|
انسانهای نخستین از پدیده های طبیعی قبل مشاهده مستقیم ،که به فواصل زمانی مرتب ومنظم تکرار می شدند ، در تعیین واحدهای مختلف زمان استفاده می کردند.از میان این پدیده ها ، حرکت چرخشی زمین ، حرکت ماه بدور زمین وحرکت ظاهری سالانه خورشید حول محور زمین پذیرفته ترین سامانه اندازه گیری زمان را تشکیل داده اند.چون بررسی حرکت زمین، ماه وخورشید از جمله مطالعات نجومی است ، از این رو ،تعیین زمان وبه تبع آن استخراج تقویم ، با میدان عمل وکاربرد علوم ریاضیات ،مکانیک سماوی ،مثلثات کروی ، فیزیک نظری وعملی ،هواشناسی ورایانه در حکم شاخه ای از علم نجوم در آمد. ازسابقه تاریخی تقویم اطلاعی در دست نیست،ولی می توان تصور کرد که نیاز بشر به تقویم،حداقل از زمانی احساس شد که بشر به زندگی اجتماعی وکشاورزی روی آورد وبرای تعیین کشت وزرع وبرداشت محصول ،تهیه آذوقه،ییلاق وقشلاق کردن ،بازاریابی وغیره به تقویم نیاز پیدا کرد.بنابراین ،سابقه تاریخی تقویم ،بدون تردید ،اگر نه به طول عمر بشریت ،حداقل قابل مقایسه با طول تاریخ مدون است.به علاوه ، از میان پدیده های طبیعی تکرار منظم شب وروز ،تغییر تناوبی بخش روشن رو به زمین کره ماه (اهله قمر) وتغییر تناوبی فصول گرم وسرد،تغییر تناوبی اهله قمر خیلی زود نظر انسان رابه خود جلب کرد.از این رو،نخستین تقویم های تدوینی ،تقویم قمری بودند.از سوی دیگر ،مدارک وشواهد نشان می دهند که ثبت اهله قمر توسط بشر ،دارای قدمت حداقل 30000 سالی است.بنابراین سابقه تاریخی تقویم بیش از 30000 سال خواهد بود.
در ایران ، تقویم دارای پیشینه ای بسیار طولانی است.به علاوه ،در تدوین تقویم هجری شمسی از ویژگیهای تقویم های گذشته ایران استفاده شده است.
طول روز بر اساس زمان متوسط دوره چرخش کره زمین بدور خود و سال براساس دوره چرخش زمین بدور خورشید محاسبه می شود. درزمانهای قدیم تعریف طول ماه برحسب دوره عبور ماه های کامل متوالی بادوره 29.5 روز محاسبه می شده است ولی در حال حاضر براساس یک دوازدهم طول سال تعریف می شود.از آنجاییکه تعداد صحیحی از ماه در طول یک سال خورشیدی جای نمی گیرد همواره بین سالی که براساس دوره ماه تعریف می شود(سال قمری) با سال خورشیدی تفاوت وجود دارد.در حالیکه کارهای عمومی مردم بر اساس تقویم خورشیدی انجام می شود مراسم سنتی بر اساس ماههای قمری انجام می شوند.
درباره پیدایش هفته نظریه های متفاوتی ارائه شده است.در نظریه بیشتر پذیرفته شده،منشاءهفته را به وجود فاصله زمانی حدود 7 شبانروزی بین اهله چهارگانه معروف ماه یعنی فاصله زمانی از مقارنه تا تربیع اول،تربیع اول تا بدر،بدر تا تربیع دوم وتربیع دوم تا مقارنه،مرتبط می دانند.بعد از متداول شدن هفته در تقویمها، کلدانیان روزهای آن را با نام هفت جرم سماوی یعنی ماه،خورشید، عطارد، زهره، مریخ، مشتری و زحل نامگذاری کردند.دلیل استفاده از نام هفت جرم نامبرده آن بود که کلدانیها معتقد بودند این اجرام سماوی را خدایان هدایت می کنند.ترتیب اختصاص نام این اجرام به روزهای هفته ،برپایه فاصله ای که در آن روزگار برای هریک از آن اجرام متصوربودند،صورت گرفت.در آن ایام ترتیب اجرام یادشده بر حسب فاصله اشان از زمین را چنین تصور می کردند:ماه نزدیکترین،عطارد،زهره ،خورشید،مریخ ،مشتری وزحل.
از سوی دیگر بابلی ها عدد هفت ومضربی از آن را بدیمن(نحس )می دانستند.از این رو در روزهای هفتم ،چهاردهم،بیست ویکم وبیست وهشتم ماه دست از کار می کشیدند واستراحت می کردند.بدین ترتیب ،بعد از پذیرش هفته بعنوان واحد زمانی بزرگتر از شبانروز وکوچک تر از ماه در تقویم ونامگذاری روزهای آن،تعطیلی یک روز درهفته نیز متداول شد.از قراین چنین بر می آیدکه در ابتدا ،همواره روز شنبه روز تعطیلی هفتگی بود ودر نتیجه هفته از روز یکشنبه آغاز می شد.امروزه برای کلیمی ها یا نخستین ملتی که از هفته استفاده کردند،روز شنبه روز تعطیلی هفتگی است.بعد از کلیمی ها،مسیحیان روز یکشنبه وسرانجام مسلمانان روز جمعه را روز تعطیل هفته تعیین کردند. در بعضی منابع آمده که هفته بنا به نظر ادیان یهودی ومسیحی که هر هفت روز باید یک روز استراحت کرد ایجاد شده است.
