در هر جهتی که به آسمان شب نگاه کنیم، سرشار از نورهایی است که توسط ستارگان تولید می‌شود. اما برخی اجرام دیگر مانند سیارات و ماهواره‌ها نیز هستند که نور خورشید را بازتاب کرده و روشن دیده می‌شوند. اگر که شما نمی‌دانید چه جرمی ستاره و چه جرمی سیاره است، با دانستن خواص فیزیک آنها می‌توانید تفاوت‌هایشان را تشخیص دهید. تشخیص ماهواره‌ها کار سختی نیست چرا که تقریبا تمامی اجرام نورانی که در پس‌زمینه آسمان به سرعت در حال حرکت هستند ماهواره‌هایی اند که بازتاب نور خورشید از پنل‌های خورشیدی آنها باعث روشنای‌شان می‌شود. اما برای تشخیص تفاوت ستاره و سیاره نیاز به دانستن اطلاعات بیشتری داریم.
تفاوت ستاره و سیاره از نظر فیزیکی
1. آیا جرم موردنظر چشمک می‌زند؟
یکی از آسان‌ترین روش‌ها برای تشخیص تفاوت ستاره و سیاره این است که دقت کنید و ببینید که جرم نورانی چشمک می‌زند و نورش کم‌وزیاد می‌شود یا نه. اگر آسمان بالای سرتان به مقدار مناسبی تاریک باشد (نورهای مزاحم شهرها خیلی نباشد) و مقدار کافی در زیر آسمان باشید تا چشمتان به تاریکی عادت کند، با چشم غیرمسلح می‌توان از این روش استفاده کرد و در مورد ماهیت جرم نورانی تصمیم گرفت.
- ستاره‌ها چشمک زده و کم‌نور و پرنور می‌شوند.
- سیارات چشمک نمی‌زنند. روشنایی و شکل کلی ظاهری‌شان در آسمان شب ثابت باقی می‌ماند.
- اگر از درون تلسکوپ به سیارات نگاه کنید، به نظر می‌رسد که سیارات در ناحیه لبه‌ها مقداری تکان می‌خورند.
- هر جرمی که چشمک بزند یا نورش لرزان باشد به‌احتمال‌زیاد یک ستاره است. هرچند ممکن است این جرم یک هواپیما یا ماهواره باشد، اگر که به‌سرعت در پس‌زمینه ستارگان درحرکت باشد.
2. در مورد طلوع و غروب جرم دقت کنید.
اجرام آسمانی ثابت نبوده و همگی در آسمان حرکت می‌کنند. اما چگونه می‌توان از نوع حرکت آنها پی به ستاره یا سیاره بودنشان برد؟
- سیارات در شرق آسمان طلوع کرده و در غرب آن غروب می‌کنند. آنها در این حرکت از الگوی مشابهی با خورشید و ماه پیروی می‌کنند.
- ستاره‌ها در آسمان شب حرکت می‌کنند، اما آنها طلوع و غروبی مشابه سیارات ندارند. در عوض در مدارهایی دایره‌ای حول ستاره قطبی در چرخش‌اند.
- اگر جرم شما به نظر می‌رسد کی طی شب‌های متمادی، در مسیری تقریبا مستقیم در آسمان حرکت می‌کند، به‌احتمال‌زیاد یک سیاره است.
- ماهواره‌ها نیز در آسمان حرکت می‌کنند، اما حرکتشان بسیار سریع‌تر از سیارات است. برای تشخیص حرکت یک سیاره نسبت به پس‌زمینه ستارگان ممکن است لازم باشد تا ساعت‌ها یا حتی برای هفته‌ها حرکت آن جرم را زیر نظر گرفت، درحالی‌که یک ماهواره به‌سرعت و در طی تنها چند دقیقه طول آسمان را طی می‌کند.
