براي چند لحظه‌اي چشمانش را بست و با پشت انگشتان اشاره دو چشمش را ماليد تا بلكه از درد آنها بكاهد. نيك مي‌دانست كه نور خورشيد دارد بينايي‌اش را مي‌گيرد، اما او كه زندگي‌اش را وقف دانش كرده بود حالا دو چشم چه ارزشي داشت. بار ديگر چشم‌هايش را تنگ كرد و شيشه دود اندود را بالا آورد و رخ به خورشيد سپارد كه ناگهان گل از گلش شكفت. ذكر «ماشاءالله احسن الخالقين» ناخودآگاه از ميان لب‌هايش بيرون لغزيد و بي‌اختيار خنديد. حالا او يكي از نشانه‌هاي بزرگ آفريدگارش را با چشم خود مي‌ديد. ناهيد داشت خرامان پا بر قلب خورشيد مي‌گذاشت.
اين رصد تاريخي كه در فصل هيات مجموعه كتاب‌هاي 18 جلدي شفا و به قلم دانشمند و نابغه بزرگ ايراني، ابوعلي‌سينا ثبت و ضبط شده است، يكي از قديمي‌ترين اسناد تاريخ بشريت از گذر سياره زهره محسوب مي‌شود. براي پي بردن به ارزش علمي اين رصد كافي است بدانيد كه ثبت قابل قبول بعدي به 1000 سال پس از آن و در زمانه‌اي كه تلسكوپ‌ها اختراع شدند، بر مي‌گردد.
زمين سومين سياره منظومه شمسي است. قبل از زمين به ترتيب 2 سياره تير (عطارد) و ناهيد (زهره) قرار دارند كه در علم نجوم آنها را سياره‌هاي داخلي مي‌نامند. سياره داخلي نام دارند چون در داخل مدار زمين به دور خورشيد هستند. قرار گرفتن 2 سياره تير و ناهيد ميان زمين و خورشيد باعث مي‌شود هر ازگاهي، ساكنان سياره زمين شاهد گذر آنها از ميان قرص خورشيد باشند، اما فاصله دور اين دو سياره از زمين، كوچكي آنها در مقايسه با قرص عظيم خورشيد و نور شديد اين ستاره باعث مي‌شود گذر سياره‌اي مانند كسوف كه گذر ماه از ميانه مسير نور خورشيد به زمين است، قابل تشخيص نباشد. راستش را بخواهيد اگر ندانيد كه ناهيد قرار است گذر كند، اصلا متوجه آن هم نخواهيد شد.
فقط يك هفته تا گذر زهره
اما اين رويداد با عظمت اتفاقي نيست كه هر سال يا هر10 سال رخ دهد كه بشود ديدن آن را به دفعه بعد موكول كرد. با مقايسه سرعت چرخش ناهيد و زمين به دور خورشيد و با توجه به فاصله اين دو سياره از ستاره درخشان منظومه شمسي متوجه مي‌شويم كه گذر زهره از مقابل خورشيد در دوره‌هاي مشابهي رخ نمي‌دهد. آخرين گذر زهره حدود 8 سال پيش رخ داده كه اولين گذر زهره پس از اختراع كامپيوتر به شمار مي‌رفته است. گذر بعدي اما تا 105 سال ديگر رخ نخواهد داد. بنابراين فرصت نگاه كردن به سياره‌اي كه به قول ابن‌سينا همچون خالي بر گونه خورشيد مي‌نشيند، شانسي است كه به احتمال قوي فرزندان ما نيز از آن بي‌بهره خواهند بود. پس توصيه مي‌شود اين شانس بزرگ را از دست ندهيد و روز چهارشنبه 17 خرداد از وقتي خورشيد طلوع كرد با عينك مخصوص اين پديده نادر نجومي را ببينيد. فراموش نكنيد كه براي رصد خورشيد هرگز مستقيم به آن نگاه نكنيد چون بسيار خطرناك است. براي كسب اطلاعات بيشتر درباره چگونگي رصد گذر زهره به وب‌سايت شاخه آماتوري انجمن نجوم ايران به نشاني asiac.ir مراجعه فرماييد.
