبور مسطور شده و قبيله «جرهم» آنجا داعيه اقامت كردند و روز به روز شوق مردم بدان جانب در تزايد است.45 آيه چهارم: (وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ) (حج: 26); آن زمان كه ما مكان خانه كعبه را براي ابراهيم آماده ساختيم. اين آيه نيز سبب شده است تا عدهاي حضرت ابراهيم(عليه السلام) را به عنوان بنيانگذار كعبه معرفي كنند. اختلاف در اين آيه بر سر كلمه (بَوَّأْنَا)است كه آيا بدين معناست كه نقشه كعبه و محل بناي كعبه را به حضرت ابراهيم(عليه السلام) داديم، يا اينكه محلّ قبلي كعبه را كه بنا به دلايل طبيعي مفقود شده بود، به ابراهيم نشان داديم؟ به كمك روايات و آراء تفاسير ميتوان اثبات كرد كه اين آيه نيز موافق گروه دوم است. نظر الميزان درباره اين آيه چنين است: «بوّأ له مكاناً كذا»، معنايش اين است كه براي او فلان مكان را مهيّا كرد تا مرجع و بازگشتگاه او باشد و همواره بدان جا برگردد و كلمه «مكان» به معناي محل استقرار هر چيزي است. بنابراين، مكانِ خانه قطعهاي است از زمين كه خانه كعبه در آن بنا شده.46 تفسير نمونه در ذيل اين آيه، چنين مينويسد: منظور اين است كه خداوند مكان كعبه را، كه در زمان آدم ساخته شده بود، در طوفان نوح ويران و آثارش محو گشته بود، به ابراهيم نشان داد: طوفاني وزيد و خاكها را عقب زد و پايههاي خانه آشكار گشت و يا قطعه ابري آمد و در آنجا سايه افكند و يا به هر وسيله ديگري خداوند محلّ اصلي خانه را براي ابراهيم معلوم و آماده ساخت و او با ياري فرزندش اسماعيل، آن را تجديد بنا كرد.47 تفسير مجمعالبيان نيز همين عقيده را دارد و مينويسد: ابراهيم نميدانست كعبه را كجا بسازد، خداوند بادي سخت فرستاد و خاكها از روي پايههاي اصلي كعبه، كه در طوفان نوح ويران شده بود، برداشت و پايهها آشكار گشت.48 بحث روايي تا اينجا ديدگاههاي مفسّران را در ذيل آيات چهارگانه ديديم. اكنون در تأييد دلايل مزبور، رواياتي نيز ذكر ميشوند. پيش از پرداختن به روايات، ذكر نكتهاي ضروري است. با آن دسته از روايات كه سخن از گذشتههاي بسيار دور نظير بناي كعبه به ميان آوردهاند بايد با احتياط برخورد كرد. چراكه اولا بيشتر آنها به ضعف سند دچارند، ثانياً با جعليات و داستانسراييها مخلوط شدهاند، و از اينرو، ضروري است با آيات قرآن محك بخورند. اما نبايد دست از آنها كشيده و همه را كنار بگذاريم، چراكه در اين صورت تاريخي باقي نميماند. علّامه طباطبائي در تفسير الميزان، ذيل آيه 127 سوره بقره بحث مفصّلي در اينباره ذكر كردهاند. ايشان در مقابل افرادي كه اين روايات را غيرمعتبر ميدانند، موضعگيري كردهاند. افرادي هستند كه وقتي با اين حجم روايات متفاوت، متشتّت و ضد و نقيض روبهرو ميشوند، تمام آنها را شسته، كنار ميگذارند تا خيالشان راحت باشد. از يك جهت حق دارند; چراكه بعضي از مضامين اين روايات اصلا پذيرفتني نيست; روايات جعلي كه حاكي از گذشتههاي بسيار دورند و هيچ آگاهي پيرامون آنها وجود ندارد; جملاتي نظير «خانه كعبه قديم است»، «پايههاي كعبه كه از آسمان آمده بود»، «كعبه در طوفان نوح براي در امان ماندن از سيلاب به آسمان برده شد» و... البته علّامه طباطبائي جواب خوبي ميدهند و آن اينكه به صرف داشتن تعارض، نبايد همه روايات را كنار گذاشت، بلكه تا زماني كه با قرآن و سنّتِ قطعي، مخالفتي نداشته باشند، قابل اعتمادند و ميتوان از روح حاكم بر روايات و معناي مشترك آنها بهره جست.49 تفسير الميزان كه ابراهيم(عليه السلام) را باني كعبه ميداند ـ و تفصيل آن گذشت ـ براي تأييد قول خود، به روايتي از اميرالمؤمنين(عليه السلام)استناد ميكند و مينويسد: در الدرالمنثور است كه ابنمنذر و ابن ابيحاتم از طريق شعبي از علي(عليه السلام) روايت آوردهاند كه در معناي (أَوَّلَ بَيْت) فرمود: معنايش اين نيست كه قبل از كعبه هيچ خانهاي نبوده، بلكه منظور اين است كه كعبه اولين خانه براي عبادت خدا بود.50 البته گذشت كه اين روايت اثبات ميكند كه منظور از «بيت» عبادتگاه است، ولي اثبات نميكند كه حضرت ابراهيم(عليه السلام) آن را ساخته است. براي اينكه از طريق روايات، سابق بودن خانه كعبه از حضرت ابراهيم(عليه السلام) را ثابت كنيم، ميتوانيم به سنخهايي از روايات تمسّك جوييم. به عبارت ديگر، ما علاوه بر آيات قرآن، با اين حجم از روايات درباره كعبه روبهرو هستيم. اين روايات، كه از بناي كعبه سخن به ميان آوردهاند، به چند دسته تقسيم ميشوند: 1. دسته اول رواياتي هستند كه حضرت آدم(عليه السلام) را بناكننده و بنيانگذار آن ميدانند: روي ابوبصير عن ابيعبداللّه: انّ آدم هو الذي بني البيت و وضع اساسه... .51 2. دسته دوم رواياتي هستند كه درباره كعبه و عظمت و تقدّس آن سخن گفتهاند كه در خلال آنها، به زمان بناي آن نيز اشاره شده است. در نهجالبلاغه، در خطبه «قاصعه» از اميرالمؤمنين(عليه السلام)چنين آمده است: ألم تر انّ اللّه اختبر الاوّلين من لدن آدم الي الآخرين من هذا العالم باحجار لا تضرّ و لا تنفع و لا تبصر و لا تسمع فجعلتها بيته الحرام، ثمّ وضعه باوعر بقاع الارض حجراً و اقل نتائق مدراً و اضيق بطون الاودية قطراً بين جبال خشنة و رمال دمثة و عيون وشلة و قري منقطعة...؟»52 ترجمه: «آيا مشاهده نميكنيد كه خداوند سبحان انسانهاي پيشين، از آدم تا آيندگان اين جهان را با سنگهايي در مكّه آزمايش كرد; سنگهايي كه نه نفعي ميرسانند و نه ضرري؟»53 البته روشن است كه منظور امام(عليه السلام) در اينجا، بيان حكمت خداوند است كه چنين خانه سرد و خاموشي را مركز عالم قرار داده و مهر آن را در دل همه انداخته و همه را به سوي خود كشانيده است. اما ميبينيم كه زمان آن را به زمان حضرت آدم(عليه السلام)برميگرداند. 3. دسته سوم رواياتي هستند كه از حج گزاردن انبياي پيشين حكايت ميكنند; مثلا: عن الرضا(عليه السلام): ... و كان ما حجّت اليه الملائكة و طافت به... فاماالنبيّون آدم و نوحاً و ابراهيم و موسي و عيسي و محمّد(صلي الله عليه وآله)...54 همچنين تفسير عيّاشي در ذيل آيه 127 سوره بقره اين روايت را آورده است: قال الحلبي: سئل ابوجعفر عن البيت: أكان يحجّ قبل ان يبعث النبي(صلي الله عليه وآله)؟ قال: نعم، و تصديقه في القرآن قول شعيب حين قال لموسي حين تزوّج: (عَلَي أَن تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَج) و لم يقل ثماني سنين، و انّ آدم و نوحاً حجا و سليمان ابن داود حجّ البيت بالجنّ و الانس و الطير و الريح و حجّ موسي علي جمل احمر يقول: لبّيك لبّيك و انّه كما قال: (إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ... مُبَارَكاً)55 4. دسته چهارم رواياتي هستند كه در ذيل آيات آمدهاند: الف. در ذيل آيه 127 سوره بقره ـ براي نمونه ـ ابوحاتم رازي، از علماي اهلسنّت قرن چهارم قمري، كه تفسيرش از نوع مأثور است و در ذيل هر آيهاي، رواياتي نقل ميكند، مينويسد: حدّثني أبي ثنا نعيم بن حمّاد ثنا محمّدبن ثور عن معمّر عن أيّوب عن سعيدبنجبير عن ابنعباس: (وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ) قال: رفع القواعد التي... كانت قواعد البيت قبل ذلك.56 ب. در ذيل آيه 96 آلعمران ـ به عنوان نمونه ـ نقل ميكند: قال ابوجعفر(عليه السلام): «... (إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً)، فاوّل بقعة خلقت من الارض الكعبة، ثمّ مدّت الارض منها.»57 ج. در ذيل آيه 26 حج ـ به عنوان نمونه ـ در كتاب مستدركالوسائل به نقل از فقه القرآن، از امام باقر(عليه السلام) نقل ميكند: ... فلّما كان زمن الطوفان رفع فكانت الانبياء يحجّونه و لايعلمون مكانه حتي بوّأه اللّه لابراهيم... .58 5. دسته پنجم رواياتي هستند كه درباره حجرالاسود و شأن و منزلت آن سخن گفتهاند. البته بحث در خصوص رواياتي است كه به زمان نزول حجرالاسود به زمين اشاره كردهاند. روايات بسيار