3. تشخیص منطقه‌البروج
سیارات همیشه در ناحیه فرضی کمربند مانندی در زمینه آسمان دیده می‌شوند. این کمربند یک جرم قابل‌مشاهده نیست، اما رصدهای دقیق کمک می‌کند تا محل تقریبی آن را که درواقع محل اجتماع تمامی سیارات است پیدا کرد. درست است که برخی از ستاره‌ها نیز در ناحیه قرار می‌گیرند، اما با همان ترفند چشمک زدن می‌توان آنها را تشخیص داد.
- از میان اجرام آسمانی واقع در منطقه‌البروج، عطارد، زهره، مریخ، مشتری و زحل به مقدار قابل‌توجهی روشن‌تر از ستاره‌های اطرافند که به دلیل نزدیکی‌شان به خورشید و بازتاب‌شدن نور خورشید از سطح آنهاست.
- آسان‌ترین راه برای یافتن منطقه‌البروج، دقت کردن به مکان تصویرشده خورشید و ماه در آسمان است. مکان خورشید در پس‌زمینه آسمان روی ناحیه‌ای به نام دایره‌البروج تغییر می‌کند که داخل منطقه‌البروج قرار می‌گیرد. دقت کنید که به خاطر اینکه یک دور گردش زمین به دور خورشید یک سال طول می‌کشد، پس برای خورشید نیز یک سال طول خواهد کشید تا از دید یک ناظر زمینی یک دور گردش در منطقه‌البروج را تکمیل کند.
4. توجه به رنگ
تمامی سیارات رنگی نیستند، اما سیارات شاخصی که در آسمان می‌توانیم ببینیم هرکدام دارای رنگ مشخصی هستند. این مورد نیز می‌تواند در تشخیص تفاوت سیارات از ستارگان به شما کمک کند. برخی افراد با بینایی قوی می‌توانند طیف رنگی از سفید متمایل به آبی تا سفید متمایل به زرد را تشخیص دهند. بااین‌حال برای اکثر افراد ستاره‌ها با چشم غیرمسلح سفید به نظر می‌رسند.
- عطارد معمولاً خاکستری یا تا حدی متمایل به قهوه‌ای است.
- زهره به رنگ زرد کم‌رنگ (رنگ‌پریده) دیده می‌شود.
- مریخ با رنگی بین صورتی کم‌رنگ و قرمز روشن دیده می‌شود. علت این تغییر بازه رنگی روشنایی یا تاریکی نسبی مریخ است که در طول دوره تناوب دوساله آن به دور خورشید تغییر می‌کند.
- مشتری به رنگ نارنجی با نوارهای سفید دیده می‌شود.
- زحل معمولا طلایی کم‌رنگ است.
- اورانوس و نپتون آبی کم‌رنگ‌اند. هرچند که این دو سیاره معمولا با چشم غیرمسلح قابل‌دیدن نیستند.
5. مقایسه روشنایی‌های نسبی
درحالی‌که سیارات و ستاره‌ها هر دو در آسمان شب می‌درخشند، سیارات به‌طورمعمول بسیار روشن‌تر از خیلی از ستاره‌ها به نظر می‌رسند. منجمان روشنایی نسبی اجرام آسمانی را با استفاده از مقیاس نجومی “قدر” می‌سنجند، که اکثر سیارات در ناحیه‌ای ازین مقیاس قرار می‌گیرند که به‌راحتی با چشم برهنه قابل‌مشاهده و به خوبی می تواند تفاوت ستاره و سیارهرا مشخص کند.
- سیارات نور خورشید در منظومه خودمان را بازتاب می‌دهند که بسیار به زمین نزدیک است. در مقابل آن ستاره‌ها نور خودشان را به سمت ما می‌تابانند.
- درحالی‌که برخی از ستارگان ممکن است بسیار بزرگ‌تر و روشن‌تر از خورشید ما باشند، در فواصل بسیار دورتری نیز قرار دارند. به همین علت سیارات که به ما بسیار نزدیک‌ترند و نور خورشید خودمان را بازتاب می‌دهند، عموما روشن‌تر به نظر می‌رسند.