الهه زيبايي يا جهنم سوزان
سياره ناهيد را الهه زيبايي آسمان مي‌نامند. آسمان از نظر قدما، جايگاه خدايان بوده و ناهيد به عنوان خداي زيبايي، بسيار مورد توجه آنها بوده است. جو فوق‌العاده غليظ زهره عرب يا آناهيتاي پارسي كه ضريب بازتابشي زيادي دارد، درخشندگي خاصي به اين سياره بخشيده است و همين موضوع باعث توجه ويژه قدما به آن شده است. ناهيد كه به آساني در آسمان شامگاهي يا صبحگاهي رويت مي‌شود، از بسياري جهات شبيه زمين است. حجم، جرم، چگالي و طول عمر يكسان اين دو سياره باعث شده است كه دانشمندان، ناهيد را خواهر زمين بنامند.
اما تحقيقات اخير نشان داده است اين سياره تفاوت‌هاي بنياديني با زمين دارد. ناهيد (زهره) هيچ اقيانوسي ندارد و با جو بسيار غليظي از دي‌كسيدكربن پوشانده شده است. در اتمسفر آن ابرهايي از اسيدسولفوريك ديده شده است و فشار اتمسفر در سطح آن به حدود ۹۰ برابر فشار جو زمين مي‌رسد و بنابراين قابل پيش‌بيني است كه هر موجود زنده‌اي در آنجا زير فشار خردكننده اين جو غليظ له شود. به علت خاصيت شديد گلخانه‌اي، دماي سطح اين سياره تا حدود ۴۸۰ درجه سانتي‌گراد افزايش مي‌يابد. ولي همين اتمسفر غليظ باعث مي‌شود كه اختلاف دماي شديدي بين روز و شب اين سياره برقرار نباشد. مي‌توان فرض كرد كه سطح اين سياره، در فر داغ اتمسفر غليظي به دام افتاده است و شبانه‌روز در حال برشته شدن است. فعاليت‌هاي اتمسفري شديدي در زهره مشاهده شده است. رعد و برق‌هاي سياره ناهيد مي‌تواند شهري را زير و رو كند. سطح اين سياره هم خيلي خشن است.
تكان‌هاي پوسته‌اي شديد و آتشفشان‌هاي فعال زيادي در بررسي راداري زهره مشاهده شده است. طبق مشاهدات نزديك به ۸۵ درصد سطح اين سياره را گدازه‌هاي آتشفشاني ناشي از حدود يكصد هزار آتشفشان كوچك و بزرگ پوشانده است. در زهره آتشفشان‌هايي با قطر دهانه خيلي بزرگ، تا حدود ۱۰۰ كيلومتر، وجود دارد. به دليل جو بسيار غليظ، اكثر اطلاعات ما از سطح اين سياره مربوط به مشاهدات راداري مي‌شود. يك روز زهره‌اي حدود ۲۴۳ روز زميني طول مي‌كشد، در حالي كه يك سال زهره‌اي حدود ۲۲۵ روز زميني است. اين برابري نسبي باعث شده است رصدكننده‌هاي زميني زهره، همانند آنچه در مورد ماه رخ مي‌دهد، تقريبا همواره يك بخش از زهره را رصد نمايند.
موضوع عجيب ديگري كه در مورد زهره وجود دارد، چرخش اين سياره از شرق به غرب است. به اين ترتيب اگر قادر به زندگي روي زهره بوديد، طلوع خورشيد را از غرب و غروب آن را در شرق مشاهده مي‌كرديد. به دليل جو غليظي كه اين سياره دارد، گودال‌هاي ناشي از برخورد بندرت در سطح آن ديده مي‌شود. بزرگ‌ترين گودالي كه در سطح زهره رصد شده است حدود 2 كيلومتر قطر دارد.