زياد و با عبارات متفاوتي هستند. براي نمونه، در روايتي طولاني در كتاب كافي نقل شده است كه شخصي از اسرار حجرالاسود سؤال كرد. امام صادق(عليه السلام) فرمودند: ... انّ اللّه ـ تبارك و تعالي ـ وضع الحجرالاسود و هي جوهرة اخرجت من الجنّة الي آدم(عليه السلام)فوضعت في ذلك المكان... .59 6. دسته ششم روايات «دحوالارض» هستند; روايتي كه به وفور در كتب روايي ديده ميشود، به گونهاي كه حتي در كتب روايي همانند بحارالانوار60 و وسائلالشيعه61 يك باب به آن اختصاص داده شده است. نكته قابل توجه در روايات «دحوالارض» اين است كه تقريباً تمامي آنها، هم به گسترده شدن زمين از زير خانه خدا اشاره دارند و هم به اينكه در محلّ بيت، قبّهاي به وجود آمده است. حال اين قبه ممكن است به صورت برآمدگي و يا قطعه سنگ و يا هر چيز ديگري بوده باشد. البته دانشمندان مسلمان با توجه به اين روايات، بر اين عقيدهاند و چنين توجيه ميكنند كه سطح كره زمين آب بوده و سپس خشكيها از زير آب ظاهر شدهاند كه شروع آن از محلّ كعبه بوده است. به هر حال، آنچه در روايات بر آن تأكيد شده، اصل قضيه «دحوالارض» است، اما اينكه به چه صورت اتفاق افتاده و شروع و پايان آن چگونه بوده، امر مبهمي است. نكته مهمي كه از روايات «دحوالارض» قابل برداشت است، اينكه زمين كعبه زميني منحصر به فرد است و عظمت و بزرگياش به روز خلقت زمين باز ميگردد. همه پيامبران از جمله حضرت آدم(عليه السلام) مأمور به احترام آن مكان مقدّس بودهاند، تا زماني كه حضرت ابراهيم(عليه السلام)مأمور شد آنجا را بازسازي كند و آن را ميعادگاه موحّدان قرار دهد. اين روايت اشاره به همين موضوع دارد: عن الرضا(عليه السلام): «... و في خمسة و عشرين من ذاالقعده وضع البيت و هو اوّل رحمة وضعت علي الارض فجعله اللّه ـ عزّو جلّ ـ مثابة للناس و امنا...»62 كعبه از منظر كتب تاريخي ما در اينجا در صدد نقد و بررسي اقوال مورّخان نيستيم، و فقط به ذكر اقوال ايشان بسنده ميكنيم; چه بسا ايشان مطالب خود را از روايات گرفتهاند. و چه بسا به شيوهاي تاريخي و با استناد به اسناد و مدارك اين مطالب را اخذ كردهاند، اما از آن جهت كه مورّخند در فصلي جداگانه به ايشان ميپردازيم. مورّخ مشهور، يعقوبي، مينويسد: ... پس آدم به مكّه رفت و خانه را ساخت و گرد آن طواف كرد، سپس خدايش فرمود كه براي خدا قرباني كند و او را بخواند و تقديس نمايد.63 در الكامل ابن اثير چنين آمده است: آدم همين كه به مكّه رسيد، خانهاي از سنگ پنج كوه بناكرد،... و پايههاي آن را از كوه «حرا» آورد... خانه كعبه به همينگونه ماند تا هنگامي كه خدا قوم نوح را غرق كرد و در اين هنگام بود كه كعبه از ميان رفت و تنها پايه آن بر جاي ماند تا زماني كه خدا، ابراهيم را در آن سرزمين جاي داد... .64 البته ابن اثير در ادامه مينويسد: اينكه كعبه را آدم بناكرده باشد، چندان پذيرفته نيست و ما معتقديم: كعبه بيگمان، از آسمان آورده شده است.65 ابن سعد در طبقات الكبري مينويسد: آدم خانه كعبه را از سنگهاي پنج كوه ساخت... پس فرشتهاي آمد و او را به عرفات برد و تمام مناسك حج را به همان طريقي كه امروز مردم انجام ميدهند به او آموخت و او را به مكّه برگرداند و هفت مرتبه بر گرد كعبه طواف كرد.66 حمداللّه مستوفي در تاريخ گزيده، حرف تازهاي دارد; وي مينويسد: چون خانه كعبه، كه شيث]![ ساخته بود، خراب گشته بود، ابراهيم و اسماعيل به فرمان حق تعالي باز ساختند.67 البته اين قول از آن نظر با سخن ما موافق است كه خانه كعبه از ديرباز بوده و پيامبران الهي مأمور ميشدند آن را بازسازي و مرمّت نمايند. كتاب التاريخ القويم دفعات بنا و تجديد بناي كعبه را 11 بار برشمرده كه مؤيّدي بر مطلب مورد بحث است. در اين كتاب آمده است: بنيت الكعبة احدي عشرة مرّة: ملائكة، آدم، شيث، ابراهيم، عمالقه، جرهم، قصي، قريش، عبداللّه بن زبير، حجّاج، سلطان مراد بن سلطان احمد آل عثمان.68 روشن است كه هرگز تجديد بناي كعبه توسط حضرت ابراهيم(عليه السلام) را در رديف سايران قرار ندارد; چراكه تحوّلي كه حضرت ابراهيم(عليه السلام)ايجاد كرد بي نظير و منحصر به فرد بود، اما اين قول از اين بابت نقل شد كه بناي كعبه را به پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام) باز گردانده است. ايشان در ادامه مينويسد: ما بنابر قول مورّخان، بناي كعبه را مربوط به قبل از ابراهيم ميدانيم و استدلال ما نيز قول الامام الازرقي است; چراكه در علم حديث و تاريخ پيشواست و از علماي مكّه در قرن دوم هجري بوده است و تاريخ وي پيرامون مكّه اولين كتابي است كه در اينباره به دست ما رسيده و براي ما حجت است.69 ابوالوليد محمّدبن عبداللّه ازرقي، نويسنده كتاب اخبار مكّه، نيز بناكننده كعبه را حضرت آدم(عليه السلام) معرفي كرده و داستان حج حضرت آدم(عليه السلام)را نيز نقل ميكند و مينويسد: حدثت انّ آدم(عليه السلام) خرج حتي قدم مكّه فبني البيت. فلمّا خرج من بنائه قال: اي ربّ! لكل اجير اجراً و انّ لي اجراً. قال تعالي: نعم ... .70 محقّق تاريخ اسلام، استاد محمّدهادي يوسفي غروي درباره سابقه كعبه مينويسد: هنگامي كه ابراهيم براي سومين بار به ديدن اسماعيل و هاجر آمد، اسماعيل به حدّ مردانگي رسيده بود و خداوند دستور داد تا ابراهيم و اسماعيل كعبه را بناكنند. ابراهيم پرسيد: كجا؟ خداوند فرمود: در سرزميني كه در آن قبّهاي از نور بر آدم نازل كردم و حرم را برايش روشن كرد.71 خداوند حضرت جبرئيل را فرستاد و مكان كعبه را برايش مشخص كرد و پايههاي آن را از بهشت آورد و اسماعيل سنگهاي آن را از كوه «طور» آورد و حضرت ابراهيم(عليه السلام) كعبه را بنا كرد و ديوارهايش را به اندازه نُه زراع بالا برد. قبّهاي كه خداوند بر حضرت آدم(عليه السلام) نازل كرده بود، از برف سفيدتر بود و حضرت ابراهيم(عليه السلام) آن را از زير زمين خارج كرد و در موضعي كه پيشتر كار گذاشته بود، نصب كرد.72 استاد به نقل از عليبن ابراهيم قمي مينويسد: طبق قول امام صادق(عليه السلام)، كعبه قبل از طوفان نوح به صورت گنبدي بوده كه حضرت آدم آن را در اين موضع بنا كرده بود. ابراهيم آن را از نو تجديد كرد.73 آقاي جعفريان مينويسد: تأكيد برخي روايات بر آن است كه كعبه به دست حضرت آدم(عليه السلام) ساخته شده است. در اين روايات، آغاز مراسم حج همزمان آدم دانسته شده و حتي نامگذاري برخي از نواحي مكّه و نيز مشاعر در مورد آدم و همسرش حوّا توجيه شده است. اگر اين روايات را بپذيريم، بايد بگوييم: مدت زماني كعبه پس از آدم چندان محل توجه نبوده و ابراهيم بار ديگر آن راتجديد بنا كرده است. در نگاه تاريخي قرآن، تاريخ مكّه و كعبه با تاريخ آدم و حاكميت او بر كره خاكي برابر است. آنچه قرآن به آن تصريح كرده، آن است كه كعبه به دست ابراهيم ساخته شده است. در عين حال، قرآن اين ديدگاه را نفي نميكند كه زماني دراز پيش از آن اين خانه وجود داشته و پس از آن تخريب شده است.74 نتيجه با كنار هم گذاردن اين آيات و روايات و اقوال تاريخي، ميتوان دريافت كه سابقه بيتاللّه الحرام به پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام)بازميگردد. نگاهي كلي به آيات حاكي از اين است كه تنها آيه 127 سوره بقره، حضرت ابراهيم(عليه السلام) را به عنوان بناكننده كعبه معرفي كرده است. كساني كه معتقدند: اولين بار كعبه به دست ابراهيم(عليه السلام)ساخته شد بايد ديگر آيات را طبق اين نظر تفسير و توجيه كنند. اين در حالي است كه ديگر آيات هر كدام به تنهايي گوياي اين مطلب هستند كه كعبه پيش از زمان حضرت ابراهيم(عليه السلام)برپا بوده است. البته از حضرت ابراهيم(عليه السلام) به عنوان بتشكن تاريخ و منادي توحيد و به عنوان دعوتكننده تمام جهانيان به سوي كعبه، ميبايست با چنين وضعي در قرآن نام برده شود و بناي كعبه به او نسبت داده شود. اينها