معرفی اردبیل

 از غذاهاي محلي اين استان مي توان به آش شير،آش دوغ ، كوفته ، قيماق (سر شير) ترشي قرمه ، سبزي قورمه ، مسما،چخرتما،آب پياز، آ ش اوماج ، آش يارما ، خورش قاتق ، تاس كباب، حلوا زرد،تر حلوا ، حلواي زنجبل ، قيساوا،و قيقاناق(شيره شكر غليظ  جوشيده ،زغفران و تخم مرغ ) اشاره كرد.
قسمتي از شيريني ها و غذاهاي اين استان به سوغات اين شهرستان شهرت دارد كه از "آنها مي توان به سر شير ،كره ،آبنبات ، شيريني هاي محلي و تخمه آفتابگردان ، گردو ،عسل خالص سبلان ، (برگرفته از عصاره بر شهد گلهاي رنگارنگ و عطر آگين ) اشاره كرد . حلواي سياه استان نيز به صورت معجوني از جوانه گندم و كره طبيعي از ديگر سوغات نشاط بخش و مقوي است .
 

گيزلين پاچ
معادل فارسي اين کلمه "قايم موشک بازي" است و ترتيب بازي نيز تقريبا به همانگونه مي باشد . در اين بازي دسته اي از کودکان يک نفر را از بين خود وادار به بستن چشم يا روي کردن بديوار مي نمودند. آنگاه خود بي سر و صدا و به نحوي که او در نيابد از کنار وي دور شده هر يک در جائي پنهان مي گشتند دقايق بعد آنکه چشمش بسته بود با صداي بلند داد مي زد "گيزلين پاچ و گلديم قاچ" و بلافاصله در پي جستجوي آنها به اينطرف و آنطرف مي رفت و در يک مدت متعارف اگر موفق يافته يکي از آنها را پيدا مي کرد برنده مي شد و الا بچه ها از مخفي گاه خود در آمده به محل اوليه باز مي گشتند .


گيرجنه بازي
گيرجنه به معني فرفره در زبان فارسي امروزي است و مراد از آن جسمي است که بدور خود مي چرخد . اين کلمه در اردبيل و در معني خاص به تکه چوبي گفته مي شد که خراطها آنرا به شکل استوانه و به قطر تقريبي سه تا چهار سانتي متر و ارتفاع هفت تا هشت سانتيمتر مي تراشيدند و يک قاعده آنرا بشکل مخروط در مي آوردند . وسيله بازي غير از گيرجنه "قمچي" بود و آن عبارت از ترکه اي از چوب بود بطول تقريباً نيم متر که بر يک سر آن نواري از پارچه و قماش يا نخ کنفي و غيره مي بستند و طول اين نوار به درازاي چوب قمچي انتخاب مي کردند . گيرجنه را بر روي نوک تيز آن با دست و در روي زمين صاف مي چرخانيدند و سپس برآن مي زدند و بدين طريق آنرا به چرخش وا مي داشتند و چه بسا که ساعتها خود را با آن سر گرم مي ساختند .


چلينگ آغاج
نام فارسي آن "الک دولک" است ولي طرز بازي آن دو در اردبيل و تهران با هم فرق داشت . وسيله اين بازي دو تکه چوب دستي يکي بطول تقريبي 75 و ديگري 20 سانتيمتر بود که اولي را "آغاج" بمعني چوب و دومي را "چلينگ" مي گفتند . اين بازي در اردبيل دو مرحله داشت "توخماغي" و "ياني" در قسمت اول بازي که نوبت بازي با او بود آغاج را از يک سر در کف دست طوري مي گرفت که دو سه سانتي متر آن در بالاي دست و بقيه در زير دست او رو به پائين قرار گيرد آنگاه چيلينگ را بر روي آن دست و پشت بر آمدگي چوب مي گذاشتند و سپس آنرا به هوا مي انداختند و با پائين چوب محکم مي زد .


تکسن جوت
با خوراکيهائي مثل نخود چي و کشمش صورت مي گرفت و يکي از بازيکن ها از آنها را در مشت بسته خود گرفته از ديگري مي پرسيد "تک سن جوت" يعني تعدادي که در دست اوست طاق مي باشد يا جفت ؟ اگر جواب طرف با آنچه که در مشت او بود مطابق در مي آمد برنده مي شد و آن مقدار نخود چي يا کشمش را که در دست وي بود از او مي گرفت . اما اگر جواب او با آن مطابق در نمي آمد بازنده مي شد و به همان تعداد از آن خوردني به وي مي داد .
 

گلين و بيگچه
مهمترين بازي آنها عروسک بازي بود که بنام "گلين" مي ناميدند . گلين در زبان ترکي بنام "عروس" است و در عمل به مجسمه هاي بخصوصي گفته مي شد که به شکل عروس مي ساختند . در قديم خود دخترها آنها را مي ساختند و گاهي هنر قابل تحسيني در اين باب از خويش نشان مي دادند و عروسکهاي مي دوختند که در حد خود از بهترين آنهائي مي شدند که انسان مي تواند با دست و با مواد اوليه بسازد . مواد لازم براي ساختن ساده ترين آنها سر شاخه هاي نازک چوب و يپبه و چيتهاي رنگارنگ بودند دو تکه چوب را بشکل صليب و به اندازه اي که مي خواستند با نخ به هم مي بستند . آنگاه در قسمت بالاي آن با پنبه و گاهي با گذاشتن دگمه صورتي بشکل دايره ترتيب مي دادند و براي زيبائي روي آن پس از نقاشي پرده خارجي قلوه گوسفند را که پرده شفاف و حاکي ماوراء بود و بنام "بوئرگ" خوانده مي شد مي کشيدند.