از اقوام مصری بعنوان اولین اقوامی که از تقویم خورشیدی استفاده نموده اند واز اقوام بابلی بعنوان اولین قومی که سال را براساس دوازده چرخش ماه تعریف کرده اند نام برده می شود اقوام بابلی بعد از گذشت چند سال هروقت متوجه می شدند که اختلاف تقویم شان با چهار فصل زیاد شده به تقویم خود یک یا چند ماهی اضافه می کردند.ژولیوس سزار در سال 45 قبل از میلاد به پیشنهاد ستاره شناس یونانی بانام Sosigenes تقویمی که اکنون با نام تقویم ژولینی می شود راتعریف کرد .این تقویم براساس سال خورشیدی با طول 365.25 روز بود .سال براساس 365 روز تعریف می شد وبدلیل وجود کسر 0.25 روز هر چهار سال یک روز به طول سال اضافه می شد(سال کبیسه ).اسامی روزهای هفته وماههای سال وآغاز سال جدید از 25 مارس را سزار اگوستوس در سال 44 قبل از میلاد تعریف کرد.طول سال ژولینی که 365.25 روز است با مقدار واقعی تر که 365.2419 است تفاوت ناچیزی دارد ومقدار خطا به 8 روز در هر 1000 سال می رسید.تا قرن 16 میلادی مقدار اختلاف قابل توجه شده بود برای مثال در سال 1582 اعتدال بهاری 10 روز زودتر از آنچه که باید فرا می رسید.بنابراین پاپ گریگوری سیزدهم در همان سال 10 روز از سال را حذف کرد تا تقویم سر جای خود برگرددودرست شود .در آن سال 5 اکتبر به ۱۵اکتبر تغییر کرد.با این کار تقویم گریگوری بنا نهاده شد که در آن علاوه بر دوره 4 ساله برای سالهای کبیسه سالهایی که بر عدد 400 بخش پذیر بودند نیز سال کبیسه شدند (مانند سال 1600 یا 2000) علاوه برآن آغاز سال جدید نیزبه اول ژانویه تغییر کرد.در حال حاضر مقداراختلاف تقویم گریگوری با سال خورشیدی واقعی 3 روز در 10000 سال است.
علاوه بر تقویم گریگوری دو تقویم دیگر نیز وجود دارد یکی تقویم مسلمانان ودیگری یهودیان( تقویم یهودی یا Hebrewبه ترتیب از 12 ماه 29 و30 روزه تشکیل شده وهر سه سال یک ماه به آن اضافه می شود.)
بطور کلی ،استفاده از حرکت مداری ماه وخورشید برای تعیین زمان منجر به ابداع سه نوع تقویم شد که عبارتند از :
الف- تقویم قمری :در تقویم قمری از دوره مداری حرکت ماه بدور زمین ،یعنی مدت زمان یک ماه قمری ،واحد زمان اصلی تقویمی استفاده می شود.درتقویم قمری به کمک ماه قمری سال قمری تعریف می شود که شامل 12 ماه قمری است.
ب- تقویم شمسی: در این تقویم از دوره مداری حرکت ظاهری سالانه خورشید بدور زمین ، یعنی سال ، در نقش واحد اصلی زمان اصلی تقویم استفاده می شود.در تقویم های شمسی ، مدات زمان ماه با تقسیم مدت یک سال به 12 بخش وبا روش های متفاوت ، تعریف می شود.
ج-تقویم شمسی-قمری :در این تقویم بطور همزمان ، از دوره مداری حرکت ماه حول زمین برای تعیین مدت ماه ودوره مداری حرکت ظاهری سالانه خورشید بدور زمین برای تعیین مدت سال استفاده می شود.نبود رابطه ساده بین دوره مداری ماه ودوره مداری خورشید سبب شد تا در تقویم شمسی –قمری از روشهای گوناگون برای ایجاد ارتباط بین دوره های مداری یاد شده استفاده شود.
تاریخچه تحول تقویم در ایران
درباره تقویم در ایران باستان اسناد ومدارک دقیقی در دست نیست ،ولی آثار ونشانه هانظیر کتیبه ها،کتب مذهبی ،روایات ،سنت وآیین های موجود نشان می دهند که حساب روز ،ماه وسال در ایران از تنوع خاصی برخور دار بودو در ادوار مختلف تکامل یافت.به علاوه ایرانیان از زمانهای بسیار دور از کسر شبانروز مدت سال آگاهی داشتند وآنرا در تنظیم تقویم ها منظور می کردند.
الف –تقویم فرس (fars )قدیم :در حال حاضر ،قدیمی ترین تقویم شناخته شده ایران ،تقویم فرس قدیم است.این تقویم را تقویم یزدگردی باستانی نیز گفته اند.در اینجا،یزدگردی به معنی الهی وایزدی است.زیرا هر روز ماه این تقویم به ایزدی تعلق داشت ودر آن روز مراسم ویژه ای اجرا می شد.ابداع تقویم فرس قدیم را به دوره جمشید(چهارمین شاه سلسله پیشدادی )وحتی قبل از آن نسبت می دهند.مبداءتقویم فرس قدیم را حدود 5025 قبل از میلاد(یا حدود 7030 سال پیش )برآورد کرده اند.
سال تقویم فرس قدیم شمسی 365 شبانروزی،شامل 12 ماه 30 شبانروزی و5 شبانروز اضافی بود .با آغاز بهار شروع می شد.در این تقویم روزهای ماه با اعداد از یک تا 30 مشخص می شد وشبانروز از لحظه طلوع خورشید آغاز ودر لحظه طلوع خورشید روز بعد پایان می یافت.جهت احتساب دقیق کسر شبانروز سال شمسی ،به منظور نگاهداشتن روز اول سال در آغاز بهار ،از دوره کبیسه 1508 سالی استفاده می شد که شامل 365 شبانروز کبیسه به صورت 12 کبیسه 30 شبانروزی ویک کبیسه 5 شبانروزی بود.روش اجرای کبیسه یادشده بدین صورت بود که دوره 1508 سال رابه 13 دوره کوتاه 116 سالی تقسیم می کردند.در پایان 12 دوره کوتاه یک کبیسه 30 شبانروزی(یعنی هردوره کوتاه شامل 115 سال 12 ماهه وسال آخر دوره 13 ماهه بود.)ودر پایان دوره کوتاه سیزدهم ،یک کبیسه 5 شبانروزی ،به نام بهیزک یا وهیگک، اجرا می شد.این قاعده کبیسه برای مدت متوسط سال فرس قدیم مدت 2420/365 شبانروز به دست می دهد که حدود 0004/0 شبانروز (یا حدود 35 ثانیه)کوچک تر از مدت سال اعتدالی در آن ایام است.
