مبحث شصت و یکم طرح صالحين: امام صادق علیه السلام

زین ماتمی كه چشم ملایك ز خون، ترست

گویا عزای صادق آل پیمبرست

یا رب چه روی داده، كزین سوگ جانگداز

خلقی پریش خاطر و، دلها پر آذرست

مُلك و مَلك به ناله و افغان و اشك و آه

چون داغدار، حضرت موسی بن جعفرست

خون می رود ز فرط غم از چشم شیعیان

زیرا كه قلب عالم امكان مكدرست

منصور، شاد گشت ز قتل خدیو دین

اما به خُلد، غمزده زهرای اطهرست

او گرچه كشت خسرو دین را ولی به دهر

نامش به ننگ تا به ابد ثبت دفترست

تن در نداد بر ستم و، این كلام نغز

بر پیروان حق و عدالت مقررست:

آزاد مرد، تن به زبونی نمی دهد

مرگ از حیات در نظر مرد خوشترست

تنها نه اشكبار چشم صفا زین عزا بود

دلهای شیعیان همه از غم مكدرست

ای اشک چشم ما همه وقف عزای تو

دل‌های دوستان همه صحن و سرای تو

چشمم سوی مدینه دلم جانب بقیع

گرم زیارت حرم با صفای تو

از لحظه‌ای که خاک لحد بر تو چیده شد

خاک بقیع نه! دل ما گشت جای تو

آیا در بقیع شبی باز می‌شود

تا در کنار قبر تو گریم برای تو؟

بردند دست‌بسته تو را سوی قتلگاه

با آنکه بود عرش خدا جای پای تو

ای صد مسیح زندۀ ذکر شبانه‌ات

خاموش شد چگونه صدای دعای تو

آخر ز زهر کین جگرت پاره پاره شد

ای پاره‌های دل، گُل بزم عزای تو

تشییع شد چو پیکر پاک تو تا بقیع

می‌کرد گریه ختم رسل در قفای تو

چون شمع، آب شد بدنت از شرار زهر

ای جان عالمی همه بادا فدای تو

تنها نه «میثم» ... از غم و اندوه و غربتت

آگه کسی نگشت به غیر از خدای تو

استاد سازگار

در مدینه بینِ کوچه بهرِ مادر ناله کردم
چشم خود را با سرشکم منزلِ صد ژاله کردم
یاد مادر کرده پیرم، کوچه را در بر بگیرم
همچو زهرا مادر خود، از خدا خواهم بمیرم
آتش غم در حریم خانه‌ام تا زد زبانه
من به یاد مادرِ خود اشکِ چشمم شد روانه
از برایت دل فکارم، مادرِ چشم انتظارم
همچو تو پهلو شکسته، من غریب این دیارم
در سرای زندگانی رنج و غربت حاصلم شد
عاقبت در این زمانه زهرِ منصور قاتلم شد
ناله‌هایم بی اثر شد، سینه‌ام پر از شرر شد
بعد عمری شیعه سازی، مزد من زهرِ جگر شد
بارالها شد نصیبم در غریبی‌ام بمیرم
در کنارِ قبرِ مادر منزلی دیگر بگیرم
اهل بیتم در نوا شد، خانه‌ام کرب و بلا شد
من چه گویم از عدویم، روز و شب بر من جفا شد

