دورنمايى از تربيت و پرورش فاطمه معصومه(س)
طى سالها تحقيق، كتابها و مقاله هاى متنوعى پيرامون زندگى حضرت فاطمه معصومه(س) نگارش يافته است; اما عموم اين نوشته ها برگرفته ازمطالبى است كه به طور صريح در متون تاريخى و انساب ثبت شده است.
اين نوع استفاده از منابع موجب شده تا يافته هاى نويسندگان غالبا پيرامون سه محور ثابت(زمان تولد، سفر به قم و رحلت) متمركز شود.
به اين دليل گاه به برخى كتب پيرامون زندگى اين بانوى بزرگوار برمى خوريم كه از صدها صفحه تنها صفحات انگشت شمارى به بيان زندگى وى اختصاص يافته است و نويسندگان به ناچار مباحث مربوط به قم، كرامتها و ... را بر مطالب خود افزوده اند.
حال آنكه به نظر مى رسد بارويكرد مجدد به موضوعات پيرامونى مى توان گستره تحقيق درباره زندگى فاطمه معصومه(س) را وسيع تر كرد و دورنمايى هر چند ضعيف از شخصيت اخلاقى، تربيتى وعلمى وى فرا روى زائران اين بانوى بزرگوار قرار داد.
وسعت اطلاعاتى كه بتواند در ترسيم اين دورنما ما را يارى كند، زمانى نمودمى يابد كه بدانيم غالب وقايع زندگى به دليل وضوح و روز مره بودن مورد توجه قرار نگرفته و ثبت نشده اند.
از اين جمله اند: آداب تولد، خواندن اذان و اقامه، مراسم نامگذارى، تعليم و تعلم، رفت و آمد به نزد پدر و برخوردهاى روزانه، حضوردر متن حوادث روزگار، ارتباط با برادران و خواهران، آداب معاشرت، حضور در جمع زنان و محافل علمى خصوصا كه خانه هاى اهل بيت همواره محل رجوع نيازمندان از هرقسم (فكرى، علمى، مالى و حتى سياسى) بود كه بر طرف كردن آن نيازها ديگر اعضاى خاندان را نيز خواسته يا ناخواسته در متن حوادث قرار مى داد.
بويژه كه اغلب نيازهاى طرح شده توسط زنان به وسيله بانوان پاسخ داده مى شد.
بنابراين با استفاده از روايات پيرامون عصر موسوى و رضوى مى توان از زندگى پدر، مادر، خواهران، برادرها و نقش وقايع در زندگى و افكار وى و ... سخن گفت.
مقاله حاضر بر اين اساس و همين نوع اطلاعات به زواياى ناگفته زندگى بانوى دو سرا مى پردازد.
بانوى برتر فاطمه معصومه(س) از جهت شخصيت فردى و كمالات روحى در بين فرزندان موسى بن جعفر(ع) بعد از برادرش، على بن موسى الرضا(ع) در والاترين رتبه جاى دارد.
اين در حالى است كه بنا بر مستندات رجالى فرزندان دختر امام كاظم(ع) حداقل هجده تن بوده اند و فاطمه در بين اين همه بانوى مكرمه سرآمد بوده است.
حاج شيخ عباس قمى آنگاه كه از دختران موسى بن جعفر(ع) سخن مى گويد، درباره فاطمه معصومه(س) مى نويسد: «بر حسب آنچه به ما رسيده، افضل آنها سيده جليله معظمه; فاطمه بنت امام موسى(ع) معروف به حضرت معصومه است ».
اما شيخ محمد تقى تسترى در «قاموس الرجال » پا را فراتر مى نهد و فضيلت وى رانه تنها در بين دختران; بلكه پسران حضرت غير از امام رضا(ع) بى نظير مى داند ومى نويسد: «در ميان فرزندان امام كاظم(ع) با آن همه كثرتشان، بعد از امام رضا(ع)، كسى هم شاءن حضرت معصومه(س) نيست ».