بش داش
نحوه بازي چنين بود که يکي از آنها که نوبت بازي با او بود پنج سنگ مزبور را در کف دست گذاشته همه را با هم رو به بالا در هوا مي انداخت و بلافاصله پشت همان دست گذاشته همه را با هم رو به بالا در هوا مي انداختند و بلافاصله پشت همان دست را براي گرفتن آنها در مسير سقوط آنها قرار مي داد . اگر سنگها ولو يکي از آنها در پشت دست قرار مي گرفت همانها را بهمان شکل باز در هوا مي انداخت و اين بار با کف دست آنها را مي گرفت در حرکت سوم و چهارم و پنجم هم سنگها را در زمين مي ريختند و يکي از آنها را برداشته به هوا مي انداختند و تا گرفتن آن سنگهاي روي زمين را ابتدا دو تا دو تا بعد سه تا و يکي و بالاخره هر چهار تا را يکجا از زمين برداشته با همين دست که سنگها در آن بود سنگي را که از هوا پائين مي آمد مي گرفتند اگر موفق باين کارها نمي شدند خودشان مي مردند و بازي را تحويل طرف مي دادند . در مرحله ششم نوبت تعويض سنگها بود بدين معني که سنگها را همچنان در زير زمين مي ريختند و يکي را برداشته به همان شکل به هوا مي انداختند و تا گرفتن آن يکي از سنگها را برمي داشتند . در نوبت دوم که سنگها را به هوا مي انداختند آنرا که از زمين برداشته بودند با يکي از سنگها که در زمين بود عوض مي نمودند و بدين طريق پس از آنکه يک يک آنها را تعويض مي کرد مرحله هفتم بازي آغاز مي گرديد . در اين مرحله هم سنگها را به زمين ريخته يکي را برمي داشتند . آنگاه دو انگشت بزرگ و ابهام را بصورت دروازه اي در مقابل آنها مي گذاشتند و در فاصله ايکه سنگ برداشته شده را که به هوا انداخته بودند ، بگيرند . سنگهاي روي زمين را يک يک با دست ديگر زده از آن دروازه مي گذرانيدند . در مرحله هشتم سنگها را در کف دست گذاشته يکي را به هوا انداختند و تا گرفتن آن سنگهاي ديگر را يکجا روي زمين مي گذاشتند و با ر ديگر آن سنگ را که گرفته بودند به هوا انداخته تا پايین آمدن آن چهار سنگ ديگر را يکجا از زمين برداشته و سنگ به هوا انداخته شده را نيز مي گرفتند . اگر اين مراحل بپايان مي رسيد آن يکي برنده مي شد و هر گاه در وسط بازي با اصطلاح خودشان مي مرد بار ديگر که نوبت به او مي رسيد از همانجا که مانده بود بازي را تعقيب مي نمود .

 در برخي از مناطق اين استان چون منطقه مغان و ارسباران ، درميان عشاير كوچ نشين و ميان روستاييان استفاده از لباس هاي محلي توسط مردان و زنان عموميت دارد . لباس هاي محلي ايل شاهسون و ارسباران يكي از مهمت ترين جاذبه هاي فرهنگي به شمار مي آيند. مردان ايل پوشاك اختصاصي ندارند . پوشاك آنها كت وشلوار و كلاه ( معروف به كپي يا كلاه ترك دار و نظير كلاه مردان گيلان ) مي باشد .
پيراهن زنان ايل شاهسون از رنگ هاي متنوع و شاد تشكيل شده  و بلند است .
تنبان شليته اي است كه زنان مي پوشند و شبيه تنبان هاي بانوان گيلان ، بختياري و قشقايي است . جليقه  زنان شاهسون را پارچه هاي دوخته شده بدون آستين تشكيل مي دهد .

موسيقي محلي استان اردبيل در قالب موسيقي اصيل آذربايجان به عنوان يكي از انواع موسيقي غني شرقي ، برگرفته از حقايق تاريخي و فرهنگي اين خطه است . موسيقي محلي اردبيل در دو گروه موسيقي رديفي يا مقام وموسيقي عاشيقي تقسيم مي شود. در اردبيل نوازندگان زن را سازاندا و نوازندگان مرد را عاشق مطرب مي نامند .
از ابزار موسيقي اين استان مي توان به قاوال كه همان دايره آذربايجاني است . بالابان (سازي بادي كه چون براي نواختن بن دو لب قرار مي گيرند ( به فارسي بالبان و به آذري بالابان ) تار (از سازهاي ذهي است كه با زخمه نواخته مي شود ) دهل ( همان ناقاراي آذري‌) دف كيميانجا (كمانچه ) و ... اشاره كرد.

خواستگاري رسمي و عقد خواني
پس از آنكه دختري مورد پسند قرار مي گرفت اقدام به خواستگاري رسمي مي شد . علامت قبول ازدواج از طرف خانواده دختر چاي شيرين بود و در اين روز از اقرباي دختر هم عده اي بدين مجلس كه به "شيرني ايچدي" معروف بود ، دعوت مي شدند . در اين مجلس ميزان مهريه و شرايط طرفين و تاريخ عقد مشخص مي شد نامزدي رسمي وقتي صورت مي گرفت كه مراسم مخصوصي به نام "شال اوزوك" انجام يابد اوزوك لفظ تركي و به معني انگشتري است و شال به همان معنائي است كه در زبان فارسي نيز مصطلح است.

عقدخواني
بين نامزدي و عقد خواني مدت زيادي طول نمي كشيد و از كسان طرفين براي مجلس عقد دعوت مي شد و اين دعوت غالباً از مردان مسن و ميانسال به عمل مي آمد . عقد خواني در خانه دختر به عمل مي آمد ولي مخارج آنرا خانواده پسر بر عهده داشت . وقتي كه صيغه عقد جاري مي شد مجلس در سكوت عميق و روحاني خاصي فرو مي رفت و همه به جملات خوانندگان صيغه توجه مي كردند . عروس در اتاق ديگري كه او را بر روي ظرف مسيني مي نشاندند و در وسط پارچه اي كه در بالاي سر او گرفته بودند . دو تكه قند را به هم مي سائيدند چون صيغه به پايان مي رسيد همه مباركباد مي گفتند . آنگاه با چاي و شيريني از حضار پذيرائي مي كردند .

پارچه كسدي
قبل از بردن عروس به خانه بخت جشن ديگري گرفته مي شد كه مختص زنها بود . مراد از اين جشن آن بود كه كسان طرفين دور هم بنشينند و لباسهاي عروس را بريده و بدوزند . ولي در طول زمان اين كار صورت تشريفاتي به خود گرفته مبدل به يك جشن رسمي براي نشان دادن لباسها و زينت آلات عروس به ديگران شده بود . در آن مجلس ، كه در خانه عروس برگزار مي شد . سازنده ها يعني خوانندگان و نوازندگان زن دعوت مي شدند و با پذيرائي هاي گرم جشن مي گرفتند و در ضمن آن لباسها و زينت آلاتي را كه خانواده داماد براي عروس آورده بودند به مهمانان نشان مي دادند . فرداي آن روز كساني از نزديكان داماد به اتفاق خياط به خانه عروس مي آمدند و قسمتي از پارچه ها را بريده براي روز عروسي لباس مي دوختند .