ب- تقویم پارسی باستان :بعد از تقویم فرس قدیم ،تقویم پارسی باستان یا تقویم هخامنشی در ایران متداول شد.مشخص نیست که این تقویم از چه زمانی در ایران متداول بود،ولی در اسناد وکتیبه های دوره هخامنشی از آن نام برده شده است.سال تقویم پارسی باستان ،شمسی 365 شبانروزی،شامل 12 ماه 30 شبانروزی و5 شبانروز اضافی بود وظاهرا"با آغاز فصل پاییز شروع می شد.از مبداءتاریخ گذاری ،روش اجرای کبیسه ها وسایر ویژگیهای این تقویم اطلاعات روشنی در دست نیست.در حال حاضر فقط ترتیب ونام 9 ماه تقویم پارسی باستان بدست آمده از کتیبه های داریوش اول ، در دست است که در جدول همراه با تطابق آنها با فصول مختلف سال داده شده است.شایان ذکر است که در تقویم پارسی باستان ،تاریخ با ذکر شماره روز ماه بعد از نام ماه مورد نظر بیان می شد.برای مثال ،روز دهم ماه انامک به صورت از ماه انامک ده روز گذشته است ،بیان می شد.به علاوه آخرین روز ماه را جیمن یا خشمین می نامیدند.
|
شماره
|
نام
|
فصل
|
|
1
2
3
|
باغیادیش
آدوکنیش
آثریادی
|
پاییز
|
|
4
5
6
|
انامک
مرغزن
وی یخن
|
زمستان
|
|
7
8
9
|
-
ثورواهر
ثایگرچیش
|
بهار
|
|
10
11
12
|
گرمپد
-
-
|
تابستان
|
ج- تقویم اوستایی :تقویم پارسی باستان در اواخر سلطنت کمبوجیه یا اوایل سلطنت داریوش اول،حدود سال 1145هجری شمسی قبل از هجرت منسوخ وتقویم اوستایی جایگزین آن شد.سال تقویم اوستایی 365 شبانروزی شامل 12 ماه 30 شبانروزی و5 شبانروز اضافی موسوم به پنجه یا اندرگاه بود که به آخر سال اضافه می شد.درنامگذاری ماههای این تقویم از یکی از القاب اهورامزدا،یعنی دی وپانزده تن از فرشتگان ویاوران اهورامزدا استفاده شد.در تقویم اوستایی هفته وجود نداشت.ولی هر روز دارای نام مخصوصی بود واز لحظه طلوع خورشید آغاز می شود.ترتیب ونام روزهای ماه های تقویم اوستایی در جدول زیر مشاهده می شود.به علاوه در نامگذاری روزهای ماه از نامهای سال نیز استفاده شدو رسم بر این بود که در هرماه ،در روز هم نام با آن ماه جشن ویژه ای برپامی کردند.بنابراین ،در تقویم اوستایی ، برای بیان تاریخ از نام روز وماه استفاده می شد.برای مثال ،دوم اردیبهشت ماه را بهمن روز اردیبهشت ماه می گفتند.
|
شماره
|
نام
|
|
1
|
فروردین
|
|
2
|
اردیبهشت
|
|
3
|
خرداد
|
|
4
|
تیر
|
|
5
|
امرداد
|
|
6
|
شهریور
|
|
7
|
مهر
|
|
8
|
آبان
|
|
9
|
آذر
|
|
10
|
دی
|
|
11
|
بهمن
|
|
12
|
اسفندارمذ(اسپندارمذ)
|
در آن ایام،مدت سال اعتدالی را برابر 25/365 شبانروز در نظر می گرفتند ،ولی مدت سال تقویم اوستایی برابر 365 شبانروز ،در نتیجه 25/0 شبانروز کوتاه تر از مدت سال اعتدالی بود.از این رو،اول فروردین تقویم اوستایی(که آغاز بهار تقویمی این تقویم نیز است)هر سال به مدت 25/0 شبانروز ودر هر 120 سال یک ماه 30 شبانروزی (120*0/25=30 )زود تر از آغاز بهار طبیعی شروع می شد.بدیهی است که این جابجایی برای سایر فصول تقویی نیز صادق بود.بنابراین در هر 120 سال ،فصول تقویم اوستایی یک ماه تقویمی زود تر از فصول طبیعی هم نام آغازمی شد. برای مثال 360 سال بعد از سالی که آغاز بهار تقویمی بر آغاز بهار طبیعی منطبق بود،آغاز تابستان تقویمی بر آغاز بهار طبیعی منطبق می شود.
از سوی دیگر در هر روز سال تقویم اوستایی ،آیین های مذهبی ویژه ای اجرا می شد.در این صورت ،اجرای کبیسه یک شبانروز در هر چهار سال سبب تغییر شماره روزهای سال را به دنبال داشت.از این رو،اجرای کبیسه یک شبانه روز در هر چهار سال ممکن نبود.برای رفع این مشکل وتثبیت اول فروردین تقویم اوستایی بر آغاز بهار طبیعی، به ناچار ،در هر 120 سال یک ماه 30 شبانروزی کبیسه اجرا می کردند وماه کبیسه ،به ترتیب ،به آخر اولین،دومین،سومین ،........ودوازدهمین ماه سال اضافه می شد،نام ماه کبیسه از نام همان ماهی گرفته می شد که در پی آن قرار می گرفت.بنابراین ،در 120 سال اول دو ماه با نام فروردین،در 120 سال دوم دو ماه با نام اردیبهشت،........ودر 120 سال دوازدهم دو ماه با نام اسفندارمذ وجود داشت.برای مشخص بودن ماهی که می بایست در پایان 120 سال تکرار شود،5 شبانروز اضافی سال به آخر همان ماه افزوده می شد.ماه کبیسه را بهیزک وسال 13 ماهی را سال بهیزکی می نامیدند.همانطور که اشاره شد این قانون کبیسه رابرای دستیابی به مدت متوسط سال تقویم اوستایی برابر مدت سال اعتدالی فرض شده،یعنی 25/365 شبانروز ،اجرا می کردند.مدت سال تقویمی تقویم اوستایی حدود0077/0 شبانروز طولانی تر از مدت سال اعتدالی آن زمان است وهمانگونه که ذکر شد قانون کبیسه تقویم اوستایی معادل یک شبانروز کبیسه در هرچهار سال است.از این قانون حدود 500 سال بعد ،به دستور ژول سزار ،در تقویم روم باستان استفاده شد.