بى گمان اين نحوه اظهارنظرها و نگرش به شخصيت فاطمه دختر موسى بن جعفر(ع) بربرداشتهايى استوار است كه از متن روايات وارده از ائمه: به دست آمده است;رواياتى كه مقامهايى را براى فاطمه معصومه(س) برشمرده اند مقامى كه نظير آن رابراى ديگر برادران و خواهران وى ذكر نكرده اند و به اين ترتيب نام فاطمه معصومه(س) را در شمار زنان برتر جهان قرار داده اند.
از اين روى لزوم تحقيق وتشريح پيرامون مراحل تربيت و مقامهاى معنوى و كمالات اخلاقى در حد ممكن دو چندان مى شود.
دوران قبل از تولد (نقش مادر در شكل دهى به شخصيت فرزند) بديهى است تاثيرشخصيت پدر و مادر در روح و جسم فرزندان را نمى توان انكار كرد.
اين ويژگى دروجود فاطمه معصومه(س) نيز بروز يافت.
او از هر دو طرف (پدر و مادر) فضايلى رابه ارث برد كه تنها برادرش; على بن موسى الرضا(ع) آنها را به صورت كامل در خودجمع كرده بود و به نظر مى رسد بتوان سر برترى شخصيت والاى فاطمه معصومه(س) برديگر فرزندان حضرت موسى بن جعفر(ع) را در همين نكته يافت كه فاطمه معصومه(س) مانند برادرش از هر دو طرف پدر و مادر پاكيزه ترين خصال و ويژگيها را به ارث برد.
البته بانوان پاكيزه ديگرى نيز كه افتخار همسرى موسى بن جعفر(ع) رايافتند، به فراخور حال خود قابل ستايشند; زيرا در شرايطى به خاندان امام كاظم(ع) پيوستند كه وابستگى به اين خاندان پيامدهاى احتمالى وخيمى را در پى داشت و علاوه بر فشارهاى اجتماعى و سياسى، فقر اقتصادى عادى ترى روش حاكمان زمان عليه امام كاظم(ع) و خاندان پرشمارش بود.
با اين همه گويى «نجمه » ستاره زيباى بانوان موسى بن جعفر است كه به سان پرفروغترين ستاره ها مى درخشد و به راستى كه تمام فروغش را به دو پاكيزه گوهرش، على بن موسى الرضا(ع) و فاطمه معصومه(س) منتقل كرد.
مطالعه سيره ائمه گواهى مى دهد كه طهارت و پاكى مادر شرط اساسى براى گزينش مادران امامان بوده است و سعادتى كه نصيب فاطمه معصومه(س) شد اين بود كه مادرش، مادر على بن موسى الرضا(ع) نيز بود.
لذا از هر نوع آلودگى در هراندازه اش به دور ماند.
البته اين به معناى تاثير نداشتن تلاش و كوشش و تقواى الهى در وجود فاطمه معصومه(س) نيست، بلكه علاوه بر همه شايستگى هاى فردى كه دروجود خويش به وجود آورده بود، از اين عوامل نيز به عنوان مكمل و پشتوانه ترقى و تكامل معنوى، اخلاقى و علمى سود مى برد.
به نظر مى رسد براى پى بردن به نقش نجمه خاتون در تربيت فاطمه معصومه(س) كافى است به شيوه انتخاب همسر از سوى امامان خصوصا اميرمومنان(ع) توجه كنيم; كه به برادرش عقيل فرمود: «انظر الى امراءه قدرتها الفحوله من العرب لاتزوجهافتلد لى غلاما فارسا.
فقال له تزوج بام البنين الكلابيه، فانه ليس فى العرب اشجع من آبائها».
برايم زنى از بانوان شجاع عرب انتخاب كن كه فرزندى دلير به دنيا آورد.
در جواب گفت با ام البنين كلابيه ازدواج كن كه در عرب شجاعتر از پدرانش نيست.
حاصل اين ازدواج تولد چهار فرزند به سان شير در شجاعت بود كه تا لحظه آخركنار امام حسين بن على عليهما السلام ماندند و جان خويش را نثار نمودند.