حنا گجه سي
حناگجه ، شبي بود كه فرداي آن عروس را به خانه داماد مي بردند . اين جشن هم در خانه عروس و هم درخانه داماد گرفته مي شد . حنا گجه خانه عروس مخصوص دختران و زنان جوان بود اينان ، از هر دو خانواده ، از بعد از ظهر آنروز به خانه عروس دعوت مي شدند و با او به حمام مي رفتند و غروب برگشته در خانه عروس جشن مي گرفتند و چون به دستهاي عروس حنا مي بستند از اين رو آنرا حنا گجه يعني شب حنا بندان مي گفتند . جشن خانه داماد هم با شركت پسران جوان برگزار مي شد و دوستان و همسالان وي در آنجا گرد آمده با او به حمام مي رفتند .

شب عروسي
بردن عروس به خانه داماد غالباً بعد از غروب صورت مي گيرد . در زمانهاي قديم بعضي از خانواده ها عروس را با اسب بخانه داماد مي بردند ولي بعد ها درشگه جانشين اسب شد و امروزه از ماشين استفاده مي كنند . بعد از ظهر روزي كه غروب آن عروس به خانه داماد مي رفت جهزيه او را به اضافه لباسها و تحفه هائي كه از روز نامزدي به بعد براي او آورده بودند ، به خانه داماد مي بردند . عروس را مشاطه آرايش مي داد و هنگام رفتن او به خانه داماد چادري به سرش مي انداختند و زنهاي مسني از خانواده او وي را همراهي مي كردند. يكنفر" ينگه" هم همراه آنها مي شد تا آداب و مراسم به حجله رفتن عروس را به وي بياموزد و در برابر كينه توزي احتمالي از او مراقبت كند . موقع رفتن عروس پدر وي ، و در صورت نبودن او برادربزرگ يا عموي او ، دم در خانه دعاي خير مي داد و خوشبختي او را آرزو مي كرد . در خانه داماد معمولاً شام تهيه مي شد و از مردان و زناني از بستگان طرفين دعوت به عمل مي آيد . رسم براين بود كه داماد سه تا سيب به پشت عروس بزند و به سر او نقل و نبات بريزد و پول نثار كند . در مدخل راهروي ساختمان مجموعه يا طشت مسين مي گذاشتند تا عروس از روي آن بگذرد و مثل مس در آن خانه محكم بماند .

ترك پلو
فرداي شب عروسي براي ناهار عروس غالبا مادرش "قويماق" مي فرستاد و براي شام او نيز از خانه پدرش ترك پلو مي آوردند . ترك غذاي مخصوصي است و آن پلويي است كه با زعفران و شكر و روغن مثل كته پخته مي شد . پلو را نيز گاهي با دو يا سه خورش مي پختند و همه آنها را با ديگ و ظرفهائي كه در آنها پخته بودند ، مي فرستادند. فرستادن ترك پلو هم داراي تشريفاتي بود و در خانه عروس براي شركت در اين مراسم از جمعي از نزديكان دعوت مي شد . هم چنين كسان داماد از اقرباي نزديك خود براي صرف اين غذا دعوت مي كردند .

اوز آشدي
عروس از ساعت ورود روي خود را از ديگران ، يعني مردان و زنان خانواده شوهر ، مي پوشانيد و روز اول براي آنكه نزد مادر شوهر يا خواهران وكسان داماد چادر از سر او بردارند هريك از آنها چيزي به وي هديه مي دادند . اين هديه بسته به تمكن مالي خانوادگي فرق داشت و در خانواده هاي متمكن سكه طلا بود و آنرا "اوز آشدي" مي گفتد يعني رونما .

بنده تخت
چون انتظار ورود مهمان براي خانواده داماد درمدت يك هفته و ده روز اول كار مشكلي بود لذا بعدها روز سوم عروسي را با اصطلاح عوامانه بنده تخت كه تحريف شده عبارت "بانو به تخت" است بدين كار اختصاص دادند و بعد از ظهر آنروز را به طور رسمي براي پذيرائي از مهمانان مشخص ساختند .

اياغ آشدي
پس از پايان اين قبيل مراسم ، عروس و داماد به قصد بازديد به خانه هاي منسوبان و دوستان خود مي رفتند. بعد از اين بازديدها تشريفات اياغ آشدي آغاز مي شد و آن عبارت از مهماني هائي بود كه خويشان و دوستان عروس و داماد ، متناسب با درجه نزديكي كه با آنها داشتند ، به افتخار آنان ترتيب مي دادند و از خانواده هاي طرفين نيز دعوت مي نمودند .