همه نشاندهنده عظمت حضرت ابراهيم(عليه السلام) و نقش او در بازسازي نه تنها كعبه، بلكه دينداري مردم زمان خويش است. اما اين نبايد به گونهاي باشد كه بناي كعبه در زمان پيش از وي انكار گردد. اقتضاي عقل نيز ـ كه البته كارش تحليل است و بس ـ چنين است كه همان دلايلي كه ايجاب ميكنند بيتاللّه در زمان حضرت ابراهيم(عليه السلام)براي مردم ساخته شود تا بدان پناه بياورند و سنگ نشاني براي رهجويان باشد، همان دلايل اقتضا ميكند كه در زمان پيش از وي نيز مردم چنين پناهگاهي با محوريت خدا داشته باشند و خداي متعال از يك پايگاه مبارك، كعبه، به مردم معرفي شود تا آنان از خدايان خيالي و باطل ـ خواه خدايان رؤيايي و نيروهاي غيبي (روح)، خواه خدايان تصنّعي (بت) و يا خدايان طبيعي مانند خورشيد و ماه ـ دور نگه داشته شوند. تجديد بناي كعبه و بازسازي كمّي و كيفي آن و رونق دادن و تبليغ آن امري است كه مختصّ حضرت ابراهيم(عليه السلام)نيست. دستكم شخص پيامبر اعظم(صلي الله عليه وآله)در سال هشتم، آنجا را از بتها پاكسازي كردند و حقيقت آن را به مردم معرفي نمودند و به مراسم خرافي و طوافهاي عريان پايان دادند. فرض اين مسئله دور از ذهن نيست كه انبياي سلف نيز به همين سبك عمل ميكردند. اما با وفات هر يك از انبيا، اين مراسم تحريف ميشد و با آمدن پيامبر ديگر، اين مراسم تجديد و نوسازي ميشد. پر واضح است كه نقش حضرت ابراهيم(عليه السلام) در رونق دادن به خانه كعبه و احياي آن قابل انكار نيست و بر همه روشن است كه تحوّلي كه ايشان در مكّه و كعبه ايجاد كرد ـ به استثناي رسول مكرّم(صلي الله عليه وآله)ـ كمتر پيامبري موفق به انجام آن شد و پس از گذشت قريب چهارهزار سال، هنوز هم موحّدان و مسلمانان به عنوان ميراث گرانبهايي بدان افتخار ميكنند. پي نوشت ها 1ـ خليل كمرهاي، آفاق الكعبه و الانجم الثمانيه، چ اسلاميه، 1345، ص 78. 2ـ محمّدجواد مغنيه، تفسير الكاشف، چ سوم، بيروت، دارالعلم للملايين، 1981، ذيل آيه 127 بقره. 3ـ سيد محمّدحسين طباطبائي، الميزان، ترجمه سيد محمّدباقر موسوي همداني، قم، اسلامي، 1374، ج 1، ص 473. 4ـ «... در اين روايات، آغاز مراسم حج همزمان آدم دانسته شده و حتي نامگذاري برخي از نواحي مكّه و نيز مشاعر، در مورد آدم و همسرش حوّا توجيه شده است...» (نك. رسول جعفريان، آثار اسلامي مكّه و مدينه، نشر مشعر، 1371، ص 28.) 5ـ پيدايش، 21:10ـ16. 6ـ پيدايش، 22:1ـ2. 7و8 -محمّدجواد بلاغي، الهدي الي دينالمصطفي، عراق، 1331، ج 2، ص 90 / ص 91. 9ـ پيدايش، 25:5ـ7. 10ـ «جُرهم» قبيلهاي بود كه در عرفات اطراق كرده بود. هنگامي كه به خاطر آن عمل معروف حضرت اسماعيل(عليه السلام)، آب از زمين جاري شد، پرندگان به سوي آب آمدند و قبيله جرهم نيز با اين نشانه فهميدند كه در آن نزديكي آب هست. وقتي به آنجا رفتند هاجر و اسماعيل را تنها يافتند. از آنها اجازه خواستند تا در كنار ايشان اطراق كنند. هاجر نيز پذيرفت و آنها با هم آنجا ماندند. (محمّدهادي يوسفي غروي، تاريخ تحقيقي اسلام، ترجمه حسينعلي عربي، قم، موسسه امام خميني(قدس سره)، 1382، ج 1 ص 77.) 11ـ شيخ طوسي، تفسير تبيان، تحقيق احمد حبيب قصير العاملي، بيروت، دار احياءالتراث العربي، ج 1 ص 460. 12ـ سيد محمّدحسين طباطبائي، پيشين، ج 3، ص 554. 13ـ همان، ج 1 ص 427. 14و15و16و17و18ـ عبداللّه جواديآملي، تفسير تسنيم، قم، اسرا، 1384، ج 7، ص 28 / ص 29 / ص 40 / ص 27. 19ـ فضلبن حسن طبرسي، مجمعالبيان في تفسيرالقرآن، بيروت، دارالمعرفة، 1406، ج 1، ص 389. 20ـ ناصر مكارم شيرازي و همكاران، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1366، ج 1 ص 330. 21ـ فخر رازي، تفسير كبير، تهران، دارالكتبالعلميه، 1411، ج 4، ص 52. 22ـ محمّدبن جرير طبري، تفسير طبري، ترجمه گروهي از دانشمندان، چ دوم، تهران، توس، 1356، ج 1، ص 105. 23ـ سيد محمّدحسين طباطبائي، پيشين، ج 3، ص 542. 24و25و26ـ سيد محمّدحسين فضلاللّه، تفسير من وحي القرآن، چ دوم، بيروت، دارالملاك، 1419، ج 6، ص 161. 27ـ رشيد رضا در تفسير المنار، روايات را متناقض و متعارض و فاسدالسند ميداند و از اينرو، اقوالي كه بناي كعبه را به آدم(عليه السلام)نسبت مي دهند، نمي پذيرد. (رشيد رضا، تفسير المنار، چ دوم، دارالفكر للطباعة والنشر، ج 1 ص 467.) 28ـ ناصر مكارم شيرازي و ديگران، پيشين، ج 2، ص 9. 29ـ همان، ج 2، ص 9 / محسن قرائتي، تفسير نور، تهران، مركز فرهنگي درسهايي از قرآن، 1383، ج 3 ص 131. 30و31ـ ناصر مكارم شيرازي و ديگران، پيشين، ج 3، ص 550. 32ـ فخر رازي، پيشين، ج 8، ص 124ـ125. 33ـ همان، ص 125. 34ـ سيد محمّدحسين طباطبائي، پيشين، ج 12 ص 110. 35ـ عبداللّه جوادي آملي، پيشين، ص 31. 36ـ علي بن ابراهيم القمي، تفسير قمي، قم، دارالكتاب، 1376، ج 1، ص 61. 37ـ نك. محمّدهادي يوسفي غروي، تاريخ تحقيقي اسلام، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(قدس سره)، 1382، ج 1، ص 76. 38ـ منظور آيه 126 سوره بقره است. 39ـ منظور آيه 35 سوره ابراهيم است. 40ـ ناصر مكارم شيرازي و ديگران، پيشين، ج 10، ص 362. 41ـ محمّدهادي يوسفي غروي، پيشين، ج 1، ص 76. 42ـ سيد محمّدحسين طباطبائي، پيشين، ج 12، ص 110 به بعد. 43ـ در ذيل آيه قبل گفته شد كه تفسير منهج الصادقين مينويسد: ابراهيم دعا كرد و رفت و حق تعالي دعاي ابراهيم را مستجاب نمود و طايفه جرهم نزد ايشان آمدند. 44ـ محمّدهادي يوسفي غروي، پيشين، ص 77. 45ـ ملّافتحاللّه كاشاني، تفسير منهج الصادقين، تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1344، ج 5، ص 143. 46ـ سيد محمّدحسين طباطبائي، پيشين، ج 14، ص 516. 47ـ ناصر مكارم شيرازي و ديگران، پيشين، ج 14، ص 67. 48ـ فضلبن حسن طبرسي، پيشين، فراهاني،1350، ج16، ص 203. 49ـ سيد محمّدحسين طباطبائي، پيشين، ج 1، ص 472. 50ـ همان، ج 3، ص 542، ذيل آيه 96 سوره آلعمران. 51ـ شيخ صدوق، من لايحضره الفقيه، قم، جامعه مدرسين، 1413، ج 2، ص 235. 52و53ـ نهجالبلاغه، ترجمه محمّد دشتي، تهذيب، ص 388 / ص 389. 54ـ شيخ حرّ عاملي، وسائلالشيعه، قم، مؤسسة آلالبيت، 1409، ج 11، ص 223. 55ـ محمّدبن مسعود عيّاشي، تفسير عياشي، تهران، چ علميه، 1380، ج 1، ص 60 / سيدهاشم بحراني، تفسير البرهان، تهران، بنياد بعثت، 1416، ج 1، ص 333. 56ـ ابن ابيحاتم رازي، تفسيرالقرآن العظيم، چ سوم، عربستان، مكتبة نزار مصطفيالباز، 1419، ج 1، ص 232. 57ـ شيخ صدوق، پيشين، ج 2، ص 241. 58ـ محدّث نوري، مستدركالوسائل، قم، مؤسسة آلالبيت، 1408، ج 9، ص 328. 59ـ محمّدبن يعقوب كليني، كافي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1365، ج 4، ص 187. 60ـ محمّدباقر مجلسي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1404، ج 95، ص 211، باب «اعمال يوم دحوالارض». 61ـ شيخ حرّ عاملي، پيشين، ج 10، ص 14، باب «استحباب صوم يوم دحوالارض». 62ـ محمّدبن يعقوب كليني، پيشين، ج 4، ص 149. 63ـ احمدبنابي واضح يعقوبي، تاريخ يعقوبي، ترجمه ابراهيم آيتي، چ ششم، تهران، عملي فرهنگي، 1371، ج 1، ص 4. 64ـ ابن اثير، الكامل، ترجمه ابوالقاسم حالت و عبّاس خليلي، تهران، مؤسسه مطبوعاتي علمي، 1371، ج 1، ص 199ـ202. 65ـ همان، نقل به مضمون. 66ـ ابن سعد، طبقات الكبري، ترجمه محمود مهدوي دامغاني، تهران، فرهنگ و انديشه، 1374، ج 1، ص 22. 67ـ حمداللّه مستوفي، تاريخ گزيده، تحقيق عبدالحسين نوايي، تهران، اميركبير، 1364، ص 31. 68و69ـ محمّدطاهر الكردي المكّي، التاريخ القويم لمكّة و بيتاللّه الكريم، بيروت، دارخضر، 1420، ج 1، ص 424 / ص 425. 70ـ ابوالوليد ازرقي، اخبار مكّه و ما جاءفيها من الاثار، تحقيق رشدي صالح ملحسن، قم، شريف رضي، 1369، ص 36. 71و72و73ـ محمّدهادي يوسفي غروي، پيشين، ص 77. 74ـ رسول جعفريان، پيشين، ص 19.