مادر فاطمه معصومه(س) نيز در روزگار خود بهترين زنان بود.
از همين روى و براساس روياى صادقانه اى كه حميده مادر امام كاظم(ع) ديده بود، نجمه را به عقدامام كاظم در آورد.
حميده خود بارها به امام كاظم(ع) درباره نجمه سفارش مى كرد و مى گفت: پسرم! نجمه بانويى است كه هرگز بهتر از او نديده ام.
اين چنين شخصيتى قابليت داشت، بذر آسمانى را در جان پاكش پرورش دهد.
چه گاه بذرهاى مردان صالح در مزبله هاى زنان ناشايست رشد مى يابند و دنيايى را بااعمال ننگين خويش به تباهى مى كشانند، اما جان پاك نجمه، بيست و پنج سال قبل امام رضا(ع) را با شرايط ويژه اى كه طبيعتا مى توانست آثار خود را در تولدفاطمه(س) نيز بر جاى گذارد، به دنيا آورده بود.
نجمه از تولد رضا(ع) اينگونه ياد مى كرد: وقتى به فرزندم رضا(ع) حامله شدم،سنگينى حمل را احساس نمى كردم.
هر وقت مى خوابيدم، صداى تسبيح و تهليل و تحميداز درون رحم به گوشم مى رسيد.
از شنيدن صدا بيمناك مى شدم، بطورى كه از خواب مى پريدم، اما تا بيدار مى شدم، ديگر آن صدا را نمى شنيدم.
وقتى متولد شد،دستهايش را بر زمين گذاشت، سر به سوى آسمان برداشت و لبهايش را تكان داد.
همسرم، موسى كاظم(ع) وقتى وارد شد فرمود: اى نجمه كرامت پروردگارت گوارايت باد.
نكته جالب اينكه بعد از تولد رضا(ع) به نجمه خاتون لقب طاهره دادند كه بى شك براى مولود بعدى يعنى معصومه(س) مى توانست موثر باشد.
نطفه اين روايت به آسمانى بودن انعقاد ائمه اشاره دارد كه آسمانى بودن جايگاه پاك را نيز مى طلبد، تا در دوران قبل از تولد علاوه بر خصلتهاى كامل پدر،خصوصيات پاك مادرى را نيز به وى منتقل كند و لذا ادعاى گزافى نيست كه بگوييم اگر على بن موسى الرضا(ع) آينه تمام نماى امام كاظم(ع) بود، فاطمه معصومه(س) نيز جلوه اى تام و كامل از سيماى پرفروغ مادرش نجمه است.
پاسخ به يك شبهه مرورى بر روايات نشان مى دهد كه هنگام ورود مادران ائمه كه غالبا از كشورهاى غير اسلامى بودند، ذهنيتى وجود داشت مبنى بر اينكه چنين زنانى كه سالها در ديار كفر بوده اند و جانشان با آيين كفر سيراب شده است،چگونه مى توانند قابليت پرورش كودكانى را داشته باشند كه نماينده آيين پاك تشيع اند!! البته هر يك از ائمه به مناسبتى به اين پرسشهاى ناگفته پاسخ گفته اند.
على(ع) درباره شهربانو فرمود: يا اباعبدالله لتلدن لك منها خير اهل الارض.
اى اباعبدالله براى تو از اين زن بهترين اهل زمين متولد مى شود.
وبر اساس روياى صادقه مژده ازدواج شهربانو را از پيامبر دريافت كرد.
امام صادق(ع) درباره حميده فرمود: حميده مصفاه من الادناس لسبيله الذهب.
مازالت الاملاك تحرسها حتى اديت الى كرامه من الله لى و الحجه من بعدى.
حميده مانند شمش طلاى خالص از ناپاكى ها و ناخالصى ها پاك است به خاطر كرامتى كه خدا نسبت به من و حجت پس از من عنايت فرمود.