مساحت جنگل ها وبيشه زار هاي طبيعي استان اردبيل بالغ بر 6/61968 هكتار برآورد مي گردد كه در سه ناحيه رويشي خزري ( هيركاني ) – ارسباراني و ايران- توراني واقع شده است . گونه هاي غالب جنگل هاي استان اردبيل را فندق ، ارس ، بلوط ، زبان گنجشك ، افرا تشكيل مي دهند . سرانه جنگل در استان اردبيل حدود 04/0 هكتار ( 400 متر مربع ) مي باشد . براي رسيدن به سطح سرانه جنگل در كشور استان اردبيل به بيش از 200 هزار هكتار جنگل كاري نياز دارد . در حال حاضر براي دو ناحيه رويشي ( خزري و ارسباراني ) جنگل هاي استان اردبيل طرح مطالعاتي تهيه شده است . 
ناحيه ي رويشي هيركاني در اردبيل ، مناطق فندقلو را شامل مي شود كه سطحي در حدود 6/5723 هكتار را در بر مي گيرد . اين ناحيه داراي تيپ هاي مختلف الف ) تيپ خالص فندق ب) تيپ راش- ممرز ستان ج) تيپ بلوط – ممرزستان د) تيپ فندق – ممرزستان مي باشد كه گونه هاي همراه آن عباتند از : ازگيل ، زالزالك ، شير خشت ، هفت كول ، سياه اربه ، ال اسبي جنگل هاي اين منطقه داراي تاج پوشش متفاوت در مناطق مختلف مي باشد كه حدود متوسط تاج پوشش 60-50 درصد مي باشد .
ناحيه ايران توراني در استان اردبيل مناطق جنگلي شهرستان هاي كوثر و خلخال را شامل  مي شود كه در دو منطقه ي ارسستان و پهن برگان واقع شده است . در منطقه ارسستان گونه غالب ارس بوده كه گونه هاي همراه عبارتند از : بنه ، بادام وحشي ، كيكم ، آلوچه وحشي ، تنگرس ، زالزالك و ...   در منطقه پهن برگان در بخش اندبيل خلخال گونه غالب بلوط به همراه گونه هاي : افرا، زبان گنجشك ، وليك و ... مي باشد .
مساحت اين جنگل ها در حدود 15/43029  هكتار مي باشد . ناحيه رويشي ارسباران شامل مناطقي در شهرستان هاي مشگين شهر ، پارس آباد و مغان و گرمي ميباشد . گونه ي غالب دراين مناطق گونه بلوط بوده كه همراه با گونه هاي زبان گنجشك افرا ، فندق ، وليك ، آلوچه و زالزالك به وفور يافت ميشود مساحت اين جنگل ها در شهرستان مشگين شهر 25/5212 هكتار ، در شهرستان گرمي هكتار4/722 ودر پارس آباد مغان 5/455 هكتار و در شهرستان بيله سوار 2/502 هكتار برآورد مي گردد  . اين جنگل ها به صورت پراكنده در اين مناطق قرار دارند كه خود دليل بر نابودي اين جنگل ها مي باشد . از جمله عوامل ديگر تخريب اين جنگل ها وجود دام در داخل جنگل ، استفاده بي رويه مردم از درختان ، تخريب اراضي جنگلي به منظور ايجاد اراضي زراعي و ... مي باشد .
 

آمار وضعيت جنگلها و بيشه زار هاي طبيعي استان اردبيل به تفكيك شهرستان ها

زيستگاه آقابابا 
 در 83 کيلومتري شمال شرق مشگين شهر ، در کوههاي آقابابا واقع شده است . این زیستگاه 70 کيلومتر مربع وسعت و 1200 متر از سطح دريا ارتفاع دارد . اين منطقه محل زيست وحوشي مانند کل و بز ، گرگ ، خرگوش ، خوک و کبک است .
 

زيستگاه ارباب کندي اين زيستگاه در 42 کيلومتري شمال شرق مشگين شهر و 55 کيلومتري شمال غرب اردبيل واقع شده است. زيستگاه ارباب کندي 70 کيلومتر مربع وسعت دارد و در ارتفاع 1500 متري از سطح دريا قرار گرفته است . کل و بز ، خوک ، گرگ ، روباه ، خرگوش ، کبک و مرغابي از جمله وحوشي هستند که اين منطقه را مأمن زيست خود ساخته اند .

زيستگاههاي آزاد 
 دو جاق ، قزل یره ، ملا احمد ، اوچی دره سی ، قره باغلار ، کناره های رود ارس ، ازناو ، فیروزآباد مشگول ، پارس اباد و پیرآغاجی ، شیروان دره ، دره موئل ، پرزند ، منطقه مرزی موران ، اولاغان و یوزداغ از جمله زیستگاه های آزاد استان اردبیل است .

زيستگاه حاجيلو 
 اين زيستگاه در 22 کيلومتري شمال مشگين شهر در کوههاي حاجيلو واقع شده است. زيستگاه حاجيلو داراي 70 کيلومتر مربع وسعت و ارتفاعي حدود 1900 متر از سطح دريا است و حيواناتي مانند کل و بز ، خوک ، گرگ ، خرگوش ، روباه و کبک اين منطقه را به عنوان محل زيست خود برگزيده اند .
زيستگاه حسن دره سي : اين زيستگاه در حدود 60 کيلومتر مربع وسعت دارد و در کوههاي زيوه در ارتفاع 1700 متري از سطح دريا واقع شده است. موقعيت مکاني اين زيستگاه ، 80 کيلومتري شمال شرق مشگين شهر است و حيواناتي مانند کل و بز ، خوک ، خرگوش ، گرگ ، روباه و کبک در آن زندگي مي کنند.
زيستگاه هوشنگ ميداني و قره گؤل : اين ميدان ، منطقه اي مسطح است که در دامنه شمال غربي سبلان به ارتفاع 2725 متر واقع شده است . تالاب قره گؤل نيز به قطر تخميني 300 متر در قسمت شمال غربي دامنه هاي هرم و جنوب شرقي زيستگاه هوشنگ ميداني ، در ارتفاع 2820 متري از سطح دريا واقع شده است . حيوانات و پرندگان وحشي در هوشنگ ميداني و تالاب قره گؤل متنوع اند علاوه بر کبک معمولي و کبک دري که شمارش آنها ناممکن است ، اين منطقه زيستگاه قوچ و ميش ارمني است .

زيستگاه خروسلو 
 در 95 کيلومتري شمال شرق مشگين شهر کوههاي خروسلو واقع شده است و محل زيست انواع وحوش مانند آهو ، کل و بز ، گرگ ، روباه ، خرگوش ، باقرقره و هوبره است .

رودخانه آغلاغان 
 آن بخش از رودخانه بالخلي که در اين محدوده واقع است و کمتر در معرض آلودگيهاي زيست محيطي قرار دارند از زيستگاههاي مهم ماهي قزل آلاي خال قرمز و ديگر ماهيان رودخانه اي محسوب مي شوند .

زيستگاه سروان دره سي 
 زيستگاه سروان دره سي به فاصله 25 کيلومتري جنوب شرقي مشگين شهر قرار گرفته است و در حدود 105 کيلومتر مربع است . در اين زيستگاه که200 متر از سطح دريا ارتفاع دارد ، کل و بز ، خرس قهوه اي ، قوچ و ميش ، گرگ ، خرگوش ، روباه ، کبک و کبک دري زندگي مي کنند .

زيستگاه ها شيروان دره سي 
 "شيروان دره سي" زيستگاهي است که در 20 کيلومتري جنوب شرق مشگين شهر قرار دارد . ارتفاع سطح آن 2200 متر و مساحت آن را 75 کيلومتر مربع برآورد کرده اند . زيستگاه "شيروان دره سي" ، محل زندگي دايمي وحوش مانند کل و بز ، خوک ، روباه ، گرگ ، قوچ و ميش ارمني ، خرگوش ، کبک ، کبک دري ، قمري ، فاخته و شماري از پرندگان مهاجر است .