امشب غریب آباد دل سیه ‏پوش عزای توست. امشب بر گلوی آسمان بغضی سخت بر جای مانده، امشب ابرها صیحه می‏زنند، زمین بر خود می‏لرزد و ضجه ‏هایی غریب بنیان مدینه را از هم می‏پاشد. مدینه در تب غم می‏سوزد، آه سردی بر چهره شهر نقش بسته است، مردی از کنخ خانه‏ ای ساده چشم از جهان فرو می‏بندد. گویی امواج خروشان علم در ساحل ابدیت آرمیده است، گویی عشق با تمام وسعتش در دل خاک جای گرفته است. همه جا سخن از اوست، نامش به صداقت آسمان می‏ماند، مدینه روزهای با او بودن را خوب به یاد دارد، لطافت روحش مدینه را بهشتی می‏کرد، و سوز مناجاتش به خاک بها می‏داد. کرسی درسش اندیشه‏ها را بارور، عقل‏ها را متحیر و دل‏ها را مبهوت می‏کرد.
او از سلاله لو کشف الغطا است. می‏دانی از چه کسی می‏گویم و در ماتم که می‏سوزم، هم او که نامش بر سر در ابواب جنت نوشته شده است. مردی که به نور او بهشت را آفریدند آسمان برای او می‏بارد، و زمین برای او می‏بالد و گل‏ها برای او می‏خندند.
نامش جعفر است و لقبش صادق، که به صدقش ملائک گواه بودند. او کوثری بود که هر که از زلال حکمتش نرسید حکیم شد و هر که بر کرانه عرفاتش قدم نهاد، مجنون شد، خطیبان، به بیان او خطبه‏ خوان شدند؛ هم او که به فرداها روشنی داد، و انسان‏ها را از جهل رهانید، امشب در سکوت شب، بر صادق آل محمد صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله ‏وسلم می‏گریم و بر غربت او اشک می‏ریزم. امشب تا سپیده‏ دمان، هق هق گریه ‏ام و فریادم را با پیک اشک و عشق به بقیع خواهم رساند.

حسن رضایی

امام جعفر صادق علیه السلام ، شیخ الائمه است، پیشوای صادقان، زبان برّان و راستین اسلام ؛ امامی که کار و تلاش و خدمات راستینش، او را در صف برجستگان تاریخ بشر قرار داده و اندیشه الهی اش، ریشه سوز اندیشه های خود ساخته و سبب نام گذاری مذهب شیعه، به مذهب جعفری است. او حقایقی را در جهان آن روز آشکار ساخت که بالاتر از مرز زمان آن دوران بود. فرهنگ و تمدن اسلامیِ دیروز و امروز، بدهکار خدمات امام صادق علیه السلام ، و ترقی و پیشرفت و بیداری مسلمانان، به ویژه در قرن های سوم و چهارم هجری قمری در گرو بیدارسازی آن امام است. آری، او پایه گذار فقه جعفری، روشنگر راستین و واقعی اسلام، و ششمین پیشوای به حق پس از رسول خداست.

امام صادق علیه السلام از منظر دیگران

حافظ محمدشمس الدین دمشقی، معروف به ذهبی، در کتاب میزان الاعتدال، ج 1، ص 192 می گوید: «ابوعبداللّه جعفر بن محمدبن علی بن الحسین هاشمی، امامی بزرگوار و نیک مردی صادق و دارای شأن و مقامی بس والا بوده است».

شَبْلَنْجی از علمای اهل سنت نیز در این زمینه بیان می کند: «فضیلت ها و صفات پسندیده امام صادق علیه السلام ، آن اندازه فراوان است که به محاسبه عادی در نمی آید و نویسنده هر قدر هوشیار و چیره دست باشد، از عهده بررسی و قلم فرسایی درباره آنها برنمی آید».

ابوالمواهب عبدالوهاب شافعی مصری، معروف به شعرانی در کتاب لواقح الانوار می گوید: «امام صادق علیه السلام هر موقع به درگاه الهی دست بلند می کرد و عرض حاجت می نمود و می گفت خدایا، من نیازی چنین و چنان دارم، هنوز دعایش به پایان نرسیده، خداوند حاجت او را برمی آورد».

شاگردان امام صادق ـ علیه السلام ـ

«براساس آنچه علمای رجال بیان نموده اند، بسیاری از علما و فقها و راویان حدیث آن زمان از محضر امام صادق ـ علیه السلام ـ کسب فیض نموده و از علم ایشان بهره مند شده اند که مشهورترین آنها عبارتند از: ابوحنیفه، مالک بن انس، سفیان ثوری، سفیان بن عینیه، شعبه بن الحجاج، یحیی بن سعید انصاری، یحیی القطان، ایوب السجستانی، ابوعمرو بن العلاء، عبدالعزیز الداوری، سلیمان بن بلال، ابن جریح، ابن اسحاق، روح بن القاسم، وهب بن خالد و جمع کثیر دیگری که علمای رجال آنها را در ردیف شاگردان امام صادق ذکر نموده اند».