 

جمعه 21 مهر 1391  1:50 PM

تشکرات از این پست

تشکرات از این پست

دسترسی سریع به انجمن ها

آمار گفتمان پرتال فرهنگی راسخون کنکور و کنکوری ها اساتید و مشاوران کنکور مقطع کارشناسی مشاوره تخصصی فیزیک رشته ریاضی (استاد سید محمد جواد سادات) فیزیک رشته تجربی (استاد سید محمد جواد سادات) ریاضی رشته انسانی (استاد سید محمد جواد سادات) كنكور دولتي رشته های غیر پزشکی منابع کنکور مقطع کارشناسی گروه علوم پایه گروه علوم پایه ایران علوم پایه كتاب هاي اسلامي داستان هاي ايراني مجلات زبان اصلی مجلات تخصصی فن آوری اطلاعات و ارتباطات آموزش خانواده حقوق زن دانستنی ها و آموزش های عمومی آموزش،پرورش و تربیت کودکان آموزش دروس دبستان قبل از ازدواج اعتیاد و موادر مخدر آشپزی باغبانی و پرورش گل و گیاه غذاهای محلی و سنتی انواع سالاد وسس خواص مواد غذایی کیک ها پلو ها اخبار و دانستنی های گردشگری آسیا آذربایجان شرقی آداب و رسوم کهن ایران آزمون های تالار شب چلّه (شب یلدا) شخصیت های سیاسی - مذهبی هواپیما علوم و فنون نیروی زمینی علوم و فن آ وریهای جدید آب و هوا محیط زیست آزمون های تالار نجوم حافظان سلامتی آموزش نجوم طب سنتی دارو ها و درمان ها آموزش مهارت Reading زنگ تفريح در كلاس زبان برترین های خبری قرآن کریم حوزه های علمیه جهاد تبین دشمن شناسی در اسلام ولایت فقیه شهدای مدافع حرم سردار شهید سپهبد سلیمانی مسیحیت تاریخچه و ساختار یهودیت شناخت امام و غیبت مباحث عصر ظهور اخبار و مطالب جمکرانی درس ها و داستانهای قرآنی اهل سنت تاریخچه و ساختار وهابیت اعتقادات پیشوایان تاریکی فلسفه احکام نماز سوالات دینی و اخلاقی دعاهای رمضان مساجد، حسینیه ها و کانون های فرهنگی چهارده معصوم(علیهم السلام) پیامبران حضرت محمد(ص) پیامبر گرامی اسلام صحیفه سجادیه آلبوم و تصاویر حسینی مطالب نهج البلاغه باب اول: خطبه‌ها و اوامر باب دوم: نامه‌ها و رسائل و وصایا باب سوم: کلمات قصار، حکمت آمیز و مواعظ صندلی داغ جشن ها مسابقه عكس موبايل تصاویر دیدنی هنر هفتم قرآن و آموزه های قرآنی حاج محمود کریمی حاج میثم مطیعی کربلایی حمید علیمی کربلایی سید رضا نریمانی کربلایی سید مجید بنی فاطمه کربلایی جواد مقدم حاج محمد طاهری کلیپ های ورزشی تایپوگرافی متن روضه و نوحه غزلیات حافظ شعر کلاسیک-سنتی سینمای ایران جام ملت های آسیا کلیپ های ورزشی جام ملت های آسیا 2019 کشتی بازي هاى آسيايي اینچئون تیم ملی گفتگوی آزاد تولیدات فرهنگی طرح های اجرا شده طرح های اجرا شده سال 90 طرح های اجراشده سال 91 طرح های اجرا شده سال 92 طرح های اجرا شده سال 93 طرح های اجرا شده سال 94 طرح های اجرا شده سال 95 طرح های اجرا شده سال 96 طرح های اجرا شده سال 97 مباحث خانواده محوری صـالحـین راسخون سی شب سی نور سی شب سی آیه از قاجار تا انقلاب خودرو موتورسیکلت،دوچرخه هواپیما پل ارتباطی کاربران راسخون با نمایندگان محترم پرسش و پاسخ در مورد راسخون بــورس اقتصاد مقاومتی صرفه جویی تالارهای مسدود شده مسابقه عكس موبايل مسابقه عكس موبايل مسابقه عكس موبايل مسابقه عكس موبايل مسابقه عكس موبايل اخبار و رویداد های انتخاباتی تریبون آزاد انتخابات انتقادات در مورد مقالات گفتگو در باب راسخون ذوالکفل نرم افزار اندروید ایام و مناسبت های خاص آموزش ها و ترفند ها مسابقات بازی های اندروید Apple (آی فون و آیپد) برنامه نویسی برنامه نویسی و طراحی وب اندروید اخبار حوزه امنیت وبلاگ های راسخون باشگاه وبلاگ نویسان راسخون بلاگ طرح وبلاگ ویژه وبلاگ برتر هفته Wordpress Network+ بررسی تخصصی(لپ تاپ، PC ، قطعات سخت افزاری) آموزش های ویدئویی طرح های اجرائی توسعه ASP.NET اندروید اعلانات سایت مسابقات راسخون طرح های قرعه کشی برترین ها فعالان (از دید مدیران) مسابقات هفتگی نقاشی با جدول اعداد طرح ذربین تالارها طرحهای سال 95 طرحهای سال 94 طرحهای سال 94 مسابقه هفتگی حدس تصویر" جلسات مدیران تالارها مسابقات هوش سرگرمی "حدس تفاوت نقاشی ها" مسابقات کاربری مسئول گفتمان راسخون MySql Visual C#.net سی شارپ SEO php-Nuke توسعه PHP معرفی وبلاگهای فارسی سیستمهای عامل کتاب های آموزشی قالب های راسخون سایر قالب ها بلاگر (Blogger) اخبار و تکنولوژی های جدید بازی های کامپیوتری-PC Games ویندوز ابزار وبلاگ نویسی آزمون های تالار سوالات مرتبط با مشکلات انواع لپ تاپ IOS سخت افزار درخواست کرک کرک های ریلیز شده آموزش مهندسی معکوس ابزارهای مهندسی معکوس متفرقه اخبار تالار ابزار های مربوط به انپکینگ ابزار های مربوط به Reversing و دیباگ ابزار های مربوط به رمز نگاری قفل و پکر آموزش Reversing و دیباگ آموزش های مربوط به انپکینگ و پروتکشن های مختلف آموزش رمز نگاری اخبار دنیای دیجیتال و موبایل سامسونگ بازی های IOS پيامك ويژه سال نو سخنان زیبا، عارفانه،عاشقانه IOS سخت افزار و تعمیرات گفتگوی متفرقه (اقتصادی، اجتماعی، مذهبی، سیاسی، فرهنگی، جامعه ....) پیشنهادات پیرامون مقالات مصاحبه ها،گزارشات و اخبار اختصاصی راسخون مسابقه عكس موبايل مسئول شورای محتوا مسابقات تالاردفاع مقدس اخبار اقتصادی نمونه سوالات امتحانی تاریخ اسلام. مباحث تکمیلی طرح قرآنی ***ســـــــــــــی شب*** ســــــــــــی آیه*** حلقه های صالحین فرهنگ نماز فرهنگ مهدویت فرهنگ عفاف و حجاب طلاق و پیامدها: اعتیاد و پیامدها: فرآوری انجمن تصاویر سپاهانی استقلالی ها والیبال فوتبال ملی اخبار ورزشی حام جهانی فوتبال سینمای جهان تقویم تاریخ بازیگران اشعار شهریار معرفی کتاب انجمن تخصصی ادبیات کاریکاتور شعر نو کلیپ های مذهبی محمدحسین مداحی هنرها و صنایع دستی اینفوگرافیک لطیفه لطیفه و طنز مدیر پاسخگو اربعین آموزهای صحیفه سجادیه حضرت فاطمه زهرا(س) علمدار کربلا- قمر منیر بنی هاشم خاندان عصمت تشکلات، هیئات و انجمن های فرهنگی،هنری،سیاسی و مذهبی نکات کوتاه اخلاقی و اعتقادی: روزه احکام نموداری اخلاق اخبار و فتاوی فرقه ضالّه وهابیت نکات و دانستنی های قرآنی اثبات حقانیت شیعه بهائیت مهدویت از منظر