زيستگاه تنبق 
 اين زيستگاه در شمال غرب مشگين شهر واقع شده است و 18 کيلومتر با آن فاصله دارد . در حدود 70 کيلومتر مربع مساحت دارد و محل زيست کل و بز ، خوک ، خرگوش ، گرگ و کبک است . اين منطقه در ارتفاع 1800 متري از سطح دريا قرار گرفته است .

زيستگاه موويل 
 اين زيستگاه درند موويل در جنوب مشگين شهر و در غرب کوههاي هرم سبلان واقع است. ارتفاع اين منطقه از سطح دريا 3200 متر است و استراحتگاه قوچ و ميشهاي منطقه است . در اين زيستگاه ، قوچ و ميش ارمني ، کل و بز از نوع سفيد طوقدار ، کبک دري ، خرس قهوه اي و خاکستري ، گرگ ، خوک ، خرگوش ، انواع پرندگان شکاري و لاشخور زندگي مي کنند .

زيستگاههاي خشکي 
 زيستگاههاي خشکي يا خاکي يا زميني در جهان حدود 80 درصد انواع رستني ها و جانوران را در خود جاي مي دهند و از آنها حمايت مي کنند . موجودات جاندار در اين زيستگاهها به نهايت درجه تنوع و تکامل رسيده اند .

نئور 
 زیستگاه نئور با وسعتی حدود هزار هکتار در 30 کیلومتری شهرستان اردبیل قرار دارد .
 

آبشار گورگور خياوچاي

اين آبشار در مسير رودخانه خياو (خيوچاي) بوده و بلندي آبشار حدود 10-12 متر مي باشد و از نظر حجم جريان قابل توجه مي باشد . حوضچه اي دايره اي شكل درمحل ريزش آب ايجاد شده است. آبشار گورگور به علت منظره جالب طبيعي و وجود ماهي قزل آلاي قرمز در رودخانه و حوضچه و برخورداري از موهبت آبگرم معدني ملك سوئي و چشم اندازي از كوهستان سبلان (ارتفاعات دلي آلي، آيتار، هرم و كسري) جذاب و ديدني است.

آبشار سردابه

اين آبشار در نزديكي آبگرم معدني سردابه (24 كيلومتري غرب اردبيل) در دامنة شرقي كوه سبلان واقع است. ارتفاع آن حدود 20-15 متر و حجم جريان آن نسبتاً كم و محدود به خروجي چند چشمه بالادست مي باشد. شايان ذكر است حجم جريان اين آبشار در مواقع بارش و پيوستن جريانهاي سطحي حوزه آبخيز افزايش مي يابد. اين آبشار از محلهاي ديدني مجتمع آبگرم سردابه كه از نقاط گردشگري اردبيل است، مي باشد.

آبشار گورگور آلوارس
چشمه گورگور از جمله چشمه هاي مشهور منطقه سبلان مي باشد. اين چشمه در دره آلوارس يا قزل گوللر که يکي از عريض ترين و باصفاترين دره هاي سبلان است ، در ارتفاع 2420 متري از سطح دريا واقع شده است . آبدهي اين چشمه بسيار بالا بوده و آب از خلل و فرج ديواره صخره اي مشرف به دره با فشار بيرون مي آيد.

آبشار آقبلاغ

اين آبشار در خلخال و در كوه آق داغ (سفيدكوه) قرار دارد. وجود گونه هاي متنوع گياهي، درختي و علفي در پيرامون اين آبشار زيبائي آن را دوچندان مي نمايد. نزديكترين راه ارتباطي به آقبلاغ از طريق يك راه پياده رو از روستاي لرد بخش شاهرود خلخال ميسر است. در دامنه اين رشته کوه چشمه سارهاي فراواني وجود دارد که تأمين کننده آب جريانهاي چون ميانرودان ، گلبند رود ، رودخانه زال و... مي باشد . مهمترين چشمه اين ناحيه که آبدهي قابل توجهي دارد، چشمه آق بلاغ است . اين چشمه در دامنه شرقي قله مرکزي آق داغ قرار دارد . اين چشمه بلافاصله پس از خروج ، آبشار بسيار زيبا و با دورنماي جالب و ديدني و سفيدرنگ تشکيل مي دهد.

چشمه گوز سوئي (آب چشم)