د- تقویم فرسی:در دوره ساسانیان ،از تقویم اوستایی با مبداء تاریخ گذاری سال جلوس به سلطنت شاهان ساسانی استفاده می شد وآنرا تقویم فرسی می نامیدند.بنابراین ،تقویم فرسی دارای 12 ماه 30 شبانروزی،با ترتییب ونام ماه های تقویم اوستایی و5 شبانروز اضافی ،موسوم به خمسه مسترقه بود.خمسه مسترقه به آخر ماه آبان یا اسفندار مذ(اسفند)افزوده می شد.آخرین مبداءتاریخ گذاری تقویم فرسی سال جلوس به سلطنت یزدگردسوم ،مطابق سال 11 هجری قمری ،سال 11 هجری شمسی وسال 632 میلادی ژولی بود.با کشته شدن یزدگرد سوم در سال 31 هجری قمری مبداء تاریخ گذاری دیگری وضع نشد ،ولی تقویم فرسی با مبداءتاریخگذاری سال جلوس به سلطنت یزدگرد سوم با نام تقویم یزدگردی ،نزد ایرانیان محفوظ ماند.ایرانیان از تقویم یزدگردی بدون اجرای کبیسه استفاده می کردند.اجرا نکردن کبیسه های تقویم یزدگردی سیی شد تا فصول این تقویم در هرچهار سال یک شبانروز زودتر از فصول طبیعی آغاز شود.برای مثال ،آغاز بهار طبیعی سال 1308هجری شمسی مطابق 15 آبان 1298 تقویم یزدگردی وآغاز بهار سال 1361 هجری شمسی مطابق 28 آبان 1351 تقویم یزدگردی می شود.در این صورت ،آغاز بهار تقویم یزدگردی ،در مدت 53 سالریال31شبانروز زود تراز بهار طبیعی فرا می رسید.
ه- تقویم هجری قمری:در سده های نخستین اسلامی،تقویم هجری قمری به تدریج در ایران متداول شد ودر کنار تقویم یزدگردی مورد استفاده قرار گرفت.شایان ذکر است که در فواصل زمانی مختلف تاریخ کشورمان ،از تقویمهایی با ویژگیهای متفاوت استفاده شد ،ولی در میان آنها ،تقویم هجری قمری تنهاتقویمی است که در 12 سده گذشته ،همواره مورد استفاده بوده است.تقویم هجری قمری دربردارنده 12 ماه با نامهای محرم،صفر،ربیع الاول،ربیع الثانی ،جمادی الاول،جمادی الثانی،رجب،شعبان ،رمضان،شوال،ذیقعده وذیحجه است.در این تقویم ،شبانروز از لحظه غروب خورشید آغاز می شود ودر لحظه غروب خورشید روز بعد پایان می یابد.هر ماه قمری از لحظه غروب خورشید روزی که هلال ماه نو در شامگاهش با چشم دیده می شود ،آغاز می شود وممکن است 29 یا 30 شبانروزی باشد.به علاوه ،امکان دارد تا سه ماه متوالی 29 شبانروزی وتاچهار ماه متوالی 30 شبانروزی باشد.مبداءتاریخ گذاری تقویم هجری قمری اول محرم سال هجرت حضرت رسول اکرم(ص)از مکه به مدینه ومطابق جمعه27 تیر سال یک هجری شمسی و16 ژوئیه 622 میلادی ژولی است.اضافه می شود که رویداد هجرت نبوی در واقع در روز دوشنبه اول ربیع الاول سال یک هجری قمری مطابق 24 شهریور سال یک هجری شمسی و13 سپتامبر 622 میلادی ژولی اتفاق افتاد.
رویت هلال ماه نو به محل ناظر در روی زمین بستگی داردواز این رو امکان دارد که در مواقعی هلال ماه نو در محلی در شامگاه بیست ونهم ماه قمری وهمان هلال در محلی دیگر در شامگاه سی ام ماه دیده شود.بدیهی است این اختلاف تاریخ رویت هلال ماه نو ،اختلاف تقویم قمری این دو محل را در پی خواهد داشت.
و-تقویم خراجی:ایرانیان تا مدتی از تقویم یزدگردی بدون کبیسه استفاده می کردند.اجرا نکردن کبیسه های تقویم یزدگردی سبب می شد تا فصول تقویم در هر 120 سال یک ماه زودتر از فصول طبیعی آغاز شود.از سوی دیگر،آخرین کبیسه تقویم یزدگردی 70 سال پیش از کشته شدن یزدگرد سوم اجرا شد.از این رو،در اواخر سده سوم هجری قمری،فصول تقویم یزدگردی نسبت به فصول طبیعی هم نام به مدت سه ماه یا یک فصل عقب افتاد.برای مثال ،آغاز تابستاان یزدگردی (هنگام وصول خراج)به آغاز بهار طبیعی (هنگام کشت محصول)جابجا شد.این جابجایی فصول تقویم یزدگردی سبب شد تا کشاورزان نتوانند خراج را به موقع پرداخت کنند وکارپردازان امور دیوانی نیز در جمع آوری خراج با مشکل روبرو شوند.به همین جهت ،کشاورزان ،کارپردازان امور دیوانی وحتی وزرای دستگاه خلافت،همواره ،از خلفای اسلامی درخواست اجرای کبیسه های تقویم یزدگردی به منظور تثبیت نوروز در آغاز بهار طبیعی را می کردند.این درخواستها ،خلفای اسلامی را به کوششهایی در جهت اصلاح تقویم یزدگردی واداشت.این کوششها که از اوایل سده دوم هجری آغاز شد،در سال 282 هجری قمری(مطابق سال 274هجری شمسی )در زمان خلافت معتضدبالله منجر به اصلاح تقویم یزدگردی ورواج تقویمی جدید شد.تقویم جدید،به دلیل این که مبنای جمع آوری خراج بود،تقویم خراجی نام گرفت.در اصلاحات تقویمی انجام شده ،به دستور معتضدبالله،نوروز سال 264یزدگردی،با اجرای 60 شبانروز کبیسه مربوط به سالهای واقع میان سال کشته شدن یزدگرد سوم وسال خلافت معتضدبالله،به اول خرداد 264 یزدگردی جابجا شد.این نوروز را نوروز معتضدی(یا نوروز خراجی)وسال یاد شده را سال معتضدی (یا سال خراجی )نامیدند.سال وماه های تقویم خراجی همان سال وماه های تقویم یزدگردی انتخاب شد،خمسه مسترقه از آخر آبان به آخر اسفندارمذ انتقال یافت وبه کارگیری نام روزهای ماه نیز منسوخ شد.به علاوه مقرر شد که در هر چهار سال یک شبانروز به خمسه مسترقه اضافه شود.بنابراین،مدت متوسط سال تقویم ایرانیان همچنان 25/365 شبانروز باقی ماند.شایان ذکر است که با اصلاحات تقویمی صورت گرفته ،نوروز در جای واقعی خود قرار نگرفت.زیرا حدود 17 شبانروز کبیسه ،مربوط به 70 سال میان اجرای آخرین کبیسه بهیزکی وسال کشته شدن یزدگرد سوم در نظر گرفته نشد.یعنی به جای 77 شبانروز کبیسه مورد نیاز ،فقط 60 شبانروز کبیسه اجرا شد.