قرآن و روایات تورات و زبان عِبری یهودیت زندگی نامه شهداء رهبر کبیر انقلاب، حضرت امام خمینی(ره) عمليات هاي دفاع مقدس اصول، مبانی و استراتژی های جنگ نرم اسلام شناسی دفاع مقدس و شهداء عکس های خبری سیارات اخبار بانوان آموزش مهارت Writing عمومی زبان انگلیسی زبان عربی عکس ها و خبر های نجومی بیماری ها و درمان ها آبزیان ماهیان آب شیرین زلزله دانستنی های علمی علوم و فنون نیروی هوایی/ هوا فضا موشک شخصیت های علمی، فرهنگی و هنری نجوم نوروز زبان ها،گویش ها و لهجه های ایران زمین آفریقا آذربایجان غربی خورشت ها مربا و ترشی بعد از ازدواج تقویت خانواده محوری مسولیت پذیری فردی و اجتماعی افزایش نشاط و امید اجتماعی معرفی و نشان دادن محیط های آرام بخش نشاط و شادی در آداب و سنن اقوام ایرانی همبستگی بین اعضا خانواده و ... مشارکت در زندگی اجتماعی احساس تعلق به ایران اسلامی مسئولیت پذیری ملی- انقلابی ارتقاء اعتماد اجتماعی هویت خانواده سبک زندگی زنان هشدار در تغییر نقش ها در خانواده آسیب های طلاق(.اعتیاد.خشونت) ازدواج ، تجرد، فرزندآوری غلبه فضای مجازی بر روابط خانوادگی دانستنی ها، تعالیم و آموزش های درسی یکی بود یکی نبود بازی و سرگرمی روانشناسی و رفتارشناسی زن زن دانلود كتابهاي قران-نهج البلاغه مجلات ایرانی كتابهاي هنري داستانهاي خارجي ریاضی فیزیک مهندسی مخابرات عمران-عمران علوم فنی و مهندسی مهندسي مکانیک جامدات زبان خارجه تخصصی اصول سازمانی و مدیریت حقوق تجارت مبانی جامعه‌شناسی ریاضیات آمار روش تحقیق اصول حسابداری جغرافیای اقتصادی ایران اقتصاد خرد اقتصاد کلان پول و بانکداری مبانی فقهی اقتصاد صدر اسلام نظام‌های اقتصادی تجارت بین‌الملل اقتصاد توسعه اقتصاد ایران تاریخچه‌ علم‌ باستان‌شناسی‌ بررسی‌ تمدن‌های‌ باستانی‌ از نظر قرآن‌ کریم‌ جغرافیای‌ تاریخی‌ اصول‌ و مبانی‌ انسان‌شناسی‌ اسطوره‌شناسی‌ تاریخ‌ هنر از باستان‌ تا آغاز اسلام‌ حفظ‌ آثار باستانی‌ اصول‌ و مبانی‌ باستان‌شناسی‌ کتاب های کامپیوتر و فن آوری اطلاعات دروس‌ تخصصی‌ گرایش‌ قدرت‌ ماشین‌های‌ الکتریکی‌ تخصصی‌ ماشین‌های‌ الکتریکی‌ تخصصی‌ حفاظت‌ و رله‌ تأسیسات‌ تولید و نیروگاه‌ عایق‌ و فشار قوی‌ ماشین‌های‌ مخصوص‌ دروس‌ تخصصی‌ گرایش‌ کنترل‌ الکترونیک‌ صنعتی اصول‌ میکروکامپیوترها ترمودینامیک‌ سیستم‌های‌ کنترل‌ دیجیتال‌ و غیرخطی‌ جبر خطی‌ سیستم‌های‌ کنترل‌ پیشرفته‌ مبانی‌ تحقیق‌ در عملیات‌ مکانیک‌ سیالات ابزار دقیق‌ ‌دروس‌ تخصصی‌ گرایش‌ مخابرات‌ الکترونیک‌ (تخصصی‌) مدارهای‌ مخابراتی‌ مخابرات فیلترها و سنتز مدارها میدان‌ها و امواج‌ آنتن‌ مایکروویو سیستم‌های‌ انتقال‌ اصول‌ میکروکامپیوتر ‌دروس‌ تخصصی‌ گرایش‌ الکترونیک‌ فیزیک‌ مدرن فیزیک‌ الکترونیک الکترونیک‌ صنعتی تکنیک‌ پالس معماری‌ کامپیوتر مدارهای‌ مخابراتی پروژه‌ آزمایشگاه‌ الکترونیک مهندسي كامپيوتر نرم افزار ریزپردازنده معماری‌ کامپیوتر باستان شناسي جهان معرفي دانشگاهاي دولتي مقطع کاردانی به کارشناسی گروه فنی و مهندسی گروه فنی و مهندسی دانلود سوالات كنكور دولتي رياضي رشته های پزشکی دانلود سوالات كنكور آزاد رياضي كنكور آزاد مقطع کارشناسی نمونه سوالات کنکور ریاضی رشته تجربی (استاد سید محمد جواد سادات) ریاضیات دین پژوهی دانشگاهاي ايران و جهان گرایش‌ تکنولوژی‌ نساجی دروس‌ تخصصی‌ گرایش های نساجی:نساجی‌ و علوم‌ الیاف:تکنولوژی‌ نساجی:پوشاک کارگاه‌ جوشکاری‌ اصول‌ ساختمانی‌ مواد پلیمری‌ استاتیک‌ نقشه‌کشی‌ صنعتی ترمودینامیک‌ عمومی‌ کارگاه‌ ماشین‌ابزار علوم‌ الیاف‌ مقاومت‌ مصالح‌ دینامیک‌ عمومی‌ کارگاه‌ ریخته‌گری‌ بافندگی‌ حلقوی‌ ریسندگی‌، طراحی‌ماشین مبانی‌ مهندسی‌ برق کفپوش‌های‌ ماشینی مقدمات‌ بافندگی‌ ریسندگی‌ نخ‌های‌ یکسره‌ تکنیک‌ بافت‌ پارچه‌ کارگاه‌ ریسندگی‌ الیاف‌ بلند ریسندگی‌ مدرن‌ کنترل‌ کیفیت‌ آماری طرح‌ و محاسبه‌ کارخانه چاپ‌ و تکمیل‌ هوانوردی-ناوبری هوایی هوانوردی - مراقبت پرواز هوانوردی - خلبانی مهندسی هوا فضا هواپیما تعمیر و نگهداری دروس تخصصی تعمیر و نگهداری هواپیما مبانی مهندسی برق الکترونیک مقاومت مصالح دینامیک عمومی اصول ارتعاشات تئوری ماشین مکانیک سیالات عمومی ترمودینامیک عمومی علم مواد تکنولوژی و روش‌های جوشکاری کارگاه جوشکاری طراحی اجزاء ماشین ایمنی در محیط کار انتقال حرارت عمومی نقشه‌کشی صنعتی ‌ اصول مدیریت آئرودینامیک کارگاه ماشین‌ابزار پروسه‌های ساخت و مواد مبانی و کنترل خوردگی تست‌های غیرمخرب ساختمان هواپیما مکانیک پرواز موتورهای پیستونی کارگاه موتورهای پیستونی موتور جت نقشه‌کشی تخصصی کارگاه تعمیر بال و بدنه سیستم‌های الکتریکی هواپیما سیستم‌های اندازه‌گیری و آلات دقیق هوایی آنالیز سیستم‌های هواپیما کارگاه سیستم‌های هواپیما زبان تخصصی سیستم‌های مکانیکی هواپیما مقرارت هواپیمایی پروژه تخصصی پروژه تخصصی دروس تخصصی مهندسی هوا فضا آیرودینامیک مکانیک‌ پرواز طراحی‌ هواپیما تحلیل‌ سازه‌ها اصول‌ جلوبرندگی‌ زبان‌ تخصصی‌ طراحی‌ سازه‌های‌ هوایی‌ آیرودینامیک دروس تخصصی رشته هوانوردی - خلبانی مقاومت‌ مصالح مبانی‌ مدیریت‌ و تحقیق‌ در عملیات ایرودینامیک‌ سیالات‌ تراکم‌پذیر مکانیک‌ پرواز کاربردی پرواز اولیه‌ زبان‌ تخصصی پرواز پیشرفته‌ پرواز تخصصی‌ دروس تخصصی هوانوردی - مراقبت پرواز کامپیوتر و برنامه‌نویسی‌ ارتعاشات‌ عمومی‌ استاتیک مبانی‌ مهندسی‌ برق‌ دینامیک‌ عمومی‌ اصول‌ ایمنی‌ پرواز الکترونیک‌ عمومی‌ آئرودینامیک‌ عمومی‌ اصول‌ هوانوردی‌ موتورهای‌ هواپیما سیستم‌های‌ الکتریکی‌ و الکترونیکی‌ هواپیما ناوبری‌ هوائی‌ هواشناسی‌ فیزیولوژی‌ هوائی‌ قوانین‌ و مقررات‌ هوانوردی‌ دروس تخصصی هوانوردی-ناوبری هوایی فیزیولوژی‌ هوایی اصول‌ پرواز اصول‌ ایمنی‌ پرواز زبان‌ تخصصی‌ موتور هواپیما قوانین‌ هوانوردی‌ سیستم‌الکترونیکی هواپیما هواشناسی‌ جنگ‌ الکترونیک پرواز مقدماتی‌ پرواز پایه‌ پرواز پیشرفته‌ رهگیری‌ هوایی‌ سیمولاتور پرواز سرویس‌ هوانوردی‌ سیستم‌ کمک‌ ناوبری‌ سیستم‌ کنترل‌ گرايش