فرشتگان او را همواره نگهدارى كردند تا به من رسيد.
رسول خدا(ص) در باره مادر امام جواد(ع) فرمود: «بابى ابن خيره الاماءالنوبيه الطيبه.» پدرم به فداى پسر برترين كنيزان كه از اهالى نوبه و پاك سرشت است.
در روايت اخير صريحا فرزند به مادر نسبت داده شده است كه بر صدق ادعاى ما گواهى مى دهد.
امام رضا(ع) درباره اش فرمود: «قد خلقت طاهره مطهره.» مادر اين پسر پاكيزه آفريده شده است.
امام جواد درباره سمانه فرمود: «ان اسمها سمانه وانها امه عارفه بحقى و هى من الجنه لا يقربها الشيطان ماردولاينالها كيد جبار عنيد و هى كانت بعين الله التى لاتنام ولاتخلف عن امهات الصديقين والصالحين.
» نامش سمانه و بانويى است كه حق مرا مى شناسد.
از بانوان بهشت است.
شيطان سركش به او نزديك نمى شود و نيرنگ طاغوت كينه توز در او نفوذ نمى كند.
همواره مورد لطف و مراقبت چشم بيدار خدا و از مادران صديقان و صالحان چيزى كم ندارد.
امام هادى(ع) درباره «سليل » فرمود: «سليل، مسلول من الافات والعاهات والارجاس و الادناس.
» سليل از هر آفت و نقص و پليدى و ناپاكى بيرون كشيده شده است.
نرجس مادر امام زمان(عج) كه اسلام را در عالم رويا پذيرفت و امام هادى(ع) بازفرزند را به او نسبت داد و فرمود: مژده باد تو را به فرزندى كه سراسر جهان را با نور حكمتش پر از عدل و داد كند ... اين طيف از روايات به صراحت نشان مى دهد كه ائمه طاهرين چنين سوال طرح شده اى را پاسخ گفته اند.
حميده نيز چنين ذهنيتى را جواب داد و فرمود: هرگز بانويى بهتر از او (نجمه)نديده ام.
البته در مقام اثبات نيز چنين اتفاقى بعدها روى داد و برخى محققان همين شبهات را درباره مادر امام زين العابدين(ع) مطرح كردند و حتى با توجه به شبهه اصل ازدواج امام حسين(ع) با شهربانو را رد كردند.
غافل از اينكه در صورت صحت ادعاى آنان بايد صحت ازدواج مادران غالب ائمه از جمله امام زمان را انكار كرد.
به هر حال قبل از دوران تولد شخصيت نجمه كه از تولد امام رضا(ع) تا تولدمعصومه(س) بيست و پنج سال به درازا كشيد، توانست آثار عميق خود را در فاطمه معصومه(س) بر جاى گذارد و او را در بين دختران و حتى تمام پسران غير از على بن موسى الرضا(ع) سرآمد كند.
بعد از تولد اعمالى كه عموم بانوان اهل بيت: هنگام تولد و پس از آن براى كودكانشان انجام مى دادند، برگرفته از توصيه هاى آسمانى همسرانشان بود كه نمايندگان امين الهى در زمين به شمار مى رفتند.
از اين روى آنچه انجام مى دادند،به عنوان سيره عملى مى تواند بخشى از حيات ديگر فرزندان را كه در هاله اى ازبى خبرى و فراموشى قرار گرفته اند، روشن سازد.
اين اعمال كه از لحظه تولد آغازمى گشت، بارها توسط معصومين(ع) بيان شده اند اما از دوران هر يك تنها مواردى خاص نقل شده است.
درباره نجمه كه چگونه دو فرزندش را پرورش داد، نيز اخبارى بر جاى مانده است كه البته با توجه به خفقان حاكم بديهى است در حداقل ممكن باشد.
امابا اين فرض كه شخصيت، معنويت و تقواى نجمه خاتون در طول اين مدت ثابت و استواربود، مى توان اعمال و سيره وى را هنگام تولد امام رضا(ع) نسبت به خواهرش نيزگسترش داد.
