تمام انسانها از وقتی که به سن تکلیف رسیده و مکلف به انجام دستورات الهی می شوند هرگاه کاری را که دین آن را پسندیده می داند انجام دهند در برابر آن مستحق پاداش الهی خواهند شد. اگر صاحب این عمل توانست آن را از گزند آفات عمل حفظ کند و آن را به عرصه قیامت بیاورد؛ این عمل، امتیاز مثبتی برای او محسوب شده و می تواند به میزان ارزش و اعتباری که در دادگاه عدل و فضل الهی دارد صاحب خود را بهره مند سازد.
اما اگر عمل نیکی که او در دنیا انجام داد در اثر رفتار ناشایست خودش دچار آسیب جدی شد و از بین رفت دیگر عملی نمی ماند تا در قیامت به سود صاحبش به کار آید. در فرهنگ دین به این از بین رفتن عمل، حبط عمل گفته می شود.
«حبط» یعنی فاسد شدن و هدر رفتن.(1) این واژه به غیر از آیه بالا پانزده بار دیگر در قرآن کریم به کار رفته است که معنای آن در فرهنگ قرآن یا اصطلاح دین: از بین رفتن ثواب یا استحقاق آن یا دیگر آثار عمل نیك به وسیله گناه است. (2)
گناهانی که موجب حبط عمل می شوند
در آیات قرآن کریم عوامل متعددی برای حبط عمل نام برده شده که این عوامل عبارتند از:
1. قتل انبیاء علیهم السلام و یا مۆمنینی که امر به معروف می کنند.(آل عمران،21و22)
2. رعایت نکردن ادب محضر رسول خدا ص .(حجرات،2)
3. انزجار از آنچه رضایت خداوند در آن است و آن را نازل کرده است.(ص،28)
4. تبعیت از آنچه رضایت خداوند در آن نیست. (ص،28)
5. انکار احکام و عقاید مسلم دینی؛ مانند حقانیت معجزات و وجود آخرت.(اعراف،147)
6. نفاق.(توبه،68و69)
7. شرک.(انعام،88) ،(زمر،65)
8. کفر. ریشه ای ترین عامل نابودی اعمال که می توان دیگر عوامل را هم به این عامل برگرداند همین کفر و انکار است. اگر کسی در باور خود دچار چنین انحطاط عقیدتی شد به گونه ای که واقع آن انکار خدا و رسولش باشد تمام اعمال نیکی که انجام داده بود و ثوابش بهشت بود نابود شده و هیچ اثری از آن باقی نمی ماند.
در آیات (آل عمران،2)،(مائده،5) و چهار آیه دیگر به صراحت از کفر به عنوان عامل حبط عمل نام برده شده است؛ اما می توان گفت شرک، نفاق، تکذیب و نپذیرفتن حکم خدا، همگی ریشه در یک موضوع دارند که آن، کفر درون است.
9. ارتداد (بقره ،217)
اگر عمل نیکی که او در دنیا انجام داد در اثر رفتار ناشایست خودش دچار آسیب جدی شد و از بین رفت دیگر عملی نمی ماند تا در قیامت به سود صاحبش به کار آید. در فرهنگ دین به این از بین رفتن عمل، حبط عمل گفته می شود
در روایات نیز فی الجمله بعضی از اعمال زشت را موجب حبط دانسته است؛ از جمله عقوقِ والدین ،حسد ، ستم و ظلم به بی‌پناه و هدف قرار دادن زندگی دنیا،ناخرسندی از تعالیم الهی،انکار ولایت امیرالمۆمنین (علیه السلام) از روی ستیزه جویی،بی قراری هنگام مصیبت،منت گذاشتن در احسان،ترک نماز بدون عذر موجه.
ولیكن مسلّماً این اعمال، موجب حبط كلّی اعمال و موجب كفر و ارتداد نمی‌شود؛ و برای تحقیق در این موضوع باید درجات مختلف إحباط را نسبت به درجات مختلف این اعمال زشت نیز از خاطر نبرد، و نسبیّت را در تمام آنها لحاظ كرد.
