دروس نجوم اسلامی: دستگاه مختصات استوایی

در درس قبل با دستگاه مختصات افقی

برای تعیین موقعیت اجرام سماوی در آسمان آشنا شدید. علی رغم سهولت درک دستگاه مختصات افقی, این دستگاه کاملا به موقعیت ناظر روی کره زمین بستگی دارد. مثلا اگر برای کسی که در شهر قم ایستاده است, ارتفاع خورشید در این لحظه 50 درجه باشد, برای کسی که در تهران به خورشید نگاه کند, این ارتفاع اندکی بیشتر (51 درجه) یا کمتر(49 درجه) است. بنابراین نمی توان از این دستگاه برای مشخص نمودن محل ستارگان, بدون در نظر گرفتن موقعیت ناظر, بهره گرفت. برای این کار از دستگاه های دیگر مختصات استفاده می شود. یکی از این دستگاه ها، دستگاه مختصات استوایی است.

اگر عالم را مانند یک کره بزرگ فرض نماییم که ما در مرکز کره قرار گرفته ایم و ستارگان و سیاره ها بر روی سطح کره پراکنده شده اند, بهتر می توانیم این دستگاه مختصات را درک کنیم. اینکه ستارگان با فواصل متفاوتی از ما در آسمان قرار گرفته اند, ولی اگر روی سطح کره فرض شوند, همه یک فاصله با ما خواهند داشت, اشکال بجایی نیست, زیرا به خاطر فواصل بسیار دور اجرام سماوی, می توانیم فاصله همه آنها را بینهایت فرض کنیم.

با تصور این کره سماوی فرض کنید می خواهیم موقعیت یک ستاره را روی کره مشخص کنیم. برای این کار دقیقا همان کاری را انجام می دهیم که در مورد مشخص نمودن یک نقطه روی کره زمین توسط عرض و طول جغرافیایی انجام می دادیم. با این تفاوت که فاصله زاویه ای آن نقطه با استوای سماوی(دایره عظیمه ای که از امتداد استوای زمین روی کره سماوی ایجاد می شود) را میل آن نقطه می نامیم که با حرف لاتین (d) مشخص می گردد. به جای نصف النهار گرینویچ در اینجا ابتدای برج حَمَل (نقطه آغاز اعتدال بهاری) را در آسمان به عنوان مبدا قرار می دهیم. از مبدا به طرف شرق حرکت می کنیم تا به نقطه مورد نظرمان برسیم, کمانی که در این بین قرار می گیرد, زاویه بُعد می نامیم و آن را با (RA) نشان می دهیم.

زاویه میل با درجه بین 0 و 90 درجه مشخص می شود و برای شمال استوای سماوی به طرف قطب شمال سماوی مثبت و در جهت قطب جنوب سماوی منفی است. ولی زاویه بُعد که بین 0 تا 360 درجه در حال تغییر است, با ساعت و دقیقه و ثانیه نمایش داده می شود. کل 360 درجه در 24 ساعت نمایش داده می شود که هر ساعت مبین 15 درجه قوسی است.

مثلا وقتی گفته می شود که شعرای یمانی پر نور ترین ستاره آسمان با قدر 6/1 واقع در صورت فلکی کلب اکبر, در مختصات ( درجه 17- = d و 6 ساعت و 40 دقیقه = RA) قرار گرفته است, یعنی این ستاره 17 درجه پایین تر از استوای سماوی است و در موقعیت 100 درجه (= 6ساعت و 40 دقیقه) از اعتدال بهاری به سمت مشرق قرار گرفته است. موقعیت این ستاره در این دستگاه مختصات, صرف نظر از موقعیت ناظر, ثابت است.  

نویسنده:

دکتر محمد سمیعی

تنظیم برای تبیان:

ا.م.گمینی