رصد اجرام آسمانی
1. استفاده از کاتالوگ‌های ستاره‌ای و آسمان‌نما
اگر در مورد ستاره‌های بسیاری که هر شب در آسمان می‌بینید گیج می‌شوید و نمی‌توانید محل اجرام مختلف را شناسایی کنید، یک راهنمای آسمان می‌تواند به کمک شما بیاید. می‌توانید کاتالوگ‌های ستاره‌ای را از کتاب‌فروشی‌ها بخرید، برخی از نقشه‌های آسمان را از اینترنت دریافت کنید یا اینکه یک نرم‌افزار آسمان‌نما را برای موبایل یا ویندوز خود دانلود و نصب کنید.
- دقت کنید که راهنماهای آسمان شب که در اینترنت و یا مجله‌های نجومی وجود دارد برای مدت محدودی در حدود یک ماه معتبر است، چراکه با گردش زمین به دور خورشید منظره آسمان شب بالای سرتان تغییر می‌کند و در زمان‌های مختلف اجرام مختلفی را می‌بینید که طلوع و غروب می‌کنند. (به‌احتمال‌زیاد در نقشه‌های آسمانی که دریافت کنید زمان مخصوص به آن نقشه درج‌شده است. غیر از زمان این نقشه برای مکان‌های مختلف افراد ساکن زمین نیز متفاوت است.)
- نکته مهم دیگر این است که وقتی این نقشه‌ها را موقع رصد اجرام با خود همراه دارید، از یک چراغ‌قوه با نور قرمز (یا چراغ‌قوه معمولی که با تلق قرمز دهانه آنها پوشانده‌اید) استفاده کنید. چراکه در شب چشمان شما کم‌کم به تاریکی عادت می‌کند و ستاره‌های بیشتری را می‌بیند ولی نگاه کردن به نقشه‌ها با نور معمولی باعث می‌شود که این کار صورت نگیرد و چشمانتان با تاریکی هماهنگ نشود.
2. یک تلسکوپ یا دوچشمی خوب بخرید
اگر می‌خواهید ستاره‌ها و اجرام بیشتری را ببینید که با چشم برهنه قابل‌دیدن نیست و برای رصد و دنبال کردن برخی پدیده‌های نجومی جدیت بیشتری دارید، می‌توانید به فکر خرید یک تلسکوپ یا دوچشمی خوب باشید. با دیدن از میان تلسکوپ و دوچشمی اجرام آسمانی را بسیار شفاف‌تر می‌بینید و بسیاری از اجرامی که تا قبل از این برایتان قابل‌مشاهده نبود، را می‌توانید ببینید.
- بسیاری از حرفه‌ای‌های این رشته پیشنهاد می‌کنند که از همان ابتدا به دنبال خرید تلسکوپ و یا حتی دوچشمی نباشید. ابتدا شب‌های زیادی را با چشم برهنه رصد کنید و سعی کنید تا با کمک از منابع موجود صورت‌های فلکی را بشناسید و محل ستاره‌ها را در آسمان پیدا کنید. پس‌ازاین مرحله به فکر خرید یک دوچشمی خوب باشید تا نگاهتان را عمیق‌تر کرده و اجرام بیشتری همچون خوشه‌های کروی یا برخی از کهکشان‌ها را ببینید. در آخرین مرحله به فکر خرید یک تلسکوپ باشید.
- قبل از خرید هرگونه دوچشمی یا تلسکوپ با جستجو در اینترنت به مقایسه آنها بپردازید. نقدهای مختلف را بخوانید و از افرادی که تجربه داشتن مدل موردنظر شمارا داشته‌اند پرس‌وجو کنید. حتی می‌توانید ببینید که از پشت چشمی یک دوچشمی یا تلسکوپ انتظار دیدن چه اجرامی و با چه کیفیتی را باید داشته باشید. اگر فکر می‌کنید که تلسکوپ‌های کوچک کهکشان‌ها را همچون عکس‌های زیبایی که هابل می‌گیرد نشان می‌دهند باید بگویم که سخت در اشتباهید! لکه‌ای نورانی که شکل مارپیچی یا بیضوی گون آن تا حدی مشخص است بایستی انتظار واقعی شما از دیدن یک کهکشان با تلسکوپی کوچک باشد.