تقویم خراجی ،بدلیل استفاده دستگاههای خلفای اسلامی از تقویم هجری قمری،به اصلاح دیگری نیز نیاز داشت.مدت سال هجری قمری حدود 10 تا 12 شبانروز کوتاه تر ازمدت سال شمسی به کارگرفته در تقویم خراجی است.از این رو ،در هر 33 یا 34 سال هجری قمری،عدد سال خراجی به اندازه یک واحد از عدد سال هجری قمری عقب می ماند.برای یکسان شدن عدد سالهای تقویم خراجی وتقویم هجری قمری مقرر شد که در هر 33 یا 34 سال هجری قمری ،یک سال تقویم خراجی را حذف کنند وعدد سال خراجی بعدی را به حساب آورند.این عمل را ازدلاق می نامیدند.برای مثال ،معتضدبالله سال 278 خراجی را با سال 279 خراجی جایگزین کرد.
ز-تقویم جلالی :اول فروردین تقویم یزدگردی ،علی رغم اصلاحات تقویمی بعمل آمده از سوی خلفای اسلامی بر بهار منطبق نشد.ایرانیان با آگاهی از مشکلات مترتب از آن ،همواره درصدد اصلاح دقیق تقویم خود بودند.به همین جهت،سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی با فرمان 18 فروردین 444 یزدگردی(مطابق 8 رجب 467 و14 اسفند453هجری شمسی)هیاتی متشکل از عبدالرحمن خازنی ،حکیم ابوالعباس لوکری ،ابوالمظفر اسفزاری،میمون بن نجیب واسطی،ابن کوشک بیهقی ،بهرام(منجم مخصوص ملکشاه)وعمر خیام نیشابوری(منجم جوان ،متولد سه شنبه8 خرداد 420 هجری شمسی )را مامور اصلاح تقویم یزدگردی کرد.
این هیات ،پس از چهار سال رصد ومحاسبه ،دریافت که نوروز سال 448 یزدگردی 18 شبانروز زود تر ازبهار طبیعی آغاز شده است.به منظور انطباق نوروز تقویم یزدگردی بر آغاز بهار ،با کبیسه کردن 18 شبانروز ،19 فروردین 448 یزدگردی ،نوروز اعلام شد وآن را نوروز سلطانی نامیدند.تقویم اصلاح شده را ،به لقب جلال الدین ملکشاه سلجوقی ،تقویم جلالی وسال 448 یزدگردی را که در بر گیرنده 383 شبانروز بود ،سال کبیسه ملکشاهی نامگذاری کردند.مبداءتاریخ گذاری تقویم جلالی (یا آغاز سال یک جلالی )مطابق جمعه اول فروردین 458 هجری شمسی ،15 مارس 1079 میلادی ژولی ،19 فروردین 448 یزدگردی و10 رمضان 471 ذکر شد.البته برخی از محققان مبداء تاریخ گذاری تقویم جلالی را مطابق جمعه 9 رمضان 471 اعلام کردند(ریاح،عبدالهی ،بیرشک) وطبق استخراج نگارنده، 8 رمضان.دلیل اختلاف تاریخ هجری قمری در مبداءتاریخ گذاری جلالی آن است که در گذشته از تقویم هجری قمری قرار دادی،با قواعد اجرای کبیسه متفاوت استفاده می شد(که در آن ماههای قمری ،بطور قراردادی،متناوبا"30 و29 شبانروزی در نظر گرفته می شوند به منظور کاهش خطای تاریخ در آن کبیسه اجرا می کنند).
برای تثبیت همیشگی نوروز در آغاز بهار طبیعی ،مقرر شد که آغاز سال روزی باشد که در نصف النهار مربوط به آن ،خورشید به برج حمل رسیده باشد،مشروط بر اینکه تا نصف النهار آن روز ،خورشید در اولین درجه برج حمل ودر نصف النهار روز پیش در برج حوت بوده باشد.با این قاعده تعیین آغاز سال نو،کبیسه های تقویم جلالی هر 4 یا 5سال اتفاق می افتند.
تقویم جلالی شامل 12 ماه 30 شبانروزی و5 یا 6 شبانروز اضافی بود،روزهای اضافی به آخر برج حوت(یا آخر ماه اسفندارمذ)افزوده میشد.ملاحظه می شود که در تقویم جلالی ،آغاز سال نو به کمک وضعیت خورشید نسبت به برج حمل تعیین می شود.دلیل آن این است که در مسایل سیاسی از نام بروج دوازده گانه منطقه البروج ،به جای نام ماههای تقویم یزدگردی استفاده می شد.ولی در محافل فرهنگی ادبی وعرفی ،ماهها با نام ماههای تقویم اوستایی به اضافه کلمه جلالی،نظیر فروردین ماه جلالی،نامیده می شدند.اسامی وترتیب بروج دوازده گانه عبارتند از :حمل ،ثور، جوزا،سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب؛ قوس،جدی،دلو وحوت.