برنامه‌ریزی و تحلیل سیستم‌ها دروس تخصصی کلیه گرایشها کاردان فنی مکانیک تکنیک و علوم جوشکاری فیزیک حرارت فیزیک مکانیک استاتیک و مقاومت مصالح الکتریسیته صنعتی اتکنولوژی و کارگاه ماشین‌افزار اپتیک‌ کاربردی‌ اسپکتروسکپی‌ روش‌های‌ تجربی‌ در فیزیک‌ اتمی کاربردهای‌ لیزر تکنیک‌ خلاء فیزیک‌ هسته‌ای‌ فیزیک‌ راکتور آشکار سازها و سیستم‌ها اندازه‌گیری‌ هسته‌ای‌ شتاب‌دهنده‌های‌ ذرات‌ رادیوایزوتوپ‌ و کاربرد آن شیمی‌ هسته‌ای‌ حفاظت‌ در برابر پرتوها فیزیک‌ حالت‌ جامد فیزیک‌ لایه‌های‌ نازک‌ فیزیک‌ قطعات‌ نیمه‌رسانا ابررسانایی‌ و کاربرد آن‌ بلورشناسی‌ الکترونیک‌ رشد بلور و تکنولوژی‌ نیمه‌رساناها است هواشناسی‌ سینوپتیکی هواشناسی‌ دینامیکی‌ هواشناسی‌ فیزیکی‌ آمار در هواشناسی‌ نجوم‌ رصدی‌ اخترشناسی‌ کیهان‌شناسی کلیه گرایش های ریاضی دروس تخصصی گرایشها ریاضی ریاضی آنالیز جبر مبانی‌ ریاضیات‌ آمار معادلات‌ دیفرانسیل‌ جبر خطی‌ مبانی‌ هندسه‌ توابع‌ مختلط‌ آنالیز عددی‌ مبانی‌ کامپیوتر گراف نظریه‌ معادلات‌ نظریه‌ اعداد هندسه‌ موضعی‌ توپولوژی‌ هندسه‌ دیفرانسیل‌ تحقیق‌ در عملیات‌ فرآیندهای‌ تصادفی‌ ساختمان‌ داده‌ها سری‌های‌ زمانی‌ زبان‌ برنامه‌نویسی‌ پیشرفته زبان روسی زبان چيني زبان وادبيات ارمني زبان وادبيات اردو زبان فرانسه زبان ژاپني زبان ايتاليايي زبان انگليسي زبان اسپانيايي زبان آلماني دستور زبان‌ آلمانی درک‌ مفهوم‌ متن‌ و تمرین‌ بیان‌ گفت‌ و شنود و آزمایشگاه‌ تجزیه‌ و تحلیل‌ دستوری‌ متن‌ تمرین‌ واژگان‌ و اصطلاحات‌ اصول‌ تحقیق‌ دستور پیشرفته‌ زبان‌شناسی‌ همگانی‌ جمله‌نویسی‌ و مقدمات‌ انشاء ترجمه‌ ساده‌ از آلمانی زبان‌ دوم‌ (یک‌ زبان‌ اروپایی‌) اصول‌ ترجمه‌ ترجمه‌ نامه‌های‌ اداری‌ و بازرگانی‌ بررسی‌ ترجمه‌های‌ متون‌ اسلامی ترجمه‌ متون‌ مطبوعاتی‌ بررسی‌ آثار ترجمه‌ شده‌ از آلمانی‌ به‌ فارسی خواندن‌ و درک‌ مفاهیم‌ دستور وانشاء نگارش ساده نگارش‌ پیشرفته‌ گفت و شنود خواندن متون مطبوعاتی ترجمه متون مطبوعاتی نامه‌های اداری و بازرگانی درآمدی بر ادبیات اصول و روش ترجمه اصطلاحات زبان مکالمه موضوعی ترجمه شفاهی ترجمه پیشرفته نمونه‌های نثر و شعر مقاله‌نویسی تجزیه و تحلیل متون ادبی ترجمه نوار و فیلم فنون ترجمه تاریخ زبان اسپانیایی خلاصه‌نویسی انگلیسی تخصصی خواندن‌ و درک‌ مفاهیم‌ دستور و نگارش‌ گفت‌ و شنود آزمایشگاه‌ متون‌ یادگیری‌ زبان نگارش‌ پیشرفته‌ ترجمه‌ متون‌ ساده‌ اصول‌ و روش‌ ترجمه‌ کاربردهای‌ اصطلاحات‌ و تعبیرات‌ در ترجمه‌ آواشناسی‌ انگلیسی درآمدی‌ بر ادبیات‌ انگلیسی‌ خواندن‌ متون‌ مطبوعاتی‌ نمونه‌های‌ نثر ساده‌ بیان‌ شفاهی‌ داستان‌ نامه‌نگاری‌ انگلیسی‌ مقاله‌نویسی بررسی‌ آثار ترجمه‌شده‌ اسلامی اصول‌ و روش‌ تحقیق‌ آزمون‌سازی‌ زبان‌ روش‌ تدریس‌ کلیات‌ زبان‌شناسی زبان‌ دوم‌ (فرانسه‌ یا آلمانی‌) داستان‌ کوتاه‌ سیری‌ در تاریخ‌ ادبیات‌ انگلیسی فنون‌ و صناعات‌ ادبی ترجمه‌ متون‌ ادبی متون‌ برگزیده‌ نثر ادبی‌ مکتب‌های‌ ادبی‌ آشنایی‌ با رمان‌ شعر انگلیسی نمایشنامه‌ ساخت‌ زبان‌ فارسی‌ آشنایی‌ با ادبیات‌ معاصر ایران ترجمه‌ متون‌ سیاسی واژه‌شناسی‌ ترجمه‌ مکاتبات‌ و اسناد زبان‌ دوم‌ ترجمه‌ متون‌ مطبوعاتی‌ اصول و روش ترجمه بیان شفاهی داستان ترجمه متون ساده زبان‌شناسی همگانی ساخت زبان فارسی گزیده‌های ادب فارسی شناخت شعر و نثر مکتب‌های ادبی تاریخ ادبیات تحقیق جمله‌نویسی خواندن متون مطبوعاتی ترجمه پیشرفته ترجمه متون سیاسی ترجمه متون ادبی ترجمه نوار و فیلم ترجمه انفرادی زبان دوم زبانشناسی عمومی زبان ژاپنی مقدماتی گفت و شنودهای مقدماتی آشنایی با فرهنگ ژاپنی زبان ژاپنی پیشرفته گفت و شنود پیشرفته خواندن متون ساده ‌ انشای ساده خواندن متون پیشرفته ساختمان دستوری زبان ژاپنی ترجمه متون ساده نامه‌نگاری خواندن متون مطبوعاتی ادبیات معاصر آشنایی و تحقیق در متون ادبی قدیم آشنایی با مقالات انتقادی نمایشنامه انواع شعر ژاپنی سیری در ادبیات ژاپن ادبیات تطبیقی ایران و ژاپن سخنرانی و یادداشت‌برداری ترجمه متون پیشرفته زبانشناسی ژاپنی مقاله‌نویسی اساطیر ژاپن دوره‌ مقدماتی‌ زبان‌ فرانسه‌ (پیش‌نیاز) زبان‌ اختصاصی‌ فرانسه خواندن‌ متون‌ ساده‌ مکالمه خواندن‌ و درک‌ مفهوم‌ متون‌ ساده‌ زبان‌شناسی‌ عمومی‌ ترجمه‌ ساده‌ گرامر و دیکته‌ انشاء ساده‌ خواندن‌ متون‌ اسلامی‌ آواشناسی‌ و فرانسه‌ واژه‌شناسی‌ و ترکیبات‌ زبان‌ فرانسه‌ وقایع‌نگاری‌ ترجمه‌ متون‌ اسلامی‌ امثال‌ و تعبیرات‌ فرانسه‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ و برعکس‌ زبان‌شناسی‌ فرانسه‌ نقد ادبی‌ ترجمه‌ متون‌ گوناگون‌ فرانسه‌ به‌ فارسی‌ و فارسی‌ به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ متون‌ نظم‌ ترجمه‌ متون‌ نظم‌ خواندن و درک مفهوم متون تدریس متون نثر تدریس متون نظم ادب منثور ادب منظوم ادب داستانی دستور زبان جمله وشنود و درک مطالب شفاهی بیان شفاهی داستان تاریخ زبان وادب اردو مقدمات انشاء، انشای ساده انشای پیشرفته بیان و صناعات ادبی زبان ارمنی مقدماتی صرف زبان ارمنی نحو زبان ارمنی املا نویسی زبان ارمنی مقدمات ارمنی قدیم مقدمه‌ای بر ادبیات ارمنی صناعات و انواع ادبی تاریخ ارمنستان خواندن و درک مفاهیم پیشرفته اصول و مقدمات ترجمه ترجمه مقدماتی آیین‌ نگارش زبان ارمنی مکتب‌های ادبی ادبیات قدیم ارمنی دستور زبان ارمنی قدیم قرائت زبان ارمنی قدیم ترجمه پیشرفته (ترجمه متون اسلام و سایر متون مذهبی) آواشناسی ارمنی جمله‌سازی پیشرفته زبان ارمنی تاریخ زبان ارمنی ‌تاریخ فرهنگ ارمنی ‌ ادبیات میانه ارمنی ادبیات جدید ارمنی ادبیات عامیانه ارمنی انشای ادبی تاریخ ارامنه در ایران تفسیر متون ادبی نثر تفسیر متون ادبی نظم زمینه فرهنگی زبان چینی علائم نوشتاری زبان چینی کلاسیک زبان چینی میانه زبان جدید چینی درآمدی بر ادبیات چینی علائم نوشتاری چینی زبان چینی پیشرفته بحث و مکالمه به زبان چینی دستور زبان کلاسیک چینی ساختار زبان و ادبیات چینی گفت و شنود در آزمایشگاه