3. به رصدگاهی تاریک بروید
آلودگی نوری شهرها به میزان قابل‌توجهی دید شما برای رصد اجرام آسمانی کاهش می‌دهد. اگر در شهرهای بزرگ زندگی می‌کنید، حتما تجربه دیدن آسمانی تاریک را هنگام سفر خواهید داشت که به چه میزان ستاره‌های بیشتر در آسمان دیده می‌شوند. رصدگاه‌هایی که با هدف خاص رصد آسمان ساخته‌شده‌اند بهترین مکان‌ها از نظر تاریکی و همچنین امنیت و امکانات هستند. می‌توانید از انجمن‌های نجومی شهرتان در مورد نزدیک‌ترین رصدگاه‌ها به شهر محل زندگی خود اطلاعات کسب کنید.
موارد محدودکننده دید رصدی را شناسایی کنید
1. فاز ماه را چک کنید.
نوری که از ماه بازتاب می‌شود بر تاریکی آسمان تاثیر می‌گذارد و این‌گونه اجرام کمتری را می‌توان دید. بخصوص اگر ماه در نزدیکی حالت بدر (ماه شب چهارده) باشد که بدترین زمان برای رصد محسوب می‌شود. بنابراین لازم است قبل از برنامه‌ریزی برای هرگونه شب رصدی فاز ماه را برای آن شب خاص چک کنید. کافی است تا نگاهی به بخش سال قمری تقویم خود بیندازید.
2. شرایط بهینه را شناسایی کنید.
اگر شرایط آسمان شما بهینه نباشد، نتیجه‌اش تنها اتلاف وقت شما برای تشخیص تفاوت ستاره و سیاره و همچنین رصد سایر اجرام خواهد بود. توانایی دیداری شما در رصد اجرام توسط عوامل بسیاری (چه انسانی و چه طبیعی) محدود می‌شود.
- آلودگی نوری یکی از مهم‌ترین عوامل محدودکننده توانایی دید در شب شماست. اگر در کلان‌شهرها یا نزدیک به آنها زندگی می‌کنید، برای رصد باید به فکر رفتن به مناطق دورتر از شهر باشید تا تاریکی آسمان خود را افزایش دهید.
- پوشش ابری و همچنین زمین پوشیده از برف هردو بر روی میزان دید شما تاثیر نامطلوب می‌گذارند. در این‌چنین شرایطی برای رصد کار سخت‌تری را پیش رو خواهید داشت.
3. از سایر موارد محدودکننده دوری کنید.
هر چه قدر که تجربه رصدی بیشتری کسب کنید، موارد بیشتری هست که توجه به آنها می‌تواند به افزایش دید رصدی شما کمک کند. به‌طور مثال افزایش سطح نیکوتین بدن شما عاملی منفی خواهد بود. پس اگر سیگار می‌کشید بهتر است قبل از رصد این کار را نکنید. یا مورد دیگر افزایش قطر مردمک شماست که در فضای تاریک به یاری شما می‌آید. پس زمانی که چشم شما دارد به تاریکی عادت می‌کند از هرگونه اختلال در این فرایند پرهیز کنید. نگاه کردن به صفحه موبایل یا نور زرد چراغ‌قوه می‌تواند کاملا این روند را مختل کند. رصدگران حرفه‌ای حتی از ساعاتی پیش از شروع رصد با زدن چشم‌بند سعی می‌کنند تا سریع‌تر چشمان خود را به تاریکی عادت دهند.
امیدرواریم که این مطلب در تشخصی تفاوت ستاره و سیاره به شما کمک کرده باشد، آسمانتان تاریک و پرستاره.