اين چشمه در کنار قهوه خانه ممتاز واقع شده است . دماي آب 21 درجه سانتي گراد و تقريباً اسيدي است. هدايت الکتريکي آن براي 20 درجه حرارت 900 است. مزه آب گس و بي بو است . از آب آن براي درمان بيماريهاي چشم استفاده مي کنند. اين چشمه در شهر سرعين و در ارتفاع 1940 متري از سطح دريا، بر روي کف دره واقع شده است . آبدهي آن 140 ليتر در ثانيه و يکي از پرآب ترين چشمه هاي اين ناحيه است . آب آن به صورت دائمي و جوشان در جريان است . دهانه آن پراکنده و دماي آب در حوض 46 درجه سانتيگراد است . خاصيت درماني : آب آن بعلت داشتن ترکيب کلروبيکربناته سديک و کلسيک براي درمان بيماريهاي عمومي، بيماريهاي سيتم حرکتي (دردهاي مزمت روماتيسمي) و بيماريهاي زنان ، خنازير و بيماريهاي قلبي و نيز تقويت عمومي بدن استفاده مي شود .
چشمه گل علی 
 دو چشمه آب معدنی به فاصله 50 متر از کف حوض کوچکی به اندازه 4×5 متر به عمق یک متر از چندین شکاف با گاز فراوان خارج می شود و به سوی پایین دره جریان می یابند .
چشمه اسد 
 این چشمه در حدود 100 متری چشمه اول گل علی واقع شده و آب آن بسیار زلال است . حرارت این آب 20 درجه می باشد .
چشمه سردابه
  این چشمه در یک کیلومتری شمال دهکده وکیل آباد در دره ای گسترده قرار دارد و فاصله آن تا اردبیل تقریباً 24 کیلومتر است . آب چشمه دارای بوی بد اما زلال است. اهالی منطقه آب تنی در این چشمه را برای درمان بیماری های جلدی و پادرد می دانند .
چشمه های بوشلی
 این چشمه ها به فاصله 5/4 کیلومتری جاده اردبیل به سراب در 45 کیلومتری غرب اردبیل واقع شده است . از این چشمه برای استحمام استفاده می شود و حرارت آن 49 درجه است و آب آن صاف و زلال و مزه اش نمکی و گزنده است . اهالی محل برای درمان رماتیسم و درد مفاصل و رفع خستگی از آن استفاده می کنند.
چشمه های قوتورسو 
 در60 کیلومتری جاده اردبیل- مشکین شهر و در 25 کیلومتری مشکین شهر روستائی وجود دارد که به لاهرود معروف است . در 24 کیلومتری این آبادی،چشمه قورتور واقع شده است . اهالی محل از شستن لباس در آب این چشمه خودداری می کنند و می گویند این کار باعث سوراخ شدن پوشاک آنها می شود .
چشمه خلخال 
 چشمه آب گرم خلخال در 22 کیلومتری شمال غربی هروآباد به فاصله 96 کیلومتری میانه از زمین خارج می شود . آب گرم خلخال از دسته آب های بی کربناته سدیک گرم و گاز دار است که در درمان بیماری های مفصلی ، رماتیسم مؤثر است .
چشمه قینرجه
این چشمه در جنوب غربی مشکین شهر و به فاصله تقریبی 22 کیلومتری آن واقع شده است. آب این چشمه از دسته آب های کلره سدیک گازدار خیلی گرم است و برای درمان لنفاتیسم ، راشیتیسم، بیماری های زنانه و برخی از رماتیسم های مزمن استفاده می شود و همچنین به سبب دارا بودن گاز، در زمینه بیماری های تنفسی کاربرد دارد .
چشمه ایلاوند ، گاومیش گلی ( پر آب ترین چشمه آب گرم سرعین است(
چشمه در حیاط قهوه خانه همت واقع شده و مقدار آب آن خیلی کم است ، قهوه خانه همت ، قهوه خانه ممتاز و ایلاوند از دیگر چشمه های آبگرم استان اردبیل به شمار می رود .

چشمه های بیله دره 
 چشمه های آب معدنی سرد بیله دره در سه کیلومتری شمال سرعین در دره ای واقع شده که از نقاط مختلف زمین خارج می شود . آب این چشمه شبیه به آب چشمه کاشا- اویان فرانسه است که خواص درمانی آن بر روی قسمت های مختلف بدن به قرار درمان بیماری های کلیه ، دستگاه تغذیه ای و کبد ، بافت ها ، مجاری ادرار و ... است .
چشمه ويلا دره گازدار (ويلادرق)
اين چشمه در روستاي ويلادرق و در ارتفاع 1800 متري از سطح دريا واقع شده است . دبي آن 18 ليتر در ثانيه و بصورت دائمي و سرريز در جريان است . دماي آن 18 درجه سانتيگراد و مزه اي کمي ترش و ظاهري شفاف و بي بو مي باشد . کاتيون و آنيونهاي موجود در آن بي کربنات و کلسيم است . هدايت الکتريکي آن براي 25 درجه حرارت 600 است . PH آن 2/5 و ترکيب آن بيکربنات کلسيم است . از آب اين چشمه براي مداواي سنگ کليه و تقويت اعصاب و درمان عوارض دستگاه گوارش استفاده مي شود .

آب پهن
از کف حوضی به اندازه 5/5× 20/5 متر خارج می شود و درجه حرارتش 5/37 درجه است.
آب یل سویی 
 این آب از آب حوضی به طول 7/4 و عرض 5/3 متر بیرون می آید و از مجرایی در ضلع غربی حوض به خارج جریان می یابد . حرارت آب در حوض 41 درجه است .
آب معدني ارجستان
روستاي ارجستان در 21 کيلومتري غرب اردبيل واقع است . در مرکز روستا و نيز در حومه آن چند چشمه آب معدني سرد و گاز دار وجود دارد . از اين آب معدني به دو صورت آبمعدني بسته بندي شده در قالب بطريهاي يک و نيم ليتري توسط کارخانه آب معدني مس کو و همچنين بصرت چشمه اي دائمي که روي مظهر آب حوضچه اي سيماني سرپوشيده ساخته شده که آب ان بعد از پرشدن حوضچه بوسيله لوله اي در قسمت شرقي به بيرون سرازير شده و مورد استفاده اهالي و گردشگران قرار مي گيرد. آب معدني داراي آب سرد بي بو با مزه گس گازدار بوده، که بصورت نوشيدني طبيعي و مفيد از آن استفاده مي کنند . دماي آب در حدود 10 الي 15 درجه سانتي گراد و آنيونهاي آن کلرور، بيکربنات ،... و کاتيونهاي مهم آن کلسيم ، منيزيم و پتاسيم مي باشد . داراي گاز کربنيک بوده و داراي منشاء آب معدني نيمه عميق مي باشد .

مجتمع آبدرماني سبلان
مجتمع آبدرماني سبلان و بزرگترين آبدرماني خاورميانه، با امکانات استخرهاي متعدد و بزرگ سرپوشيده حوضچه هاي آب گرم تحت فشار (جکوزي)، سوناي خشک و بخار، دوشها و وان هاي انفرادي متعدد، رستوران، خدمات پزشکي و درماني مجزا براي آقايان و بانوان، پارکينگ اختصاصي و ساير امکانات مورد نياز منطبق بر آخرين استانداردهاي جهاني آبدرماني هاي دنيا (داخل شهر) است. 

 مجتمع آبدرماني بش باجيلار
 با استخر سرپوشيده بزرگ شامل سوناي خشک و بخار ، آبگرم تحت فشار (جکوزي) دوشهاي انفرادي ، خدمات پزشکي و درماني و پارکينگ در داخل شهر است . آبگرم معدني گاوميش گلي (پر آب ترين و بزرگترين آب معدني ايران) و آب گرمهاي معدني قره سو ، ساري سو ، اعصاب سوئي ، پهنلو ، قهوه سوئي ، ژنرال ، يئل سوئي ، گوز سوئي در داخل شهر.
 