ترجمه ساده قرائت و فهم متون ساده فنون یادگیری زبان زبان دوم جملاتی از متفکرین قدیم چینجملاتی از متفکرین قدیم چین سیری در ادبیات جدید چینی عناوینی در ادبیات چینی علائم نوشتاری چینی عالی رمان کلاسیک چینی خواندن متون مطبوعاتی بررسی آثار ترجمه شده اسلامی آشنایی با آثار ادبی روسی اصلاحات و تعبیرات زبان اصول و روش تحقیق اصول و روش ترجمه نامه‌نگاری بررسی ترجمه متون اسلامی بیان شفاهی داستان ترجمه از فارسی به روسی ترجمه از فارسی به روسی ترجمه متون ساده ترجمه متون علوم‌انسانی ترجمه متون مطبوعاتی تلخیص متون خواندن متون خواندن و درک مفاهیم دستور زبان زبان روسی عمومی زبان دوم زبان‌شناسی همگانی گفت و شنود آیین نگارش مهندسي كامپيوتر مهندسي برق گرايش تولید صنعتی اخبار کنکور-دانشگاه-دانشجو علوم دانشگاهی کامپیوتر و فناوری اطلاعات فیزیک مقطع کارشناسی ارشد مقطع دکتری دانلود سوالات كنكور آزاد تجربي مقطع کارشناسی ارشد جزوات و نمونه سئوالات دبیرستان جهت آمادگی کنکور گروه علوم انسانی دانلود سوالات كنكور دولتي تجربي گروه علوم انسانی معرفي دانشگاهاي آزاد علوم اقتصادی مهندسي كامپيوتر سخت افزار مهندسي سیستم های دینامیکی و کنترل علوم پزشکی عمران-نقشه‌برداری مهندسی کنترل رمان دانلود خاطرات شخصيتهاي خارجي(سياسي،هنري،..) دانلود خاطرات شخصيتهاي ايراني (سياسي،هنري،..) كتاب هاي پزشكي كتاب های مرتبط با سینما دانلود كتابهاي روانشناسي دانلود كتابهاي فقهي-فلسفه و کلام زن، جامعه، تحصیل، اشتغال نوجوان قهقهه داستان ها پرورش و تربیت اختلافات بین همسران و پیامدها شیرینی و دسر آمریکا کباب ها ایران شناسی و گردشگری استان ها پندها و جملات قصار بزرگان اردبیل سفینه و فضاپیما علوم و فنون نیروی دریایی سنگ شناسی ماهیان آب شور دندانپزشکی تالار ماهيان زينتي آموزش مهارت Listening زبان آلماني پیامبران ،معصومین و اصحاب چندرسانه ای جانبازان دفاع مقدس جنگ نرم و دشمن شناسی زرتشت اعتقادات، فلسفه و عرفان یهود اخبار حجاب و عفاف انتظار و وظایف منتظران وهابیت تفسیر قرآن چندرسانه ای وهابیت احکام اخبار علمی، فرهنگی و هنری امر به معروف و نهی از منکر برنامه ها، طرح ها و امور جاری اصحاب و یاران حضرت امام علی(ع) سوژه هفته کلکسیون ها گرافیک و نقاشی کلیپ های طنز و سرگرمی پوستر و کارت پستال دل نوشته ها متون ادبی و داستانهای کوتاه اشعار مذهبی هنر انقلابی و هنرمندان ماندگار ورزش های رزمی پرسپولیسی ها کلیپ های صوتی/تصویری سپاهان پرسش و پاسخ جزوات درسی طرح ها و لوایح در دستور کار مقالات اقتصادی تالار گفتگو گفتگو با مسئولین سایت، درخواست و پیشنهاد مسئول اخبار و اطلاع رسانی ارسال مقاله به سایت گفتگو برای سرگرمی بررسی تخصصی ویندوز فون مسابقه ویژه عکس LG پاکت پی سی-ویندوز سوالات مرتبط با مشکلات کامپیوترهای شخصی نرم افزار کدهای جاوا اسکریپت وبلاگ های برتر راسخون لینوکس و سیستم عاملهای OpenSource MovableType - مووبل تایپ پلی استیشن - Play Station معرفی وب سایتهای فارسی phpBB ویژوال بیسیک - Visual Basic.Net - QBasic SQl Server انجمن و وبلاگ سرگرمی "جدول کلمات" مسابقات سایر سایت ها درخواست ایجاد تالار مسابقه آموزه های نهج البلاغه نتایج مسابقات فعالیت های فوق برنامه کاربران Access برنامه نویسی ++C و C - ویژوال ، توربو،بیلدر vBulletin و IPB معرفی وب سایتها و وبلاگهای خارجی HTML AJAX معرفی وبلاگ و وب سایت ایکس باکس - XBox سیستمهای نظرخواهی طراحی قالب سوالات مرتبط با مشکلات شبکه شبکه سیمبیان Huawei ولادت و شهادت معصومین بازی های ویندوز فون سایر سیستم عامل ها بازی گفتگو پیرامون مسائل روز، مناسبت ها، دغدغه ها و موضوعات مهم جاری موارد متفرقه مسئول کتابخانه و تایپ مطهرون گفتگوی اقتصادی گفتگو با مسئول محتوای سایت انتخابات ، مصوبات و نتایج جلسات پاسخگویی به مشکلات درسی مقاطع مختلف تبریکات سپاهانی اقتصاد تراکتورسازی کوهنوردی سایر ورزش ها معرفی فیلم های جدید/روی پرده(ایرانی و خارجی) نقاشی و تصویر سازی کلیپ های حوادث فیلم ایرانی دانلود صوت و تصویر کلبه شادی پاتوق راسخونی ها حضرت امام حسن مجتبی(ع) محرم و عاشورا دیدنی ها و شنیدنی ها پل ارتباط و هماهنگی با راسخون حج و زیارت احادیث و روایات شیطان پرستی ختم آنلاین، قرائت و آموزش قرآن جامعه مهدوی و مباحث آخرالزمان سایر ادیان آثار دفاع مقدس صهیونیزم شناسی مقام معظم رهبری وحدت اسلامي شیعه شناسی حوادث و وقایع زبان چینی آموزش مهارت Speaking نانو تکنولوژی آب مایه حیات منظومه شمسی علوم و فنون نیروی انتظامی سازه های فضایی شهید بهشتی جهان کوفته ها و کوکو ها موفقیت روابط خانوادگی اروپا اصفهان نوشیدنی های سرد و گرم تفریح و سرگرمی کتاب و کتابخوانی چیستان(اون چیه که ، اون کیه که) کودک دانلود كتابهاي حوزه علميه دانلود كتابهاي مذهبي-فرقه ها و مذاهب كتاب های نجوم، کیهان و فضا عمران-آب مهندسي ساخت و تولید اقتصادی حمل و نقل علوم انساني مقطع دکتری گروه کشاورزی و منابع طبیعی دانلود سوالات كنكور دولتي ادبيات گروه زبان دانلود سوالات كنكور آزاد ادبيات و علوم انسانی آزمون های آنلاین، کنکور های آزمایشی و نکات مرتبط با آزمون ها شیمی (استاد محمد مشمولی) تلفن همراه/تبلت گرايش تکنولوژی صنعتی مهندسي عمران مهندسي مكانيك گرايش ایمنی صنعتی گردشگری زبان انگلیسی پاتوق کنکوری ها گروه تربیت بدنی دانلود سوالات كنكور دولتي هنر گروه دامپزشکی معرفي دانشگاهاي غير انتفاعي علوم اجتماعي مهندسی مکانیک سیالات علوم کشاورزی و دامپروری عمران-زلزله مهندسی قدرت آشپزی، نکات خانه داری و دکوراسیون کتاب های علمی کتاب های تاریخی، زندگینامه، حقوق مادرانه(زن و بارداری-احساسات و عشق مادری) بوم رنگ تزئینات غذایی(آراستن غذا، میوه، سفره) سبک زندگی اسلامی ماکارونی ها و اسپاگتی ها اقیانوسیه بازی های محلی گیاهان و جانوران البرز ماهواره ها اخبار فن آوری و علوم نظامی اصول و مبانی آکواریوم داری پزشکی و سلامت سایر زبان ها آموزش مهارت Grammar روز نامه ها و جشنواره