ح-تقویم ترکی-مغولی(ختایی-اویغوری):از حدود سده هفتم هجری قمری،پس از استیلای مغولها بر ایران ،تقویم ترکی-مغولی به تقویم ایرانیان راه یافت.این تقویم از نوع تقویم شمسی-قمری است.بنابراین سال آن شمسی وماههای آن قمری 29 یا 30 شبانروزی است.نام ماههای تقویم ترکی-مغولی که ترکیبی از کلمه ترتیب عددی به زبان ترکی وکلمه آی به معنی ماه است،در جدول زیر آمده است.
|
شماره
|
نام ماه
|
|
1
|
آرام آی
|
|
2
|
ایکندی آی
|
|
3
|
اوچونج آی
|
|
4
|
دردونج آی
|
|
5
|
بیشنج آی
|
|
6
|
آلتینج آی
|
|
7
|
یتینج آی
|
|
8
|
سکینج آی
|
|
9
|
طوقونج آی
|
|
10
|
لوترنج آی
|
|
11
|
اون بیرنج آی
|
|
12
|
چنشاباط آی(چغشاباط آی)
|
در تقویم ترکی-مغولی برای انطباق همیشگی آغاز ماه اول در حوالی آغاز سال شمسی ،روشی به کارگرفته می شود که شبیه روش بکار رفته در تقویم یهودیان ومصریان است.در این روش در هرسه سال یک ماه کبیسه ،به نام شون آی،اجرا می شود.آغاز سال تقویم ترکی-مغولی لحظه ای است که خورشید به درجه 16 برج دلو می رسد(حدودا"مطابق 16 بهمن ماه ایرانیان).به علاوه ،تقویم ترکی-مغولی دارای دوره 12 ساله حیوانی است.بدین ترتیب که هرسال،به ترتیب ثابتی،نام یکی از این حیوانات را به خود می گیرد.ترتیب ونام سالهای دوره 12 ساله به زبان ترکی ومغولی ونیز معادل فارسی آنها در ادامه آمده است.
|
شماره
|
نام ترکی
|
نام مغولی
|
نام فارسی
|
|
1
|
سیچقان ییل
|
قولوغنه جیل
|
موش
|
|
2
|
اودییل
|
هوکرجیل
|
گاو
|
|
3
|
بارس ییل
|
بارس جیل
|
پلنگ
|
|
4
|
توشقان ییل
|
تائولای جیل
|
خرگوش
|
|
5
|
لوی ییل
|
لوجیل
|
نهنگ
|
|
6
|
ییلان ییل
|
موغایی جیل
|
مار
|
|
7
|
یونت ییل
|
مورین جیل
|
اسب
|
|
8
|
قوی ییل
|
قوین جیل
|
گوسفند
|
|
9
|
پیچی ییل
|
بچین جیل
|
میمون
|
|
10
|
تخاقوی ییل
|
تکیه جیل
|
مرغ
|
|
11
|
ایت ییل
|
نوقایی جیل
|
سگ
|
|
12
|
تنگوز ییل
|
غاقایی جیل
|
خوک
|
تقویم ترکی-مغولی در دوره صفویه در ایران پذیرفته شد واز آن پس نیز بیشتر در امور دولتی وشرح وقایع تاریخی در کنار تقویمهای هجری قمری،جلالی وغیره مورد استفاده قرار گرفت.این تقویم در اواسط سده سیزدهم هجری قمری (مطابق اوایل سده سیزدهم هجری شمسی)به طور رسمی جایگزین تقویم جلالی شد.تقویم ترکی –مغولی در سال 1329 هجری قمری (مطابق 1289 هجری شمسی)منسوخ شد.
ط-تقویم غازانی(خانی):از سده سوم تا هشتم هجری قمری،در برخی از کشورهای اسلامی ازدلاق به طور منظم ودر کشورهای دیگر از جمله ایران ،بطور نامنظم انجام می شد.برای مثال،بین سالهای 282 تا 701 هجری قمری،در ایران به جای 13 ازدلاق مورد نیاز،فقط چهار ازدلاق اعمال شد.این موضوع سبب اختلاف بین عدد سال تقویم خراجی وتقویم هجری قمری شد ومشکلاتی در امور دیوانی را بدنبال آورد.برای رفع این مشکلات،به فرمان 13 رجب 701 هجری قمری غازان مغول،ازدلاق های اهمال شده اعمال وتقویمی جدید بنام تقویم غازانی متداول شد.در این تقویم،با اعمال 9 ازدلاق اهمال شده،سال 692 خراجی به سال 701خراجی(غازانی)تغییر یافت وسال اخیر به صورت مبداءتاریخگذاری تقویم غازانی پذیرفته شد.سال وماه تقویم غازانی همان سال وماه تقویم جلالی بود.بنابراین،تفاوت تقویم غازانی با تقویم جلالی در مبداءتاریخ گذاری آن است.شایان ذکر است که بعدها برای ماههای تقویم غازانی ،نامهای ترکی-مغولی انتخاب شد.
ی-تقویم هجری شمسی برجی :از سال 1259هجری شمسی ،تقویم هجری شمسی برجی در کنار تقویمهای هجری قمری،جلالی،ترکی-مغولی وغیره،بطور غیررسمی در ایران رواج یافت ودر سال 1289هجری شمسی ،طبق ماده 3 محاسبات عمومی مصوب 21 صفر 1329(مطابق 2 حوت 1289)دوره دوم مجلس شورای ملی،تقویم رسمی ایران شد.مبداء تاریخ گذاری تقویم هجری شمسی برجی آغازبهار سال هجرت حضرت رسول اکرم(ص)از مکه به مدینه است.آغاز سال تقویم یادشده با قاعده تعیین آغاز سال تقویم جلالی مشخص می شود.بنابراین،اول فروردین تقویم هجری شمسی برجی،همواره بر آغاز بهار طبیعی منطبق است،مدت سال آن در سالهای عادی 365 شبانروز ودر سالهای کبیسه 366 شبانروز است وکبیسه های آن هر 4 یا 5 سال اتفاق می افتند.نام ماههای تقویم هجری شمسی برجی نام 12 صورت فلکی چند هزار سال پیش منطقه البروج است واز همین رو برج نامیده شده اند.