از جمله صفات پسنديده اى كه نجمه همواره به آن متخلق بود، عبادت ومناجات با پروردگار است.
وى آنچنان به عبادت عشق مى ورزيد كه حتى مهر فرزند نيزنمى توانست از عبادت بازش دارد.
در آن ايام كه به فرزندش شير مى داد، روزى به بستگانش گفت: دايه اى بيابيد كه مرا در شير دادن يارى كند.
زنان از اين خواهش شگفت زده شدند و پرسيدند آيا شيرت كم شده است؟ پاسخ شنيدندكه:«لا اكذب والله ما نقص الدر ولكن على ورد من صلاتى وتسبيحى و قد نقص منذ ولدت.
به خدا سوگند كه دروغ نمى گويم; ولى ذكرهايى در نماز و تسبيح داشتم كه اززمان تولد فرزندم از آنها كم شده است.
چنين رفتارها و اعمالى مى توانست پاكيزه ترين و بهترين تاثير را در فرزند برجاى گذارد; چه كودكى كه جانش به همراه قطره قطره شير مادر با اذكار الهى سيراب مى شود، به والاترين جايگاه معنوى دست خواهد يافت.
مقامهاى حضرت معصومه(س) كودكى كه اينچنين مراحل تكامل را پيمود، آينده اى درخشان نيز داشت.
فاطمه(س) با تكيه بر چنين پشتوانه اى توانست به مراحل عالى علم و معرفت دست يابد و به يگانه دوران خويش مبدل شود.
در اين بخش تنها به يكى از مراتب كمالى كه معصومه(س) به آنها دست يافت، اشاره مى كنيم و كمالات ديگر وى را به بخش دوم مقاله حاضر ارجاع مى دهيم.
1- عالمه با گذشت ايام، فاطمه معصومه(س) نيز دوران خردسالى را پشت سر گذاشت.
در اين سالها محل رشد فاطمه معصومه(س) خاندانى بود كه او را با دريايى ازعلم و معرفت روبرو ساخت.
پدر، مادر و برادر كه هنگام تولد فاطمه معصومه(س)، جوانى 25 ساله بود، هر سه دست به دست هم داده، محيط تربيتى وى را به مكانى بهشتى مبدل كردند.
خبرى در برخى كتب نقل شده است كه به خوبى نشان مى دهد، فاطمه معصومه(س) زيرنظر خانواده در كوتاهترين مدت ممكن مسير رشد در علوم را نيز پيمود و ازكمالات روحى و معنوى بهره هاى فراوانى از پدر، مادر و برادر برد.
از اين روى دردوران كودكى به راحتى مى توانست جوابگوى سوالهاى فقهى و دينى مردم باشد و همين امر كه نجمه فرزندش معصومه(س) را همانند امام رضا(ع) پرورش داده است و هر آنچه درباره فاطمه در روايات نيامده را مى توان با عنايت به اخبار مربوط به امام رضا(ع) دريافت.
يكى از اين دست روايات را حاج سيد نصرالله مستنبط به نقل ازكتاب «كشف اللئالى » اينگونه ذكر مى كند: روزى گروهى از شيعيان وارد مدينه شدند تا سوالهاى خود را از امام موسى(ع) بپرسند.
اين كار روش معمول در تمام بلاد اسلامى بود كه ساليانه يا در اوقات مشخص از سال گروهى را راهى مى كردند تاسوالهاى دينى، وظايف شرعى و وجوهات را نزد امام ببرند.
آن سال نيز چنين كاروانى از يكى از شهرها به مدينه آمده بود.
كاروان پس از ورود به مدينه به سوى خانه امام راه افتادند به اين اميد كه هم سوالات خود را بپرسند و هم ديدارحضرت نصيبشان شود.
هر چه نزديكتر مى شدند، شوق ديدار افزونتر مى شد; تا اينكه جلوى در خانه حضرت رسيدند.
