تا زماني که 400 سال پيش گاليله دريچه تلسکوپ خود را به سوي آسمان‌ها نگرفته بود کسي نمي‌توانست مدرک مستقيمي از اين واقعيت که سياره ما به دور خورشيد مي‌گردد ارائه کند. گاليله اما توانست با مشاهده مستقيم تناقض‌هاي مدل زمين مرکزي آن را براي هميشه به کناري اندازد و در عين حال درک ما انسان‌ها از جايگاه خود در کيهان را نيز بهبود بخشيد و به همين سبب است که سالگرد استفاده از تلسکوپ براي همه ما جشن بزرگي به نام سال جهاني نجوم را فراهم آورده است. تلسکوپ‌ها در سده‌هاي بعدي نيز نقش تاريخي خود را ادامه داده‌اند.
آنها تصويري از گذشته و آينده کيهان را پيش روي ما گذاشته‌اند و هنوز هم به نقش تاريخ‌ساز خود در اصلاح ديد ما از جايگاه‌مان در کيهان ادامه مي‌دهند.
اين‌که چه کسي اولين بار تلسکوپي را به سوي آسمان نشانه گرفت، يکي از داستان‌هاي معماگونه تاريخ نجوم به شمار مي‌رود و البته بسيارند کساني که گاليله را در اين ميان نخستين نفر نمي‌دانند.
حدود سال‌هاي 1350 ميلادي، اروپاييان با عدسي‌هاي شيشه‌اي آشنا بودند. اين عدسي‌ها بعدها باعث شد تا صنعت جديدي به نام عينک‌سازي در اروپا باب شود و با کمک استفاده از عدسي‌هاي شيشه‌اي افرادي که ديد آنها تضعيف شده بود توانستند بار ديگر بينايي طبيعي خود را به دست آورند. اما حدود 250 سال پس از آن بود که ردپاي نخستين تلسکوپ يا دوربين خود را نشان داد و اين ردپا ما را به هلند و جايي برد که هانس ليپرشي براي نخستين بار ادعاي ساخت تلسکوپ را ثبت کرد. ليپرشي (Lippershey)، متولد وسل (Wesel)در غرب آلمان فعلي بود. او عينک‌سازي با استعداد بود که در هلند کار مي‌کرد. در 2 اکتبر 1608 او درخواست ثبت تلسکوپ را به عنوان اختراعي جديد مطرح کرد.اگرچه درخواست وي مورد پذيرش قرار نگرفت، ولي اخبار اين اختراع بسرعت در سراسر اروپا پراکنده شد. در نامه‌اي که تاريخ 25 سپتامبر 1608 را بر سربرگ خود دارد، ادعاي ليپرشي در خصوص اختراع دستگاهي اعلام شده است که مي‌تواند تمام نماهاي پيش رو را بزرگ کند.
البته بعد از ليپرشي، چند نفر ديگر نيز ادعاي اختراع تلسکوپ را مطرح کردند. يکي از اين افراد زاخاري جانسن (Sacharias Janssen )، عينک‌سازي است که در ميدلبورگ کار مي‌کرد و همکار و رقيب ليپرشي بود. جانسن يکي از 2 مخترع احتمالي تلسکوپ به شمار مي‌رود و احتمال دارد او تلسکوپي لوله‌اي را پيش از سال 1600 ساخته باشد؛ اما اين موضوعي است که هنوز کسي نتوانسته صحت آن را تاييد کند و بنابراين طرح ليپرشي تا امروز عنوان نخستين طرح ثبت شده يک تلسکوپ در تاريخ را از آن خود دارد.
اما تاريخ، نخستين استفاده‌کننده تلسکوپ در نجوم را به نام گاليله مي‌شناسد؛ مردي که با وجود تلاش‌هاي درخشان و خيره‌کننده معاصرانش از او به نام يکي از بنيانگذاران ستاره‌شناسي جديد ياد مي‌کنند. رصدهاي مختصري که او با تلسکوپ دست ساز خود از آسمان انجام داد، بنياد قرن‌ها مطالعه و پژوهش را بنا نهاد. بر اساس شواهد موجود گاليله تلسکوپ خود را در در تابستان 1609 ساخت و پس از چند رصد مقدماتي در 25 آگوست 1609، کار کرد تلسکوپ خود را براي قانونگذاران ونيز و در جمع آنها شرح داد. اين نخستين فعاليت و نمايش عمومي تلسکوپ بود و همچنين نخستين استفاده مستندي که از تلسکوپ براي ستاره شناسي صورت گرفته است.
گاليله پيش از آن‌که کتاب ديالوگ را بر مبناي مشاهدات و طرح‌هايش بنويسد، بارها توانايي تلسکوپ خود را ارتقا داد. اکتبر سال 1609 گاليله توانست تلسکوپي با قدرت بزرگنمايي 20 برابر بسازد و از آن براي بررسي لکه‌هاي خورشيدي و اهله زهره استفاده کرد تا با کمک رصدهايش انقلابي در ستاره‌شناسي به وجود آورد و چشم‌انداز جهان را به گونه‌اي ژرف دستخوش تغيير سازد.
