ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزی، از ریاضی دانان و ستاره شناسان بزرگ ایرانی است که در پایان سده سوم و اوایل سده چهارم هـ. ق، می زیسته است. از محل تولد و دوران کودکیش اطلاعی در دست نیست، جز این که ، وی اهل نیریز در استان فارس بوده و پس از فراگیری تحصیلات مقدماتی خود در این شهر، برای کسب علم و دانش به بغداد سفر کرد.
سفر «فضل» به بغداد، مقارن با شورش مردمی علیه متوکل عباسی و روی کار آمدن شانزدهمین خلیفه عباسی یعنی معتضد عباسی، بود و از آن جا که «فضل» از موافقین حکومت معتضد بود، باعث شد در راستای کارهای خلیفه، فعالیت های گسترده و کمک های علمی زیادی به دربار «معتضد» نماید و البته بیشترین فعالیت های علمی و تحقیقی خود را نیز در بغداد انجام داد.
ابن ندیم، نویسنده کتاب «الفهرست» در کتاب خود، از فضل بن حاتم نیریزی، به عنوان یکی از بزرگترین دانشمندان علم نجوم و هیات نام برده، همچنین دانشمندان دیگری نیز همچون: ابن قطبی، ابن نونس مصری، ابوریحان بیرونی، حکیم عمر خیام، کمال الدین فارسی و خواجه نصیرالدین طوسی، هر کدام وی را دانشمندی بزرگ و عالم به علوم در حوزه های ستاره شناسی، هندسه و ریاضی معرفی کرده اند.
به طور کلی، نیریزی در زمینه های مختلفی علمی مطالعات فراوانی داشته است. در ستاره شناسی پیرو نگرش «سامانه جهان زمین مرکز بطلمیوس» بود و در حوزه ریاضیات، در باره هندسه اقلیدسی و مثلثات مطالعاتی انجام داده است. وی برای اولین بار «محاسبات ظل معکوس» یعنی «کتانژانت» را به کار برد و «نظریه ی نسبت ها» نیز، از وی می باشد. همچنین برای اولین بار نیریزی، علل پیدایش رنگ سیاه را در رنگین کمان برای خلیفه معتضد تشریح و بیان کرد. علاوه بر این ها نام وی را به عنوان پیشگام علوم هندسه و هیات و تنظیم کننده ی محاسبات گردش ستارگان آورده اند. در زمینه هواشناسی و ابزار هواشناسی هم کتابی از وی به ثبت رسیده است.
همان طور که اطلاع دقیقی درباره سال تولد فضل بن حاتم نیریزی در دست نیست، از سال وفات وی نیز اطلاع دقیقی نداریم ولی برخی، وفات وی را در سال ۳۱۰ هـ . ق، دانسته اند. به منظور ارج نهادن به خدمات ارزشمند این دانشمند بزرگ، در سال های اخیر؛ مدار ۱۹ درجه جنوبی و نصف النهار ۳۲۵ کره ماه را به نام فضل بن حاتم نیریزی نام گذاری کرده اند . ناگفته نماند که دانشمندان اروپایی و غربی وی را با نام «آناریتیوس» می شناسند.
آثار برجای مانده :
شرح کتاب اصول اقلیدس، رساله فی بیان، تفسیر کتاب المجسطی، زیج کبیر، زیج صغیر، اسطرلاب کروی، کتاب ظاهرات الفلک، معرفه الات، رساله فی احداث الجو، مقاله فی حوادث القرانات، فی تخطیط ساعات زمانیه، رساله فی سمت القبله، تفسیر کتاب الاربعه بطلمیوس.