در زدند و اجازه ورود خواستند; به آنان اطلاع دادندكه امام در مسافرت است.
اندوه فراوان از اينكه نه امام را ديده اند و نه پاسخ براى سوالات خود يافته اند، رنج سفر را دوچندان كرد.
هر چند دلشان نمى خواست، ولى بايد خداحافظى مى كردند و اين كار را هم كردند.
اسباب و اثاث خودرا جمع كرده، عزم بازگشت نمودند.
هواى مدينه سوزان بود و اينك براى كاروان ناكام سوزانتر مى نمود.
گويى پاهايشان از آن خودشان نبود.
دختركى شيرين زبان وخوش سيما از منزل امام سكوت سنگين كاروانيان را در هم شكست.
او سوالها را ازآنان گرفت و با دقت تمام پاسخ يكايك نامه ها را نوشت و نامه ها را دوباره به آنان بازگرداند.
مردان بزرگ كاروان كه شايد هفتاد سال از عمرشان را در اين درگاه به مريدى گذرانده بودند، هرگز چنين صحنه اى را به ياد نداشتند، كودكى هشت يا نه ساله چگونه مى توانست جواب سوالهاى فقهى را بدهد! آنان در دل مى گفتند: جواب اين سوالها اگر آسان بود، همان علماى شهر مى دادند.
سوالها اينقدر پيچيده بود كه ما نزد امام آورديم.
سبحان الله عجب خاندان پاكيزه اى.
شيعيان خسته از سفر اين بار با خوشحالى خاطره اى شگفت كه خستگى سفر از يادشان برده بود، از اهل بيت خداحافظى كردند و در ميان نسيم لطيفى كه از جانب مسجدپيامبر(ص) مى وزيد، آن خانه را ترك كردند.
خانه اى كه مدتى پيامبر(ص) در آن زندگى كرده بود و هنوز خاطره حضورش براى اهل خانه و مردم مدينه زنده بود.
شيعيان كم كم از مدينه خارج شدند.
مردى، از فاصله دور سوارى را ديد، او راشناخت او امام موسى بن جعفر(ع) بود.
وقتى نزديكتر رفتند سيماى امام را همه كاروانيان شناختند بى درنگ پياده شدند و شتابان نزد ايشان رفتند.
خاطره دخترك ذهن همه را به خود مشغول كرده بود.
به اين جهت در لحظات اوليه برخورد با امام داستان خود را با شور و شادى تمام بازگو كردند و دستخط دخترك را هم نشان دادند.
امام تا نامه را گشود، سيمايش از شادى شكفته شد.
لبخند مليحى بر لبانش نقش بست، صورتش را به سوى شيعيانش را برگرداند و با همان لبخند آسمانى سه بار فرمود: «فداها ابوها»: پدرش به فدايش.
اين روايت بر تسلط فاطمه معصومه(س) دختر خردسال موسى بن جعفر به مسائل سخت ولاينحل فقهى و دينى اشاره دارد.
درباره سند روايات على اكبر مهدى پور مى نويسد: اين داستان جالب و پر ارج را مرحوم «مستنبط » از كتاب «كشف اللئالى »;تاليف دانشمند نامى شيعه در قرن نهم; ابن العرندس; متوفاى حدود 840 ه. ق نقل فرموده است.
اين كتاب به طبع نرسيده و نسخه خطى آن در كتابخانه شوشتريهاى نجف اشرف است كه ما دسترسى به آن نداريم.
البته عوامل ديگرى در رشد شخصيت فاطمه معصومه(س) موثر بوده است كه از جمله آنها اوضاع سياسى عصر پدر و برادر است.
در دورانى كه پدر به شهادت رسيد ومنصب ولايت به برادرش على بن موسى الرضا(ع) تفويض شد.
اختلاف بين برادران ديگربه شدت قوت گرفت و آنان برخى با گستاخى تمام در مقابل برادر ايستادند.
برادرانى كه از مادران ديگر بودند.
