از آنجا كه آزمايش لباس و تجهيزات فضايي وقتگير بود و نمي‌خواستند كيهان‌نوردان اصلي اتلاف وقت داشته باشند، اين عمليات يعني آزمايش‌ها را روي بدل فضانورد انجام مي‌دادند، از سوي ديگر در زمان انجام آزمايش بارها اتفاق‌هاي غيرمنتظره پيش آمد كه منجر به صدمه ديدن فضانورد گشت، لذا افرادي را انتخاب كردند تا برخي آزمايش‌ها روي آنان انجام شود.
قبل از سفر گاگارين به فضا هيچ كس به درستي از شرايط پرواز در بي‌وزني اطلاع دقيقي نداشت، كارشناسان با حدس و گمان آموزش‌ها و آزمايش‌هايي پيشنهاد مي‌كردند.
به عنوان مثال آزمايشگرها چند هفته بدون حركت در حالتي روي تختخواب دراز مي‌كشيدند كه پاهايشان بالاتر از سر قرار داشت، زيرا در شرايط بي‌وزني خون بيشتري در قسمت بالايي تنه جمع مي‌شود. بسياري از آزمايشگرها بعد از پايان دوره بسختي مي‌توانستند راه بروند.
سفينه‌هاي اوليه گنجايش يك فضانورد را داشت و براي آن‌كه مقاومت بدن در برابر تنهايي در شرايط سفينه فضايي آزمايش شود، آزمايشگرها مجبور بودند هفته‌ها در اتاقي زندگي كنند كه به آن اتاق كيهاني مي‌گفتند. در اين محفظه كاملا ايزوله شده هيچ صدايي از بيرون شنيده نمي‌شد، اما اين تنها مشكل زنداني نبود. در اين اتاق‌ها فضانوردان مجبور بودند فشار هواي بالا و پايين‌تر از حد معمول، گرما و سرما را همراه با آزمايش‌هاي ديگر تحمل كنند. از جمله بعد از مدتي اقامت براي آن‌كه به توانايي‌هاي مغزي آنان پي ببرند، نخست فضانورد حسگرهايي را به نقاط خاصي از بدن خود وصل مي‌كرد. سپس روي صندلي مخصوصي مي‌نشست كه در استوانه‌اي با خطوطي موازي از بالا به پايين به صورت پيچدار قرار داشت كه از بالاي استوانه شروع و به انتهاي آن ختم مي‌شد. استوانه به حركت در مي‌آمد و فضانورد بايد با چشمانش مسير حركت يك خط را دنبال مي‌كرد.
در اين حال توسط كساني كه بيرون اتاق نشسته بودند مورد سوال‌هاي مختلف قرار مي‌گرفت و بايد پاسخ منطقي به سوال‌ها مي‌داد!
سرگئي نيفيدوف يكي از فضانوردان صفر بود كه 35 سال از زندگيش را در اين حرفه سخت گذرانده و آزمايش‌هاي بسياري انجام داده بود كه بعدها از نتايج آنها كيهان‌نوردان در سفينه‌هاي واقعي بهره برده بودند.
او و دوستانش بارها از عهده اين آزمايش‌هاي طاقت‌فرسا سربلند بيرون آمدند اما به آنها اجازه ورود به جرگه كيهان‌نوردان داده نشد.
نيفيدوف مي‌گويد يك بار كه پس از آزموني پيچيده او و چند نفر از دوستانش بسختي بيمار شده بودند در يك بيمارستان نظامي با كيهان‌نوردان گروه گاگارين ملاقات داشتند. آنها را براي معاينه پزشكي به بيمارستان آورده بودند، اما براي آن كه كيهان‌نوردان بدانند كارشان تا چه حد سخت است و ما چه بهايي را تا آن روز پرداخته‌ايم آنها را براي ملاقات آزمايشگرها آوردند. كيهان‌نوردان به چشم خود ديدند خلبانان قوي و سرزنده ديروز بر اثر آزمايش‌ها به روزي افتاده‌اند كه نه تنها نمي‌توانند به فضا بروند، حتي توانايي خلباني هم نخواهند داشت و برخي براي زندگي معمولي نيز ديگر توان ندارند.
نيفيدوف مي‌گويد اجباري در كار نبود. در آغاز راه همه چيز به ما تذكر داده شده بود و همه ما به عواقب كارمان آگاهي داشتيم اما هدفمان را مقدس مي‌دانستيم و به همين دليل به‌رغم سختي كار، آنهايي كه توسط پزشكان و به دليل از دست دادن سلامت بركنار نمي‌شديم، بعد از پايان دوره معالجه به كار آزمايشگري ادامه مي‌داديم.