تعداد شبانروز هربرج برابر مدت حرکت مرکز قرص خورشید در صورت فلکی مربوطه است وبدلیل حرکت سالانه ظاهری غیر یکنواخت خورشید روی دایرﺓ البروج وتغییر انحراف کمان پیموده شده روزانه توسط خورشید نسبت به استوای سماوی،از 29 تا 30 شبانروز تغییر می کند وحتی امکان دارد مدت یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند.نام بروج ومعادل فارسی آنها همراه با تعداد شبانروز ممکنه در جدول زیر آمده است.تقویم هجری شمسی برجی در فروردین ماه 1304 هجری شمسی منسوخ وتقویم هجری شسی فعلی جایگزین آن شد.
|
شماره برج
|
نام عربی برج
|
نام فارسی برج
|
تعداد شبانروز
|
|
1
|
حمل
|
بره
|
30 یا 31
|
|
2
|
ثور
|
گاو
|
31 یا 32
|
|
3
|
جوزا
|
دوپیکر
|
31 یا 32
|
|
4
|
سرطان
|
خرچنگ
|
31 یا 32
|
|
5
|
اسد
|
شیر
|
31 یا 32
|
|
6
|
سنبله
|
خوشه(دوشیزه)
|
30یا31
|
|
7
|
میزان
|
ترازو
|
30 یا 31
|
|
8
|
عقرب
|
کژدم
|
29 یا 30
|
|
9
|
قوس
|
کمان
|
29 یا 30
|
|
10
|
جدی
|
بزغاله
|
29 یا 30
|
|
11
|
دلو
|
سقا(آبریز)
|
29 یا 30
|
|
|
حوت
|
ماهی (دو ماهی)
|
29یا 30
|
ک-تقویم هجری شمسی:تقویم هجری شمسی ،بنابرقانون مصوب سه شنبه 11 فروردین 1304 هجری شمسی(مطابق 31 مارس 1925 میلادی گریگوری و6 رمضان 1343 هجری قمری)مجلس پنجم شورای ملی واصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1358 هجری شمسی تقویم رسمی ایران شد.مبداءآن سال هجرت پیامبر از مکه به مدینه-آغاز سال روز اول بهار-بر اساس حرکات خورشید محاسبه شده ونام ماههای آن وتعداد ایام آن به قرار زیر است:1-فروردین 31 روز 2-اردیبهشت 31 روز 3-خرداد 31 روز 4- تیر 31 روز 5-امرداد 31 روز 6-شهریور 31 روز 7-مهر 30 روز 8-آبان 30 روز 9-آذر 30 روز 10-دی 30 روز 11-بهمن 30 روز 12-اسفند 29 روز(در سالهای کبیسه 30 روز)
همچنین بر اساس اصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تاریخ هجری شمسی وهجری قمری هردو معتبر است اما مبنای کار ادارات دولتی هجری شمسی است.تعطیل هفتگی نیز روز جمعه می باشد.
ل-تقویم شاهنشاهی:بنابر مصوبه جلسه مشترک مورخ 24 اسفند 1354 هجری شمسی مجلسین شورای ملی وسنا،مبداءتاریخگذاری تقویم هجری شمسی از هجرت پیامبر(ص)به آغاز سلطنت کوروش تغییر یافت.تقویم جدید،که از هر نظر بجز در مبداءتاریخ گذاری،مشابه تقویم هجری شمسی بود تقویم شاهنشاهی نامیده شد واز آغاز سال 1355 هجری شمسی تقویم رسمی ایران شد.تقویم شاهنشاهی حدود 17 ماه بعد از رسمی شدنش،طبق مصوبه مورخه 5 شهریور 2537 شاهنشاهی(مطابق 1357هجری شمسی)دولت وقت،منسوخ شد وتقویم هجری شمسی،دوباره تقویم رسمی ایران شد.
منبع :کتاب تقویم هجری شمسی نوشته دکتر ایرج ملک پور
برای کسب اطلاعات بیشتر به آدرس زیر مراجعه نمایید:
http://calendar.ut.ac.ir/
مطلبی از امیر حسن زاده در سایت خبر آنلاین در آذرماه ۱۳۸۹ در ارتباط با تقویم هجری قمری وواقعه عاشورا
تقویم رسمی کشور بر اساس هجری خورشیدی است. همانطور که از نام آن بر می‌آید، مبداء آن هجرت پیامبر اسلام (صلی‌ا... علیه و آله و سلم) از مکّه به مدینه است و طول سال آن، مدت زمان بین دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است که به طور متوسط 365.242198 شبانه‌روز یا 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه حساب شده است.
برخلاف تصور عموم، تقویمی که امروز از آن استفاده می‌کنیم، از سال 1304 هجری خورشیدی به عنوان تقویم رسمی کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ اما تقویم هجری قمری برای ثبت بسیاری از وقایع تاریخی مورد استفاده مورخان بوده است. ضمن آنکه بسیاری از مناسبت‌ها و اعیاد تقویم بر پایه هجری قمری است. بنابراین مسئله انطباق تاریخ های تقویم هجری قمری و شمسی همواره مورد توجه منجمین و مورخین بوده است. یکی از این موارد انطباق واقعه عاشورا (10 محرم 61 هجری قمری) با تقویم هجری شمسی است. برای وارد شدن به این بحث، ابتدا نگاهی دقیقتر به تقویم هجری قمری می‌اندازیم.
مبنای تقویم هجری قمری
تقویم هجری قمری هلالی، تقویم دینی مسلمانان جهان است. مبدأ این تقویم، اول محرم سالی است که پیامبر اکرم (صلی‌ا... علیه و آله و سلم) از مکة معظمه به مدینة منوره هجرت فرمود. این مبدأ در اغلب کشورهای اسلامی ، روز جمعه 1 محرم سال 1 هجری‌قمری، مطابق 27 تیر 1 هجری‌شمسی و مطابق 16 ژوئیة 622 میلادی (ژولینی) اختیار شده است. سالهای این تقویم شامل 12 ماه قمری هلالی است که به ترتیب عبارتند از: محرم ،صفر، ربیع‌الاول، ربیع‌الثانی، جمادی‌الاول، جمادی‌الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذی‌القعده و ذی‌الحجه.
طول ماه هلالی، مدت زمان بین دو لحظة ماه نوی نجومی متوالی است. مقدار متوسط طول ماه هلالی حدود 29.530589 شبانه‌روز یا معادل 29 شبانه‌روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 3 ثانیه است. بنابراین به طور متوسط طول سال قمری برابر با 354.367068 شبانه‌روز = 29.530589 × 12 است. این تقویم به دو شکل هلالی و قراردادی مورد استفاده قرار می گیرد.