حبط عمل کافر
الف)از آنجا که قلب کافر و دلش به امر ثابتی که همان خدای سبحان است بستگی ندارد، تا وقتی به نعمتی می رسد نعمت را از ناحیه او بداند، و خرسند گردد، و چون به مصیبتی می رسد آن را نیز از ناحیه خدا بداند، و دلش تسلی یابد، و نیز در هنگام حاجت دست به درگاه او دراز کند، به خلاف مۆمن که در همه این مراحل زندگی دلش به جائی بستگی دارد. خدای تعالی در مقایسه ای بین کافر و مومن، می فرماید:
«او من کان میتا فاحییناه، و جعلنا له نورا یمشی به فی الناس، کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها» (انعام ، 122)و مۆمن را در زندگی دنیا نیز دارای نور و حیات خوانده و کافر را مرده و بی نور.
ب)علاوه بر دلیل گذشته، دلیل دیگری که می رساند مراد از عمل، مطلق عمل است، نه تنها عبادت، این است که دیدید حبط را به کفار و منافقین هم نسبت داده، با اینکه کفار عبادتی ندارند، و در این باره فرموده: «یا ایها الذین آمنوا ان تنصروا الله ینصرکم و یثبت اقدامکم، و الذین کفروا فتعسا لهم و اضل اعمالهم، ذلک بانهم کرهوا ما انزل الله، فاحبط اعمالهم»( محمد، 9)و نیز می فرماید: "=«ان الذین یکفرون بایات الله، و یقتلون النبیین بغیر حق، و یقتلون الذین یامرون بالقسط من الناس، فبشرهم بعذاب الیم، اولئک الذین حبطت اعمالهم فی الدنیا و الاخرة و ما لهم من ناصرین» (آل عمران، 23)و آیاتی دیگر.
حبط عمل مرتد
1)بعضی قائل شده اند، به اینکه اعمالی که مرتد قبل از ارتداد انجام داده، تا دم مرگش باقی است، اگر تا آن لحظه به ایمان خود برنگردد آن وقت حبط می شود، و به این آیه استدلال کرده که می فرماید: «و من یرتدد منکم عن دینه فیمت و هو کافر فاولئک حبطت اعمالهم فی الدنیا و الاخرة»(بقره، 217)و چه بسا آیه: «و قدمنا الی ما عملوا من عمل فجعلناه هباء منثورا»(فرقان،23)هم آن را تایید کند، چون این آیه نیز حال کفار در هنگام مرگ را بیان می کند و نتیجه این نظریه آن است که اگر مرتد در دم مرگ به ایمان سابق خود برگردد، صاحب اعمال سابق خود نیز می شود، و دست خالی از دنیا نمی رود.
ریشه ای ترین عامل نابودی اعمال که می توان دیگر عوامل را هم به این عامل برگرداند همین کفر و انکار است. اگر کسی در باور خود دچار چنین انحطاط عقیدتی شد به گونه ای که واقع آن انکار خدا و رسولش باشد تمام اعمال نیکی که انجام داده بود و ثوابش بهشت بود نابود شده و هیچ اثری از آن باقی نمی ماند
2)بعضی دیگر قائل شده اند به اینکه به محض ارتداد اعمال صالح آدمی باطل می شود، و دیگر بر نمی گردد، هر چند که بعد از ارتداد دوباره به ایمان برگردد، بله بعد از ایمان بار دومش می تواند تا دم مرگ اعمال صالحی انجام دهد، و آیه شریفه که قید مرگ را آورده منظورش بیان این جهت است، که تمامی اعمال که تا دم مرگ انجام داده حبط می شود.و البته اصلا جائی برای این بحث نیست، چون اگر در آنچه گفته شد دقت شود آیه شریفه در صدد بیان این معنا است که تمامی اعمال و افعال مرتد از حیث تاثیر در سعادتش باطل می شود.
کلام آخر:
اولا:انسان به مجرد اینکه عملی را انجام داد مستحق ثواب و یا عقاب می شود، و لیکن این استحقاقش دائمی نیست، ممکن است دستخوش دگرگونی بشود، و وقتی از معرض دگرگونی در می آید که دیگر عملی از او صادر نشود، یعنی بمیرد.
ثانیا: در مساله حبط شدن به وسیله کفر و امثال آن، حق این است که حبط هم نظیر استحقاق اجر است، که به مجرد ارتکاب گناه می آید، ولی همواره در معرض دگرگونی هست تا روزی که صاحبش بمیرد، آن وقت یک طرفی می شود.
پی نوشتها:
1. مصباح المنیر ،ج2، ص118
2. الفروق اللغویه، ص21