كيهان‌نوردان فضا نرفته
گرچه بخش مهمي از آزمايش‌ها روي آزمايشگرها انجام شد اما فضانوردان نيز در بسياري از آموزش‌ها، تمرين‌ها و آزمون‌ها صدمه مي‌ديدند و بركنار مي‌شدند. در شرايط آن روزگار شوروي سابق، فرد بركنار شده سندي امضا مي‌كرد كه آنچه را در مدت آموزش ديده و شنيده به كلي فراموش كند و كلامي از آن را به كسي نگويد و انتقال ندهد و به اين گونه بود كه 25 سال بعد از انتخاب نخستين گروه كيهان‌نوردان مشخص شد آنها نه 12 نفر بلكه 20 نفر بوده‌اند.
از 20 عضو گروه يوري گاگارين، 12 نفر يعني گرمان تيتف، آنديان نيكلايف، پاول پاپويچ، ولاديمير كامارف، پاول بيليايف، الكسي لئونف، يوگني خرونف، باريس والينف، والري بيكوفسكي، ويكتور گارباتكو، گئورگي شونين و البته گاگارين به فضا سفر كرده‌اند، اما تا اواسط دهه 80 كسي به درستي از اسامي و مشخصات والنتين باندارنكو، گريگوي نيليوبف، آناتولي كارتاشف، والنتين وارلامف، والنتين فيلاتف، ايوان آنكيف، ديميتري زايكين و مارس رافيكف خبري نداشت.
جوان‌ترين عضو گروه، والنتين باندرانكو 24 ساله در جريان آزمايش‌هاي مربوط به اتاق سكوت كشته شد. او ده شبانه روز در اين اتاق طاقت آورد. در روز دهم و بعد از يك آزمايش پزشكي به دليل اشتباه خود در آتش سوخت. اتاق او در آن لحظه با اكسيژن پر شده بود و باندارنكو پنبه آغشته به الكل را از روي اشتباه بر روي اجاق برقي انداخت و در يك لحظه اتاق شعله‌ور شد.
كارتاشف در جريان تمرين با دستگاه گريز از مركز به دليل فراباري 8 ـ 7 درجه، سلامتي‌اش را از دست داد.
استخوان گردن وارلامف در پرش به داخل استخر صدمه ديد. وارلامف سپس در مركز آموزش فضانوردان به عنوان كارشناس فعاليتش را ادامه داد. او در سال 1980 به دليل خونريزي مغزي مرد.
نيليوبف، فيلاتف، آنيكيف و رافيكف به دليل تخطي از اصول اخلاقي از گروه اخراج شدند.
زايكين تا سال 1969 كار را در گروه ادامه داد اما سرانجام گروه را به دليل از دست دادن سلامتي ترك كرد.
به هر حال امروز نيز فضانوردان پشت پرده زيادي وجود دارند كه آزمايش‌ها را انجام مي‌دهند. ممكن است بر اثر اين آزمايش‌ها حتي صدمه ببينند اما كمتر كسي آنها را مي‌شناسد. شايد در اخبار خوانده باشيد چندي پيش برنامه‌اي تحت عنوان مريخ 500 به اجرا درآمد. در اين طرح، باز هم چند آزمايشگر شركت كردند.
محل بسياري از اين آزمايش‌ها يا انستيتوي تحقيقات پزشكي و زيست‌شناسي مسكو است و يا كارخانه ساخت ادوات و تجهيزات پشتيباني و ايمني فضايي زوزدا. كارشناسان اين دو محل يا افراد داوطلب از موسسات ديگر، آزمايش‌هايي را انجام مي‌دهند كه حاصل كارشان در آموزش يا برنامه‌ريزي سفرهاي فضايي كاربرد دارد. آنها شرايط بسيار سختي را داوطلبانه مي‌پذيرند تا كيهان‌نوردان در زمان پروازهاي فضايي كمتر به خطر بيفتند يا صدمه ببينند.
اولين فضانوردان تاريخ
عكس يادگاري نخستين گروه كيهان‌نوردان شوروي و مربيان آنها با كاراليف (سرپرست فضانوردي آن روزگار در شوروي) اين عكس 25 سال اجازه انتشار نداشت.
يكي از فضانوردان شماره صفر ضمن آزمايش لباس فضايي
نمونه‌اي از عكس‌هاي سانسور شده. در اين عكس نيليوبف رتوش شده است. عكس واقعي تنها پس از حدود 25 سال اجازه انتشار يافت.
سيروس برزو