گفتار علمای بزرگ اهل تسنن در شأن امام صادق ـ علیه السلام ـ

1. سیدبن مؤمن شبلنجی شافعی، در کتاب نورالابصار، در شرح حال امام صادق چنین می نویسد: فضایل آن حضرت بسیار است؛ به طوری که حسابگر از شمارش آن درمانده می شود... .

2. ابن صباغ مالکی در کتاب فصول المهمه می نویسد: بعضی از دانشمندان نقل کرده اند: کتاب جفر که فرزندان عبدالمؤمن بن علی، در جهان غرب از یکدیگر به ارث می برند از گفتار امام صادق ـ علیه السلام ـ است و محتوای این کتاب اوج عظمت مقام علمی امام صادق ـ علیه السلام ـ را ثابت می کند.

3. ابوحاتم رازی می گوید: جعفر بن محمدالصادق ـ علیه السلام ـ مردی مورد وثوق است و در وثوق مثل او جای سؤال نیست.

4. ابوحنیفه می گوید: من فقیه تر و آگاه تر از جعفر بن محمد ندیده ام.

5. ابوبحر جاحظ می گوید: جعفربن محمد شخصی است که علم و فضل او جهان را پر کرده.

6. ابن قتیبه در کتاب ادب الکاتب می نویسد: کتاب جفر را امام جعفر صادق ـ علیه السلام ـ ، پسر محمدباقر ـ علیه السلام ـ نوشت، در این کتاب هر چیزی که نیاز به دانستن آن تا روز قیامت هست، نوشته شده.

7. مالک بن انس رئیس مذهب مالکی می گوید: من جعفر بن محمد ـ علیه السلام ـ را همواره جز در یکی از این سه حال ندیدم: یا در حال نماز بود، یا روزه بود، یا در حال ذکر، او از بندگان بزرگ الهی و از پارسایان سترگ بود.

8. ابن حجر هیثمی شافعی، مفتی حجاز، می گوید: به اندازه ای از امام صادق ـ علیه السلام ـ علوم مختلف نقل شده که آوازه آن در همه جا پیچیده و بزرگ ترین پیشوایان علم و حدیث مانند یحیی بن سعید، ابن جریح، مالک، سفیان ثوری، ابوحنیفه، ایوب سحستانی و سفیان بن عُیَبْینَه از او نقل می کنند».

فرهنگ کار در رفتار امام صادق ـ علیه السلام ـ

«روزی حضرت امام صادق ـ علیه السلام ـ جامه زبر کارگری بر تن و بیل در دست و در بوستان خویش سرگرم کار کردن و بیل زدن بود. چنان فعالیت کرده بود که سراپایش را عرق گرفته بود. در همین حال بود که اتفاقاً مردی وارد شد و امام را در آن رنج مشاهده کرد. جلو رفت و عرض کرد: بیل را به من بدهید تا من این کار را انجام بدهم. امام از این کار امتناع کرد و فرمود: من دوست دارم که مرد در راه روزی رنج بکشد».

امام صادق ـ علیه السلام ـ در علوم طبیعی، رازهای نهفته ای را فاش کرده اند که برای دانشمندان امروز نیز مایه اعجاب است. گواه روشن این امر، توحید مفضل است که امام آن را ظرف چهار روز املا کرد و «مفضل بن عمر کوفی» نوشت و به نام کتاب «توحید مفضل» شهرت یافت.

مفضل، خود در مقدمه رساله می گوید: روزی هنگام غروب در مسجد پیامبر نشسته بودم و در عظمت پیامبر و آنچه خداوند از شرف و فضیلت و... به رو عطا کرده، می اندیشیدم. در این فکر بودم که ناگاه مردی پیرو مکتب زندیقی وارد شد و در جایی که من سخن او را می شنیدم، نشست. پس از آن یکی از دوستانش نیز رسید و نزدیک او نشست. این دو مطالبی درباره پیامبر اسلام بیان داشتند. آن گاه مرد زندیقی گفت: نام محمد را، که عقل من در آن حیران است و فکر من در کار او درمانده است، واگذار و در اصلی که محمد آورده است سخن بگو. در این هنگام سخن از آفریدگار جهان به میان آوردند و حرف را به جایی رساندند که جهان را خالق و مدبری نیست، بلکه همه چیز خود به خود از طبیعت پدید آمده است و پیوسته چنین بوده و چنین خواهد بود.