آبگرم بش باجيلار (پنج خواهران)

  چشمه آبگرم بش باجيلار در شهر سرعين واقع شده است. دبي 5 چشمه رويهم رفته 13 ليتر در ثانيه و بصورت دائمي، نشتي و جوشان در جريان است. دماي آب در داخل استخر در حدود 35 درجه و ظاهري کدر، کمي ترش مزه و کمي بودار است . خاصيت درماني : براي درمان بيماريهاي عمومي و تسکين دردهاي عصبي و مفصلي استفاده مي شود.

آبگرم ژنرال (جنرال)
 آبگرم ژنرال در شمال شهر سرعين واقع شده است. ارتفاع چشمه از سطح دريا 2000 متر است . مانند ساير چشمه هاي اين شهر، اين چشمه نيز در کف دره قرار گرفته است . دبي آب 6 ليتر در ثانيه و دماي آن در حوض 43 درجه سانتي گراد و مزه آب کمي ترش و بيرنگ مي باشد . به علت داشتن عناصر فوق بيشتر براي تسکين دردهاي عضلاني و رفع روماتيسم استفاده مي شود.

آبگرم پهنلو 
 اين آبگرم در شمالي ترين نقطه شهر سرعين واقع شده است. ارتفاع چشمه از سطح دريا به 1950 متر مي رسد . آبدهي چشمه در حدود 8/1 ليتر در ثانيه و به صورت دائمي و جوشان در جريان مي باشد. دماي آن در حوض 37 درجه سانتي گراد و هدايت الکتريکي آن براي 25 درجه حرارت 1360 و حالت نيمه اسيدي را دارد . خاصيت درماني: از آن در جهت درمان بيماريهاي عمومي و تسکين اعصاب و دردهاي مفصلي استفاده مي شود.

آبگرم قره سو (اعصاب سوئي)

اين چشمه در شهر سرعين و در جنب آبگرم ساري سو واقع شده است. ارتفاع چشمه از سطح دريا 1950 متر و چشمه در کف دره قرار دارد. دبي آن در حدود 5 ليتر در ثانيه و داراي جرياني دائمي و متغير با فصول و نيز بصورت جوشان در سطح زمين پديد آمده است . PH آب در حدود 2/6 و هدايت الکتريکي آن براي 20 درجه حرارت 1300 است. نوع آب آن از نوع کلروبيکربناته سديک است. يکي از آبهاي مورد استفاده براي تسکين دردهاي روماتيسمي و نيز آرامش دهنده اعصاب و روان مي باشد.
أبگرم ساري سو 
 اين آبگرم در شهر سرعين واقع شده است. دبي آن در حدود 5 ليتر در ثانيه و جريان آب بصورت دائمي و متغير در فصول مختلف است. دماي آب در حوضچه اول 47 دره سانتي گراد و بودار و رنگ آن کمي مايل به سبز پسته اي است و مزه آب هم کمي ترش مي باشد . خاصيت درماني : براي دردهاي روماتيسمي ، مفصلي و بطور کلي براي تسکين دردهاي عضلاني اثرات سودمندي دارد .
آبگرم حمام شفا 
 حمام شفا در شهر سرعين واقع شده است. آب اين حمام از چشمه اي با آبدهي 5 ليتر در ثانيه تأمين مي گردد . دماي آب در حدود 40 درجه سانتي گراد و ظاهر آن کمي کدر، ترش مزه و بيرنگ و بي بوست . هدايت الکتريکي آن براي 25 درجه حرارت 1300 و PH آن 5/6 است . آب اين چشمه در رديف آبهاي معدني کلروبيکربنات سديک قرار دارد . خاصيت درماني : از آن براي درمان مفاصل، تسکين بيماريهاي عصبي و امراض جلدي استفاده مي شود

آبگرم قهوه خانه ممتاز دو (قهوه خانه يعقوب)
اين آبگرم نيز در داخل حياط قهوه خانه ممتاز دو واقع شده است . آبدهي اين چشمه چهار ليتر در ثانيه و جريان آن بصورت دائمي و متغير مي باشد. دماي آب در مظهر 47 درجه سانتي گراد است. ظاهر آب کمي تيره و مزه آن کمي ترش است. هدايت الکتريکي آن براي 20 درجه حرارت 1350 است. PH آن در حدود شش و آنيونهاي مهم آن کلرور، بيکربنات، کربنات و کاتيونهاي مهم آن منيزيم، سديم و پتاسيم مي باشد . براي درمان بيماريهاي سيستم حرکتي (درد دست و پا) و بيماريهاي عصبي استفاده مي شود .

آبگرم گاوميش گولي 
 اين چشمه در شهر سرعين و در ارتفاع 1940 متري از سطح دريا، بر روي کف دره واقع شده است. آبدهي آن 140 ليتر در ثانيه و يکي از پرآبترين چشمه هاي اين ناحيه است . آب آن به صورت دائمي و جوشان در جريان است . دهانه آن پراکنده و دماي آب در حوض 46 درجه سانتي گراد است . آب اين چشمه ترش مزه، بيرنگ و کمي بودار است (که بوي هيدروژن سولفوره به مشام مي رسد) در اطراف مظهر چشمه و حوضچه ها کمي رسوبات زرد رنگ اکسيد آهن ديده مي شود . آنيونهاي آن کربنات ، بيکربنات ، کلروره ، سولفات و کاتيونهاي آن کلسيم ، منيزيم ، سديم و پتاسيم مي باشد . هدايت الکتريکي براي 25 درجه حرارت 1300 و PH آن 58/6 ، باقيمانده مواد خشک شده از تبخير آب آن 678 ميليگرم در ليتر بوده و آب آن در رديف آبهاي کلروره، بيکربنات سديک و کلسيک گرم مي باشد . آب آن بعلت داشتن ترکيب کلروبيکربناته سديک و کلسيک براي درمان بيماريهاي عمومي، بيماريهاي سيتم حرکتي (دردهاي مزمت روماتيسمي) و بيماريهاي زنان ، خنازير و بيماريهاي قلبي و نيز تقويت عمومي بدن استفاده مي شود .

