نویسنده این کتاب،تلاش کرده است تا با تأمل در سه اثر مولانا، یعنی مثنوی معنوی، فیه مافیه و کلیات شمس، تعلیم مولانا و ارکان جهان نگری او را در ضمن یک پژوهش با انگیزه به کارگیری یک روش تحلیلی که متضمن مباحث و موضوعات دشوار و گستردهای همچون معرفت شناسی، هستی شناسی، خداشناسی، انسان شناسی، ارزش شناسی و وظیفه شناسی (= اخلاق شناسی) است بیان کند. استاد مصطفی ملکیان در مقدمه تحلیلی و بسیار خواندنی خود بر این کتاب، شیوه پژوهش در باب جهاننگری عرفانی - و در اینجا جهاننگری مولانا - را ارائه کرده که از حیث جامعیت و دقت نظر بینظیر است.
این کتاب هفت فصل دارد که نویسنده در فصل نخست «انسان وساحات وجودی او» عمدتاً به انسانشناسی و تا حدی به هستیشناسی مولانا، در فصل دوم «رابطه انسان و خدا» به مباحثی از هستیشناسی، خداشناسی و انسان شناسی او، در فصل سوم، «رنج» عمدتاً به انسان شناسی و تا حدی به ارزش شناسی و وظیفه شناسی او، درفصل چهارم، «عشق»، عمدتاً به انسان شناسی و تا حدی به هستی شناسی، خداشناسی و ارزش شناسی او، در فصل پنجم «معرفت»، عمدتاً با معرفت شناسی و تا حدی با هستی شناسی و انسان شناسی او، در فصل ششم «اخلاق»، به مباحثی از وظیفه شناسی و ارزش شناسی اوستو
درفصل هفتم «خدا» عمدتاً به خداشناسی و تا حدی به هستی شناسی او میپردازد. به گفته نویسنده در پیش گفتار، مقدمات متن این کتاب در ابتدا با انگیزه انجام یک کار تطبیقی بین نقطه نظرات اخلاقی و خداشناسانه مولانا با برداشتهای متألهینی چون گوردن کافمن (Gordon D. Kaufman) که نگاهی انتقادی به واقعگرایی دینی دارند و یا دان کیوپیت، که از ناواقعگرایان محسوب میشود صورت پذیرفته اما به دلیل عدم دسترسی به منابع کافی، این طرح نهایتاً به شکل حاضر به انجام رسیده است از این رو، پرسش اصلی در این کتاب مجموعه موضوعات مربوط به اخلاق و تصویر خدا در اندیشه مولانا است. نکته دیگری که باید در نظر داشت این است که مؤلف در پژوهش خود، عالماً و عامداً در معرفی مؤلفههای سازنده اندیشه مولانا به هیچ متفکر و عارف دیگری ارجاع نداده است و به عبارت دیگر کوشیده تا مولانا را تنها با مولانا جست وجو کند.
فهرست مطالب:
درآمد
قدر دانی و سپاس
پیشگفتار
فصل اول: انسان و ساحات و جودی او
1.1 سیر تطور انسان
1.2 ساحات وجودی انسان
1.3 رابطه جسم و جان
1.4 انسان جوهر و اصل جهان
1.5 انسان جامع جمیع بدیها و خوبیها
1.6 انسان عالم بر همه اسرار وجود
1.7 قوت بشر نور خداست
1.8 اقسام مردمان
پی نوشت فصل اول
فصل دوم : رابطه انسان و خدا
2.1 نگاهی اجمالی
2.2 ابدال حق
2.2.1 فقر
2.2.2 فنا
2.2.3 رابطه ما با صاحبدلان
فصل سوم: رنج
3.1 خاستگاه درد و رنج
3.2 نحوه برخورد با درد و رنج
3.3 لطف قهر نما و قهر لطف نما
3.4 خیر و شر
3.4.1 برخی عوامل خیر
3.4.2 برخی موانع خیر
فصل چهارم عشق:
4.1 ماهیت عشق
4.1.1 اوصاف عشق
4.1.2 بستگیهای عشق نما
4.1.3 متعلق عشق
4.2 طلب
4.3 رابطه عاشق و معشوق
4.4 عشق، خاموشی، و صبر
پی نوشت فصل چهارم
فصل پنجم: معرفت
5.1 فرآیند شناخت
5.2 علم
5.2.1 علم تقلیدی و علم تحقیقی
5.3 منابع شناخت
5.3.1 عقل جزوی و عقل کلی
5.3.1.1 رابطه عقل با پدیدههای مشابه
5.3.2 حس ظاهر حس باطن
5.3.2.1 حس جهانی
5.3.2.2 رابطه حس ظاهر و حس باطن
5.3.2.3 حس باطن و وحی
5.3.2.4 عقل و حس
5.4 موانع شناخت
5.5 علل اختلاف
فصل ششم: اخلاق
6.1 متعلق ارزش کدام است
6.2 چگونه یک داوری موجه اخلاقی داشته باشیم؟
6.3 پلورالیسم اخلاقی
6.4 اخلاق هنجاری
6.4.1 برخی ابیات در مذمت مستی از هستی
6.4.2 برخی ابیات در مذمت تکبر
6.4.3 برخی ابیات در مذمت "داشتن" و "خواستن"
فصل هفتم: خدا
7.1 تصویر خدا
7.2 شناخت خدا
7.3 پلورالیسم دینی و علل اختلاف ادیان
7.4 رابطه خدا با انسان
7.4.1 قضا و قدر
7.4.2 دیگر اوصاف خدا
7.5 نتیجه گیری
پی نوشت فصل هفتم