مفضل می گوید: چون این سخنان واهی را از آن دورمانده از رحمت خدا شنیدم، از شدت خشم نتوانستم جلوی خود را بگیرم و گفتم: ای دشمن خدا، ملحد شدی و پروردگاری را که تو را به نیکوترین ترکیب آفریده و از حالات گوناگون گذرانده و به این حد رسانده است، انکار کردی؟ اگر در خود اندیشه کنی و به درک خود رجوع نمایی، دلایل پروردگار را در وجود خود خواهی یافت و خواهی دید که شواهد وجود خدا و قدرت او، و نشان علم و حکمتش در تو آشکار و روشن است.

مرد زندیقی گفت: «ای مرد! اگر تو از متکلمانی که با تو، به روش آنان سخن بگویم؛ اگر ما را محکوم ساختی ما از تو پیروی می کنیم و اگر از آنان نیستی سخن گفتن با تو سودی ندارد؛ و اگر هم از یاران جعفَربن محمدصادق هستی، او خود با ما چنین سخن نمی گوید و این گونه با ما مناظره نمی کند. او از سخنان ما بیش از آنچه تو شنیدی بارها شنیده، ولی دشنام نداده است و در مبحث بین ما و او از حد ادب بیرون نرفته است. او آرام، بردبار و متین و خردمند است و هرگز خشم و سفاهت بر او چیره نمی شود، سخنان و دلایل ما را می شنود تا آنکه هرچه در دل داریم، بر زبان می آوریم، گمان می کنیم بر او پیروز شده ایم. آن گاه با کمترین سخن دلایل ما را باطل می سازد و با کوتاه ترین کلام، حجت را بر ما تمام می کند؛ چنان که نمی توانیم پاسخ دهیم، اینک اگر تو از پیروان او هستی، چنان که شایسته اوست با ما سخن بگو».

من اندوهناک از مسجد بیرون آمدم و درحالی که در باب ابتلای اسلام و مسلمانان به کفر این ملحدان و شبهات آنان در انکار آفریدگار، فکر می کردم، به حضور سرورم امام صادق ـ علیه السلام ـ رسیدم. امام چون مرا افسرده و اندوهگین یافت، پرسید: تو را چه شده است؟ من سخنان آن دهریان را به عرض امام رساندم. امام فرمود: «برای تو از حکمت آفریدگار در آفرینش جهان و حیوانات و درندگان و حشرات و مرغان و هر جانداری از انسان و چهارپایان و گیاهان و درختان میوه دار و بی میوه و گیاهان خوردنی و غیرخوردنی بیان خواهم کرد، چنان که عبرت گیرندگان از آن عبرت گیرند و بر معرفت مؤمنان افزوده شود و ملحدان و کافران در آن حیران بمانند. بامداد فردا نزد من بیا...». به دنبال این بیان امام، مفضل چهار روز پیاپی به محضر امام رسید. امام بیاناتی درباره آفرینش انسان از آغاز خلقت و نیروهای ظاهری و باطنی و صفات فطری وی در خلقت اعضا و جوارح انسان، و آفرینش انواع حیوانات و نیز آفرینش آسمان و زمین و... و فلسفه آفات و مباحث دیگر ایراد فرمود و مفضل نوشت.

رساله توحید مفضل را مرحوم علامه مجلسی و برخی دیگر از دانشمندان معاصر به فارسی ترجمه کرده اند.

الإمام الصادق عليه السلام ـ فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ ـ : صُم صَوماً يَقطَعُ شَهوَتَكَ ، ولا تَصُم صَوماً يَمنَعُكَ مِنَ الصَّلاةِ ؛ فَإِنَّ الصَّلاةَ أحَبُّ إلَى اللّه ِ مِنَ الصِّيامِ .