در باورهاي ايراني ستاره يا به تعبير امروزي، سياره «آناهيد/ ناهيد/ آناهيتا» ستاره آب‌هاي روان دانسته شده است و از همين رو نيايشگاه‌هاي ناهيد نيز در كنار جويباران و چشمه‌ساران ساخته‌شده بوده است. همچنين براي آناهيد شخصيتي مونث قائل بوده‌اند كه در نتيجه آب‌هاي چشمه‌ها و قنات‌ها را متعلق به او و او را حامي و پشتيبان آنها مي‌دانستند. اين‌كه در انديشه‌هاي كهن ايراني، مظهر چشمه‌ها جايگاه آناهيد دانسته مي‌شد و مردان را اجازه نزديك شدن بدان نبود، از همين باور سرچشمه مي‌گيرد.
گذر چيست؟
گذرهاي سياره‌اي از مقابل خورشيد از پديده‌هاي كمياب آسمان هستند كه از ديد ناظر زميني تنها براي دو سياره تير و ناهيد (سيارات داخلي مدار زمين) رخ مي‌دهند. گذرها پديده‌هايي مثل خورشيدگرفتگي هستند، با اين تفاوت كه در خورشيدگرفتگي كامل، ماه تمام قرص خورشيد را مي‌پوشاند و ديگر نوري از خورشيد به زمين نمي‌رسد، اما تير و ناهيد آنقدر از زمين دورند كه هنگام گذر مثل لكه گرد سياهي بر قرص درخشان خورشيد ديده مي‌شوند. موقع گذر، زمين، يکي از 2 سياره ناهيد يا تير و خورشيد بر يك خط قرار دارند. گذر تير در هر قرن تا ۱۳ بار روي‌مي‌دهد، اما گذر ناهيد در بهترين شرايط هر قرن فقط ۲ بار تكرار مي‌شود. هيچ گذر ناهيدي در قرن بيستم روي نداد. در واقع از زمان اختراع تلسكوپ تاكنون اين پديده تنها ۶ بار رخ داده‌است. لكه ناهيد گرد و كاملا تيره است، اما لكه‌هاي خورشيدي شكل دايره‌اي ندارند و تاريكي آنها هرگز به اندازه ناهيد نيست. گذر ناهيد چند ساعت طول مي‌كشد.
رصد گذر
براي مشاهده گذر ناهيد لزوما نياز به ابزار اپتيكي نيست بلكه با چشم غيرمسلح هم مي‌توان اين پديده را مشاهده كرد. هنگام رصد چشم نبايد مستقيما به خورشيد خيره شود بلكه بايد چشم يا ابزار اپتيكي مورد استفاده را به فيلترهاي مخصوصي مجهز كرد تا از صدمه زدن امواج فرابنفش و مضر به چشم جلوگيري شود. سياره ناهيد با كمي دقت به شكل لكه گرد و سياهي مشاهده مي‌شود و براحتي از لكه‌هاي خورشيدي قابل تفكيك خواهد بود، زيرا لكه‌هاي خورشيدي شكل منظمي ندارند و به اندازه ناهيد تيره و سياه رنگ نيستند.
مراحل گذر
تماس اول: از لحظه مماس شدن قرص سياره از بيرون با خورشيد، گذر آغاز مي‌شود.
تماس دوم: حدود 20 دقيقه بعد كه قرص سياره از درون با خورشيد مماس مي‌شود.
بعد از آن طي چند ساعت سياره از مقابل خورشيد حركت مي‌كند.
تماس سوم: زماني كه قرص سياره به لبه ديگر خورشيد مي‌رسد.
تماس چهارم: سرانجام سياره با خورشيد از بيرون مماس مي‌شود و گذر به پايان مي‌رسد.
شهرام يزدان‌پناه