ها ، همایش ها و فراخوان ها مهدويت اخبار جنگ نرم و تحلیل مناسبت ها و ادعیه مهدوی تصوف پیامک های قرآنی ایام و مناسبت های خاص ادعیه و زیارات حضرت امام حسین(ع) اتاق چت ادبیات فیلم خارجی کلیپ های صوتی و تصویری سایر کلیپ ها عکاسی شعر ضرب المثل بیوگرافی بازیگران جهان بیوگرافی بازیگران ایرانی ورزش بانوان وزنه برداری سپاهانی ها سیاست تصاویر خبری اقتصاد اسلامی مسئول قسمت تلفن همراه سونی و سونی اریکسون بازی های سیمبیان جاوا اینترنت و وب اطلاع رسانی و نقد مسابقات وبلاگ نویسی Wii بازیهای آنلاین سرویس های Google و Yahoo CSS مامبو و جوملا دلفی، Pascal زبان SQl مسابقات،سرگرمی،جوایز نمایشگاه ها مسابقه طرح برتر فروشگاه برنامه نویسی تحت شبکه JQuery JAVA Script , VBScript,ActionScript PSP امنیت و روش های مقابله با نفوذ به سیستم های کامپیوتری سیستمهای مدیریت محتوای وبلاگ درخواست نرم افزار طنز، سرکاری و خنده اچ تی سی بازی های جاوا مسئول نرم افزار نظر سنجی-بیان عقاید،دیدگاه ها و نقطه نظرات-اخبار مطالب کاربردی اقتصاد تصویری تیم های شهرستانی تاریخ فوتسال شخصیت های ورزشی جشنواره های فیلم داخلی و خارجی کارتون، انیمیشن و پویا نمایی طنز حضرت امام سجاد(ع) مباحث فلسفی و کلامی سایر فرق چندرسانه ای مهدوی و آخر الزمانی اخبار دفاع مقدس انقلاب اسلامی ایران ادیان اطلاعات استخدامی/موفقیت شغلی آموزش مهارت Vocabulary & Pronunciation چندرسانه ای فن آوری و علوم نظامی زمین شناسی ايلام سرود ها و آوازهای محلی غذا های دریایی روانشناسی بافتنی ، خیاطی و سایر هنرها کاردستی و مهارت(ببین و بساز) مشاوره خرید زن در خانواده دانلود كتابهاي اخلاقي،اعتقادي،معصوم شناسي، تاریخی كتابهاي ورزشي کتاب های ادبی، شعر زبان خارجی الهيات و معارف اسلامي گروه هنر گروه کشاورزی عربی (استاد سیستانی) تازه های خبری مهندسي معماري خانه و خانواده ادبیات و زبان فارسی (دکتر یزدی زاده) گروه هنر دانلود سوالات كنكور دولتي زبانهاي خارجه معرفي دانشگاهاي پيام نور نمونه سوالات و تمرینات دانشگاهی رشته علوم ارتباطات اجتماعي فلسفي مهندسي الكترونيك کتاب های داستان داستان كودك و نوجوان زن و طلاق دکوراسیون،طراحی داخلی و نکات خانه داری غذا های گیاهی فن آوری و علوم نظامی بوشهر حوادث و رویداد ها مطالب علمی پزشکی فرق و مذاهب خاطرات دفاع مقدس شهدا دفاع مقدس آثار ادبی شبهات دینی حضرت امام محمد باقر(ع) نماهنگ مقالات و نقد های سینمایی اتومبیل رانی صفحه اول روزنامه های ورزشی سرباز جام حذفی برنامه نویسی و مباحث تخصصی مسئول گالری تصاویر شعر، ضرب المثل و جملات قصار بزرگان و اندیشمندان مهدویت Microsoft Surface وبلاگ نویسی اولویت های مهم در وبلاگ نویسی NinTendo آموزش نرم افزارها ASP پایگاه داده ها میکروکنترلر و سخت افزار تکنولوژی ها،راهکار ها،نرم افزار ها و کدنویسی مرتبط با گزارشگیری Script آماده آموزش نرم افزارهاي گرافيك كامپيوتري کارگاه های آموزشی بازی Asus پیامک(SMS) مسئول قسمت صوت و فیلم وسیله نقلیه لیگ دسته یک کاریکاتورهای ورزشی دوچرخه و موتور سواری مباحث آموزشی اخبار سینما و تلویزیون مستند حضرت امام جعفر صادق(ع) عرفان های کاذب پرسش ها و شبهات چندرسانه ای دفاع مقدس حکومت دینی هوا فضا غذاهای فرنگی تهران عیب یابی و تعمیر لوازم خانگی مباحث متفرقه و عمومی زنان آثار ادبي کتاب های زبان های خارجه گروه علوم پزشکی زنگ تفریح مهندسی صنایع مهندسی هوا و فضا مهندسی نساجی دانلود كتاب ها گروه دامپزشکی دانلود كتابهاي دفاع مقدس کتاب های صوتی زن از منظر اسلام تزئینات جشن ها، عقد و عروسی سوپ ها و آش ها چهارمحال و بختياري حجاب و عفاف منجي در اديان و مذاهب مساجد، حسینیه ها،هیئات،تشکلات و کانون ها حضرت امام موسی کاظم(ع) مناظره، گفتگو و گزارش بسکتبال تصاویر خاطره انگیز و کمیاب مسئول قسمت مشاهیر Acer مباحث مشارکتی و گفتگویی رفع عیب کامپیوترهای شخصی، لپ تاپ و شبکه(سخت افزار/نرم افزار) سیستمهای مدیریت محتوای وب سایت کتابهای الکترونیکی و منابع آموزشی توسعه وب کامپوننت های برنامه نویسی- Component درخواست های مربوط به برنامه نویسی طرح ها و برنامه های ویژه Lenovo مشئول قسمت مشاوره و پرسش و پاسخ ورزش های آبی تعبیر خواب حضرت امام رضا(ع) وقف و امامزادگان اخبار دینی آموزش انگلیسی برای کودکان خراسان جنوبي فست فود ها زن از منظر غیر اسلامی و غیر توحیدی کتاب های الکترونیکی موبایل حقوق مطالب عمومی علم و دانش رشته حسابداری مجله ها مشاهیر زنان وسایل شخصی و دکوراسیون اتاق کودک شعر، موسیقی، سرود و آهنگ دانستنی های علمی و کودک یاری املت ها خراسان رضوی حضرت امام محمد تقی(جواد)(ع) گاهنامه های انجمن فال ورزش های راکتی پخش زنده مسابقات ورزشی مسئول قسمت طراحی و گرافیک پیشنهادات و انتقادات برای گروه توسعه و فنی انتخابات نوکیا جاوا متفرقه Dimo مجلس شورای اسلامی انواع صبحانه خراسان شمالي جشن تولد بیماری های کودکان اخبار زنان حضرت امام علی النقی (هادی) (ع) مقالات ورزش زبان های خارجه مدیریت جهانگردی و هتلداری معرفی و دانلود کتاب ْ مقاله ْ کارتون خوراک و پوشاک نان ها خوزستان حضرت امام حسن عسکری(ع) GLX سایر تولیدکنندگان حضرت بقیه ا... الاعظم مهدی(عج) پیش غذا زنجان رشته جغرافی کنکور،دانشگاه، دانشجو هنر کارشناسی معارف اسلامی سمنان سيستان و بلوچستان رشته کتابداری شخصیت ها مدد کاری اجتماعی فارس قزوين مدیریت قم كردستان کرمان نکات و ترفندها مهندسی معکوس مسابقه عكس موبايل مدیریت بازرگانی كتاب هاي متفرقه کرمانشاه کهگیلویه و بویراحمد مدیریت دولتی گلستان گیلان مدیریت صنعتی رشته علوم قضایی لرستان مطالب عمومی کامپیوتر مازندران رشته علوم قرآن و حدیث اقتصاد کشاورزی مركزي هرمزگان رشته کودکان استثنایی رشته راهنمایی و مشاوره همدان يزد رشته مدیریت امور بانکی مسابقه عكس موبايل رشته روابط سیاسی رشته علوم سیاسی رشته تربیت بدنی و علوم ورزشی رشته علوم تربیتی رشته تاریخ رشته زبان و ادبیات عربی رشته زبان و ادبیات فارسی