کشف حفره لایه اوزون شانسی بوده

دانشمند انگلیسی که 25 سال پیش در قالب یک تیم موفق به کشف حفره لایه اوزون شده بود اعلام کرد این کشف کاملا شانسی بوده و مطالعات در آن زمان در راستای بررسی چنین بحرانی انجام نمی گرفته است.25 سال پیش یعنی در اواخر قرن بیستم یکی از بزرگترین تهدیدهای زیست محیطی به صورت شانسی کشف شد. در ماه می سال 1985 حفره ای در لایه اوزون در ارتفاعات اتمسفر و بر فراز قطب جنوب کشف شد. دانشمندان با دیدن این حفره هشدار دادند احتمال گسترش این حفره به دیگر نقاط جهان و افزایش میزان خطر ابتلا به سرطان تحت تاثیر پرتوهای خورشیدی وجود خواهد داشت.کاهش تدریجی لایه محافظتی اوزون که تمامی گونه های حیات بر روی زمین را از آسیبهای پرتوهای ماورا بنفش خورشیدی حفظ می کند تحت تاثیر آزادسازی مواد شیمیایی دست ساز بشر در اتمسفر، خطر ابتلا به سرطان کشنده پوست و عوامل نابینا کننده را افزایش داد. بحرانی که سیاستمداران را مجبور به واکنش سریع و شدید کرد.درست دو سال پس از این کشف که توسط تیمی سه نفره از دانشمندان انگلیسی صورت گرفته بود، جوامع بین المللی پیش نویس پروتوکل مونترآل را آماده کردند. توافق نامه ای که به منظور ممانعت و کاهش تدریجی استفاده از مواد شیمیایی مخرب لایه اوزون از قبیل کلروفلروکربنها یا CFC های مورد استفاده در صنایع تولید یخچال و اسپری های خوشبو کننده ارائه شده بود.این پیش نویس به سرعت باعث متوقف شدن استفاده از این مواد شیمیایی در بسیاری از کشورهای جهان شد. بریتانیا تولید و مصرف این مواد را در سال 1995 متوقف کرد. حرکتی که پنج سال بعد توسط دیگر کشورهای توسعه یافته دنبال شد. در سال 2009 تمامی اعضای سازمان ملل متحد پروتوکل اصلی منع استفاده از مواد مخرب لایه اوزون را امضا کردند. قراردادی که به عنوان یکی از موفقیت آمیزترین قراردادهای زیست محیطی بین المللی شناخته می شود.اکنون با گذشت یک چهارم قرن از انتشار اولین اخبار در رابطه با این بحران یکی از اعضای تیم سه نفره از دانشمندان انگلیسی اعلام کرده در کشف این پدیده شانس نقش بسیار مهمی را ایفا کرده است."جاناتان شنکلین" که به همراه دو دانشمند دیگر اطلاعات کلیدی این کشف را در "اکتشاف قطبی انگلستان" جمع آوری کرده بود می گوید شانس همانطور که در بسیاری از دیگر اکتشافات علمی نقش دارد در این کشف علمی نیز نقشی کلیدی به عهده داشته است.در آن زمان یعنی در اوایل دهه 1980 دانشمندان انگلیسی به شدت تحت فشار دولت محافظه کار "مارگارت تاچر" قرار داشتند. به ویژه برنامه های طولانی مدت نظارتی علمی با مشکلات فراوانی مواجه بودند. یکی از این برنامه ها ویژه اندازه گیری سالانه گاز اوزون اتمسفر طراحی شده بود که از دهه 1950 به عهده ایستگاه تحقیقاتی هالی برنامه اکتشاف قطبی انگلستان گذاشته شده بود.شنکلین می گوید: "در دهه 1980 این برنامه به شدت در جستجوی یافتن مسیری برای اقتصادی شدن بود و برنامه کنترل اوزون در ایستگاه هالی در معرض متوقف شدن قرار گرفته بود. به نظر نمی آمد چیزی در حال تغییر کردن باشد و دلایل بسیار محدودی برای ادامه فعالیت این برنامه وجود داشت. اما این برنامه در دسته برنامه هایی قرار داشت که می توانست شواهد مهمی را برای اتخاذ تصمیمهای جدی سیاسی با هدف نجات سیاره زمین فراهم آورد."در واقع محاسبات به عمل آمده در هالی به منظور کنترل طولانی مدت لایه اوزون نبوده است بلکه با هدف بهبود پیش بینی آب و هوا و تایید نظریه هایی در رابطه با چرخه اتمسفری انجام می گرفت. با این حال به تدریج آشکار شد که لایه های اوزون اتمسفر در بهار قطب جنوب یعنی در ماه های اکتبر و سپتامبر به اندازه قابل توجهی کاهش پیدا می کنند در حالی که میزان بازگشت آن در فصل تابستان قطبی نیز بسیار محدود بود.در آن زمان حدسیات علمی بر اساس نظریه های جدید در رابطه با چگونگی تاثیر مواد شیمیایی دست ساز بشر بر روی لایه اوزون در استراتوسفیر اتمسفر وجود داشت. با این همه در اوایل دهه 1980 هیچ کس توجهی به کاهش شدید گاز در لایه اوزون قطب جنوب در پایان هر زمستان قطبی نداشت. منطقه ای که اولین پرتوهای خورشیدی در آسمانش رسوخ کرده و باعث شکل گیری واکنش اوزون و مواد مخرب شیمیایی این گاز می شد. مطالعه سال 1985 نشان داد که کمترین مقادیر اوزون که در اواسط اکتبر مشاهده می شود در میان سالهای 1975 تا 1984 در حدود 40 درصد کاهش یافته است. آماری که نشان دهنده یک حفره واقعی نبود اما در هر حال نگران کننده به شمار می رفت.شکلین می گوید: "تا آنجایی که به یاد دارم هیچ لحظه افتخار آمیز اکتشافی در این مطالعه وجود نداشت و بیشتر ترکیبی از کنار هم قرار گرفتن قطعات اطلاعاتی بود تا اکتشاف." اطلاعات با استفاده از تجهیزات بسیار ساده ای که برای کنترل میزان طول موجهای مختلف ماورا بنفش آسمان را تحت نظر می گرفت، جمع آوری شدند.این مطالعه باعث آشفتگی و نگرانی شدید شد و حتی برخی از دانشمندان آمریکایی که با استفاده از ماهواره های پیچیده در حال کنترل لایه اوزون بودند آن را باور نکردند. تحلیلهای ابتدایی آنها هیچ نوع کاهشی را در گاز موجود در لایه اوزون نشان نمی داد، اما بررسی دوباره اطلاعات به دست آمده از ماهواره ها، نظریه دانشمندان انگلیسی را تایید کرد. شنکلین معتقد است دانشمندان آمریکایی در دریایی از اطلاعات به دست آمده از ماهواره ها غرق شده بودند و از این رو نتوانستند این بحران را ردیابی کنند.بر اساس گزارش ایندیپندنت، 20 سال پس از پروتوکل مونترآل، اکنون می توان نشانه هایی را از احیای حفره لایه اوزون مشاهده کرد، بحرانی که برای بازسازی کامل به چندین دهه دیگر زمان و توجه نیاز خواهد بود.

علی پوررسول توچائی