با وجود اين، برخي معتقدند پيش از گاليله مرد ديگري نيز از تلسکوپ براي رصد آسمان استفاده کرده است. توماس هريوت(Thomas Harriot)دانشمند و ستاره‌شناسي بود که در آکسفورد زندگي مي‌کرد. او همچنين در يک گروه اکتشافي که از سوي سر والتر رالي، (Sir Walter Raleigh) ترتيب داده شده بود به عنوان نقشه‌بردار خدمت مي‌کرد و برخي احتمال مي‌دهند او نخستين کسي است که از تلسکوپ براي کارهاي ستاره‌شناسي استفاده کرد. توماس هريوت، اخترشناس انگليسي چندان در جهان معروف نبود. البته نه به دليل ضعف کارهايش، بلکه به دليل آن‌که بسياري از رصدهايش فراتر از زمان خود او بود.
برخي از افراد (از جمله محققي به نام وان هلدن در سال 1995) ادعا کرده‌اند که هريوت در 26 جولاي 1609، ماه را رصد کرده و طرح‌هايي از آن را نيز رسم کرده بود. اين تاريخ چند ماه پيش از زماني است که گاليله رصدهاي خود را آغاز کرد و اگر اين موضوع اثبات شود، بايد هريوت را نخستين کسي دانست که از تلسکوپ استفاده نجومي کرده است.
رصدهاي هريوت از لکه‌هاي خورشيدي اگرچه به شهرت رصدهاي گاليله نرسيد، اما رصد و ثبت اين لکه‌ها از سوي او و به چنين روشي براي نخستين بار صورت گرفته و راه جديدي را پيش روي ستاره‌شناسان بازکرد.
بعد از انتشار خبر استفاده نجومي از تلسکوپ بود که اين ابزار به داغ‌ترين موضوع و ابزار دانشمندان تبديل شد.
کپلر، کاسيني و هزاران نفر ديگر آن را ارتقا دادند و از آن استفاده‌هاي علمي بي‌نظيري کردند. با پايان قرن 17 و 18 ديگر اهميت دانش ستاره‌شناسي جديد بر کسي پوشيده نبود. استفاده از تلسکوپ‌هاي نجومي بزرگ به خواست مراکز علمي تبديل شده بود و بويژه با ابداع ساخت تلسکوپ‌هاي آينه‌اي که ابداع آن به نيوتن نسبت داده مي‌شود و البته در مورد او نيز مناقشه‌اي بزرگ وجود دارد، راه براي ساخت تلسکوپ‌ها و رصدخانه‌هاي بزرگ باز شد. قله‌هاي کوه‌ها ميزبان رصدخانه‌هاي مدرن شدند. از رصدخانه پاريس تا مونت ويلسن و مونت پالومار و کم‌کم شيلي و جزاير قناري هر يک در ميزباني تلسکوپي بزرگ‌تر که افق‌هاي جديدتري را به مردم نشان بدهد بر ديگري پيشي مي‌گرفتند تا جايي که گويي زمين توان پاسخگويي به روحيه کشف دانشمندانش را نداشت و تلسکوپ فضايي هابل به مدار زمين رفت و انسان را تا آغازين لحظات پيدايش عالم به عقب برگرداند و اکنون جيمز وب در آستانه سفري به فراسوي مدار ماه است تا اعماق تاريک‌تري از کيهان را بکاود. اروپايي‌ها در حال ساخت نسل جديد تلسکوپ‌هاي کلاس 50 متري هستند و هر‌روز بر اهميت اين ابزار 400 ساله افزوده مي‌شود.
آشنايي ايرانيان با اين پديده نيز به گذشته‌اي دور برمي‌گردد. بر اساس سندي گفته مي‌شود نخستين تلسکوپ نجومي در زماني نه چندان پس از گاليله و در عهد صفوي و از سوي يک موسيونر ايتاليايي به ايران آورده شد و براي شاه عباس صفوي رصدهايي از آسمان برقرار شد. اما بويژه در عهده قاجار و پس از اعزام دانشجويان به خارج بود که ايرانيان با مفهوم و اهميت تلسکوپ دوباره آشنا شدند. مشاورالملک محمودي که براي تحصيل نجوم به پاريس رفته بود، در بازگشت تلسکوپ‌هايي را به ايران آورد و براي ناصرالدين شاه بر فراز بلندترين برج تهران شمس‌العماره رصدهايي برگزار مي‌کرد. او در همين ايام به پادشاه ايران پيشنهاد تخصيص بودجه‌اي براي ساخت رصدخانه سلطنتي ايران داده و با پاسخ «پول را نبايد صرف هوا کرد» مواجه شده بود. بدين ترتيب سال‌ها بايد مي‌گذشت تا تلاش ايرانيان براي ساخت رصدخانه‌اي بزرگ (رصدخانه ملي ايران) جامه عمل به خود بپوشاند. اين روزها قله دينار در نزديکي قم، به عنوان مکان ساخت اين رصدخانه معرفي شده است و اميد است در دهه 90 خورشيدي نخستين نور وارد دهانه تلسکوپ ملي ايران شود و رويايي کهن تحقق يابد و بار ديگر سرزميني که مفهوم رصدخانه علمي غير‌اپتيکي را به دنيا معرفي کرد و زماني حدود 1000 سال پيش تعداد کارمندان يکي از رصدخانه‌هايش در شيراز بيش از همه منجمان حرفه‌اي امروزمان بود، صاحب ابزاري مدرن و کارآمد براي کمک به پيشبرد دانش شود.