الإمام الصادق عليه السلام :كانَ فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ أن قالَ لَهُ : يا بُنَيَّ ، اِجعَل في أيّامِكَ ولَياليكَ وساعاتِكَ نَصيباً لَكَ في طَلَبِ العِلمِ ، فَإِنَّكَ لَن تَجِدَ لَهُ تَضييعا مِثلَ تَركِهِ .

امام صادق (علیه السلام) در روز 17 ربیع الاول سال 83 هجری قمری در مدینه متولد گردید. پدر گرامی آن حضرت، امام محمد باقر (علیه السلام) و مادر ارجمندش ام فروه، دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر می باشد. نام شریفش جعفر و لقب معروفش صادق و کنیه اش ابوعبدالله می باشد. شهادت آن حضرت در 25 شوال سال 148 هجری قمری، در 65 سالگی، به دستور منصور دوانیقی، خلیفه ستمگر عباسی، به وسیله سمی که به آن بزرگوار خوراندند، در شهر مدینه اتفاق افتاد، و محل دفنش در قبرستان بقیع است.
امام جعفر صادق (علیه السلام) تلاش و کوشش خود را با مساعی علمی آغاز و حوزه فکری و ثمربخش خویش را که بزرگان فقها و متفکران از آن بیرون آمدند، در صفوف امت، افتتاح کرد و با تربیت شاگردانی دانشمند، ذخیره علمی بزرگی برای امت برجای گذاشت. بعضی از شاگردان نامی آن بزرگوار عبارتند از: هشام بن حکم و مؤمن طاق و محمد بن مسلم و زرارة بن اعین و ... که هر یک چهره های درخشانی از تربیت شدگان مکتب آن حضرتند. حرکت علمی او آن سان گسترش یافت که سراسر مناطق اسلامی را دربر گرفت و مردم از علم او سخن ها می گفتند و شهرتش در همه شهرها و دیارها پیچیده بود.

الإمام الصادق عليه السلام :قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ : يا بُنَيَّ ، اِختَرِ المَجالِسَ عَلى عَينَيكَ ، فَإِن رَأَيتَ قَوماً يَذكُرونَ اللّه َ فَاجِلس إلَيهِم ، فَإِنَّكَ إن تَكُ عالِماً يَنفَعكَ عِلمُكَ ويَزيدوكَ عِلماً إلى عِلمِكَ ، وإن تَكُ جاهِلاً يُعَلِّموكَ ، ولَعَلَّ اللّه َ أن يُطلِعَهُم بِرَحمَةٍ فَتَعُمَّكَ مَعَهُم .

پرپر شده شقایق مولا امام صادق(ع)
مسموم زهرِ کین شد
از غصه دل غمین شد
بنگر که آل زهرا
از داغ او حزین شد
* * *
ماتم گرفته سینه
از هر جفا و کینه
گوید امام صادق
وای از تو ای مدینه
* * *
شیخ الائمه بنگر
گشته تنش صنوبر
زهرِ عدو چه کرده
با جسم پاک و اطهر
* * *
کی دیده در زمانه
یک زاهدی شبانه
در لحظه‌ی عبادت
با زور و تازیانه
با دست بسته او را
دشمن بَرَد ز خانه

مولانا مولانا امامِ صادق

ابرِ سیاهِ غصه پهنه‌ی آسمون رو
گرفته بغضِ ماتم سینه‌ی کهکشون رو
سروِ بلندِ شیعه خسته شده ز کینه
می‌خواد که با فِراقش شروع کنه خزون رو
* * *
استادِ درسِ قرآن، فقه و اصول و ایمان
شیعه به پای درسش نشسته جون گرفته
ز رفتنش جهانی غرق عزا و زاری
اشک چشِ ملائک رو به فزون گرفته
* * *
شبِ شهادت تو اومده‌ام بدونی
که دل از این مصیبت حکایتش جنونه
به پای روضه‌های غمین و جانگذازت
بقیعِ خلوتت رو دل می‌کنه بهونه