تقویم هجری قمری هلالی
در این نوع تقویم که در کشورهای اسلامی به منظور تعیین اعیاد و مناسبت‌های مذهبی استفاده می‌شود، تاریخ اول هر ماه با رؤیت هلال ماه نو در شامگاه روز بیستونهم یا سی‌اُم ماه قبل، تعیین می‌شود. در نتیجه، تعداد شبانه‌روزهای هر ماه قمری برابر با مدت زمان بین دو رؤیت متوالی هلال ماه نو است. این نوع روش آغاز ماه، پیش از اسلام به ویژه در بین اقوام سومری، بابلی و یهودی نیز رایج و سابقه‌ی طولانی داشته است.
پیش‌بینی وضعیت رؤیت هلال ماههای قمری به مقادیر مشخصه‌های ماه و خورشید و موقعیت جغرافیایی رصدگر در لحظه غروب خورشیدِ روز بیستونهم ماه قبل بستگی دارد. در واقع در این تقویم کارشناسان با محاسبه مشخصه‌های ماه و خورشید در زمان غروب خورشید روز بیستونهم ماه قمری و مقایسه آن با معیارها و رکوردها، وضعیت رؤیت‌پذیری هلال ماه را پیش بینی می‌کنند.
این امکان وجود دارد که هلال ماه نو در مکانی بر روی کره زمین، دقایقی بعد از غروب خورشید روز بیستونهم رؤیت شود و در مکان دیگری رؤیت نشود که این اختلافِ یک شبانه‌روزی در رؤیت هلال ماههای قمری، اختلاف یک شبانه‌روزی را در تقویم هجری قمری هلالی کشورهای اسلامی سبب می‌شود.
مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه بیستونهم ماه رؤیت شود، آن ماه به پایان رسیده و فردا اول ماه بعد است؛ ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز بیستونهم رویت نشد، ماه 30 روزه می‌شود. بنابراین ماه قمری نمی‌تواند 28 روزه یا 31 روزه باشد. ضمن آنکه در تقویم هجری قمری هلالی، برای توالی ماههای 29 و 30 روزه نظم و قاعده مشخصی وجود ندارد. از این رو ممکن است چند ماه متوالی 29 روزه یا 30 روزه وجود داشته باشد.
تقویم هجری قمری قراردادی
تاریخ‌نویسان و سایر پژوهشگران برای سهولت در محاسبات روزمره تقویم هجری قمری و بر طرف کردن اشکالات ناشی از اختلاف در تقویم هجری قمری هلالی در کشورهای اسلامی، از تقویمی به نام«تقویم هجری قمری قراردادی» استفاده می کنند. البته این نوع تقویم در تعیین اول ماههای قمری کاربردی ندارد.
مبداء تقویم و نام ماههای این تقویم همانند تقویم هجری قمری هلالی است. اما تعداد شبانه‌روز ماههای این تقویم، متناوباً 30 و 29 شبانه‌روز است. یعنی ماه محرّم 30 شبانه‌روز، ماه صفر 29 شبانه‌روز و همین‌طور تا آخر در نظر گرفته می‌شود. البته همانطور که ذکر شد، این نوع تقویم در تعیین اول ماههای قمری تقویم کشورهای اسلامی کاربردی ندارد.
محاسبه عددی تاریخ واقعه عاشورا
همانطور که ذکر شد، مبدا هر دو این تقویم ها یکی است اما طول سال آنها با یکدیگر متفاوت است. در واقع طول سال قمری به طور متوسط 10.87513 شبانه‌روز کمتر از سال شمسی است و همین باعت اختلاف 43 ساله بین این دو تقویم شده است (43= 1389-1432). بسیاری از مردم، این مسئله را با جابه جایی ماه مبارک رمضان در بین فصول سال تجربه کرده‌اند.
یک روش به دست آوردن تاریخ هجری شمسی واقعه عاشورا استفاده از همین مقادیر متوسط طول سال شمسی و قمری است. امسال اول محرم 1432 مصادف با سه‌شنبه 16 آذر 1389 بود. با توجه به اینکه از اول محرم سال 61 هجری به اندازه 1371 سال قمری گذشته، پس از آن روز به اندازه 485837.25 شبانه‌روز طی شده است که اگر این عدد را بر طول متوسط سال شمسی تقسیم کنیم به 1330 سال و 65 روز می‌رسیم. این بدان معنی است که اگر از 16 آذر 1389 به این اندازه به عقب برویم به 11 مهر 59 هجری شمسی می‌رسیم که مقارن با اول محرم سال 61 هجری قمری است. بنابراین با این محاسبه ساده درخواهیم یافت که 10 محرم (عاشورا) سال 61 هجری قمری مقارن با 20 مهر سال 59 هجری شمسی است.
محاسبه تاریخ واقعه عاشورا بر اساس رویت هلال
با استفاده از تطبیق تقویم هجری قراردادی با میلادی (به کمک نرم‌افزارهایی مانند (Accurate Times مشخص می‌شود که اول محرم 61 هجری قمری برابر 1 اکتبر 680 میلادی (ژولی) است و بنابراین عاشورا مقارن با 10 اکتبر 680 میلادی (ژولی) یا چهارشنبه 21 مهر 59 هجری شمسی است. البته به دلیل استفاده از تقویم قراردادی این تاریخ می‌تواند یک یا دو روز با تاریخ واقعی اختلاف داشته باشد.
حال با مراجعه به نرم‌افزارهایی مانندMoon Calculator مشخص می‌شود که مقارنه ماه و خورشید (ماه نو) در محرم سال 61 هجری در ساعت 17:11 به وقت محلی روز 28 سپتامبر 680 میلادی اتفاق افتاده و در شامگاه فردای آن روز، 29 سپتامبر، هلال ماه در کربلا به جدایی بیش از 11 درجه از خورشید رسیده و در زمان غروب خورشید، ارتفاع ماه بیش از 8 درجه است. رویت چنین هلالی با چشم غیرمسلح ممکن است؛ بنابراین پیش‌بینی می‌شود که 30 سپتامبر 680 میلادی مقارن با اول محرم 61 هجری قمری باشد. بنابراین 10 محرم مقارن با 9 اکتبر 680 میلادی یا سه‌شنبه 20 مهر 59 هجری شمسی می‌شود.
مطابق این بررسی نتیجه می‌شود که واقعه عاشورا (10 محرم 61 هجری قمری) در روز سه‌شنبه 20 یا چهارشنبه 21 مهر 59 هجری شمسی اتفاق افتاده است.
*کارشناس ارشد مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
|