کاروانسراي عباسي نقدي کندي 
 اين کاروانسرا در 200 متري حاشيه شمالي جاده آسفالته اردبيل – مشکين شهر و به فاصله 35 کيلومتري اردبيل در کنار رودخانه نقدي و مشرف به دره نقدي کندي کم عمق و سرسبز و پردرخت آن قرار گرفته است . کاروانسراي عباسي نقدي کندي از لحاظ سبک و پلان به نقشه کوهستاني مشابهت دارد. ابعاد آن 29 × 30 متر و از مصالح لاشه سنگ و ملاتهاي آهکي بنا گرديده است . در ازاره بنا از سنگهاي رتوش شده نوع خاراي خاکستري بهره برده شده است . ورودي بنا در قسمت غرب واقع شده که پس از وارد شدن از اين قسمت با دو اطاق در جناحين راهرو روبرو مي شويم . پس از آن وارد تالار مي شويم که در اضلاح شمالي و جنوبي آن چهار حجره تعبيه شده است. دسترسي به پشت اين غرفه ها و حجره ها از قسمت شرقي است .اين بنا از ابنيه باقيمانده عصر صفويان است . در 100 متري شرق کاروانسرا يک تپه طبيعي قبرستان کوچکي قرار دارد که احتمالاً مربوط به دوره اي است که کاروانسرا داير بوده است . با توجه به موقعيت خاص آن و واقع شدن در مسير جاده آسفالته اردبيل – مشکين شهر مي توان از آن به عنوان کافه سنتي استفاده نمود . البته اين کار نياز به مرمت و واگذاري آن به بخش خصوصي دارد . از خصوصيات مهم بنا مي توان به پلان نوع کوهستاني آن اشاره کرد . مراحل مستندسازي و ثبت آن در فهرست آثار تاريخي و ملي در حال پيگيري است . ضمناً کاروانسرا در ملک شخصي بنام حاج سلطان علي جعفري اهل و ساکن روستاي نقدي کندي واقع شده است .

کاروانسراي سربازوطن (قانلي بلاغ)
کاروانسراي سربازوطن در روستايی به همين نام ، از دهستان ارشق شمالي در فاصله حدود 800 متري نوار مرزي ايران و جمهوري آذربايجان و با فاصله 20 کيلومتري شمال مرکز بخش (رضي) واقع شده است . فاصله آن از مرکز شهرستان مشکين شهر 95 کيلومتر است . کاروانسراي قانلي بلاغ به سبک و شيوه چهار ايواني فرم متداول دوره اسلامي صفويه بنا گرديده است . نماي خارجي کاروانسرا شامل يک دروازه ورودي در ضلع شرقي به عرض چهار متر و ارتفاع 5/3 متر و سه اطاق در جناحين آن مي باشد . نماي خارجي کاروانسرا فاقد طاقنما و تزئينات کاشيکاري است . تنها عناصر تزئيني در نماي خارجي ديوار ضلع شمالي دروازه اصلي تزئيناتي به شکل لوزي است که با آجرهاي سوخته اين تزئينات صورت گرفته است . حيات مرکزي کاروانسرا به ابعاد 5/27 × 5/27 در اطراف آن حجره هايي به تعداد 21 عدد در طرفين ايوان ها تعبيه گرديده که راه ورود به اين حجره ها هم از طريق درهاي تعبيه شده در عرض ايوانهاست . اندازه کوچکترين اطاق 4 × 3 متر و بزرگترين آن 3× 10 متر است . قسمت غربي کاروانسرا به کلي تخريب و فقط پي و داغ پي در بعضي قسمتها باقي مانده است . مصالح اين بخش و قسمتهاي تخريب شده توسط اهالي روستا در طول زمان جهت ساخت وساز شخصي مورد استفاده قرار گرفته است . مصالح کاروانسرا آجر 5× 21 × 21 و ملاتهاي آهکي است . اين کاروانسرا فاقد ازاره سنگي است . فرم طاق ايوانها به سبک جناقي و سقف حجره ها داراي گنبدهاي کوتاه مي باشد . در ضلع جنوبي کاروانسرا اطاقي بزرگتر از اطاقهاي ديگر احداث شده که احتمالاً جهت نياز يا اصطبل استفاده مي شده است . همچنين داخل اطاقها محلهايي به عنوان رف و محل بخاري تعبيه گرديده است . ايوانهاي چهارگانه آن از خارج به شکل پنج ضلعي و حالت برج پنج ضلعي به خود گرفته است . اين اثر معماري با توجه به پلان و مصالح بکار گرفته در آن متعلق به عصر باشکوه صفويه است . از خصوصيات بارز بنا کاربرد آجر سوخته در تزئين آن و سبک چهار ايواني آن است که تنها کاروانسراي نوع چهار ايواني باقي مانده از عصر صفويان در استان اردبيل مي باشد . فعلاً از اين بنا با توجه به تخريب بخش هايي از آن استفاده خاصي بعمل نمي آيد ولي در صورت مرمت و تعمير مي توان از آن به عنوان مرکز آموزش جهت روستائيان يا بازارچه مرزي بهره برد . در حال حاضر تحت مراقبت سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري است و کليه امور ثبتي آن در دست اقدام مي باشد . با توجه به اينکه اين بنا تنها کاروانسرا و بناي چهار ايواني در استان اردبيل است مطالعات آسيب شناسي ، تهيه طرح ، ساماندهي ، مرمت ، حفظ و نگهداري و استحکام بخشي از آن جهت مطالعات باستانشناسي حائز اهميت مي باشد . همچنين با توجه به اينکه اين اثر باستاني قسمتي از تاريخ گذشته و خاطره دفاع مخلصانه از خاک ميهن اسلامي را در بر دارد ، در خصوص ثبت آن در فهرست آثار ملي اهتمام ويژه بعمل آيد .

کاروانسرای شورگل 
 اين کاروانسرا در جنوب شرقي روستاي شورگل از دهستان شورگل، دشت بيله سوار واقع شده است . کاروانسرای شورگل در محوطه اي به ابعاد 200×150 متر در روي تپه اي به ارتفاع سه متر از زمين هاي اطراف قرار گرفته است . ابعاد اين کاروانسرا 29×20 متر مي باشد . ورودي بنا در ضلع جنوبي است که پس از اين وروردي راهروئي به طول شش متر تعبيه شده که از طريق اين راهرو وارد حياط مرکزي به ابعاد 9×18 متر مي شويم . در اين کاروانسرای سفالهائي از دوران اسلامي و نيز دوران تاريخي (اشکاني) جمع آوري گرديد که بر اساس آنها انتساب آن به دوران بين قرن پنجم تا اواخر قرن هشتم ه.ق قطعي است .