اما فاطمه معصومه(س) در بين اين كشاكشهاى تفرقه برانگيز هرگز از موضع دفاع از ولايت رضوى، عقب ننشست، بلكه از شدت علاقه به برادر، در پى آن حضرت روانه ايران مى شود
محدثه حديث به معناى سخن معصوم است يا آنچه گوياى سخن، كار يا سيره او باشد.
و روشن است كه نقل سخنان معصومين (ع) بيشترين خدمت را به حفظروش و سيره و كردار آنان انجام مى دهد.
برهمين اساس ارزش والايى در كلام معصومان براى آنان كه با نقل سخنان معصومان، گفتارشان را جاودانه نگاه مى دارند، مى يابيم.
تشويق به حفظ و ترويج حديث و سخن معصومان از زمان خود پيامبراكرم(ص) شروع شد و حضرت مى فرمود: من تعلم حديثين اثنين ينفع بهما نفسه او يعلمهماغيره فينتفع بهما كان خيرا له من عباده ستين سنه (1) آنكه دو سخن فرا گيرد و خود از آن سود برد، يا به ديگران بياموزد تا سودبرند، برايش بهتر از شصت سال عبادت است.
از اين روى اهل بيت(ع) مسلمانان را به فراگيرى نشر احاديث ترغيب مى كردند تا افكار و انديشه هاى آنان در گستره وسيع ترى پخش گردد.
ارزش اين كار را آنگاه مى توان درك كرد كه بدانيم دشمنان اهل بيت از همان روزهاى وفات پيامبر به بعد به شدت بااشاعه حديث وسخن معصومان به صورت شفاهى يا كتبى به مخالفت برخاستند و در اين ميان به خصوص براى شيعيان مشكلات زيادى ايجاد كردند، از اين روى در زمانى كه حضرت فاطمه معصومه(س) به نقل حديث مى پردازد، در ميان زنان تنها بانوان (2) محدودى موفق مى شوند در آن فضاى اختلاف آلود لب به سخن گشايند و سخنانى ازمعصومان را براى مردم باز گويند.
احاديث حضرت معصومه(س) تنها چند حديث از اين بانوى موسوى به دست ما رسيده است كه عبارتند از: 1- حديث غدير من كنت مولاه فعلى مولاه (3) هركه من مولاى او هستم، على مولاى اوست.
2- حديث غدير و حديث منزلت.
انسيتم قول رسول الله(ص) يوم غديرخم: من كنت مولاه فعلى مولاه وقوله (ص): انت منى بمنزله هارون من موسى(ع). (4)
حضرت فاطمه معصومه(س) به نقل از حضرت فاطمه زهرا(س) فرمود: آيا فراموش كرديد سخن رسول خدا را كه در روز غديرخم فرمود: من مولاى هركه هستم، على هم مولاى او است.
و فرمود: تو(على) براى من مانندهارون براى موسى هستى.
3- دوست داران على(ع) حضرت فاطمه معصومه(س) از فاطمه زهرا(س)روايت مى كند كه: پدرم رسول خدا فرمود: شبى كه مرا به آسمان معراج بردند،داخل بهشت شدم.
در آنجا خانه اى از در سفيد ديدم كه وسط آن خالى بود.
آن خانه درى داشت كه با در و ياقوت مزين شده روى آن پرده اى بود.
وقتى سرم را بلند كردم ديدم بر بالاى آن نوشته اند:«لااله الاالله محمد رسول الله على ولى القوم » خدايى را جزالله نيست، محمد فرستاده خدا و على سرپرست قوم (مسلمانان)است.
و به روى پرده نوشته بودند: بخ بخ من مثل شيعه على! به به چه كسى همسنگ شيعه على (ع) است! وقتى داخل خانه شدم، قصرى ديدم كه از عقيق سرخ بود و وسط آن خالى بود.
اين خانه نيز درى داشت كه پرده اى مزين به زبرجد سبز بر آن آويخته بودند.
وقتى سربلند كردم ديدم بر فرازش نوشته اند:محمد رسول الله على وصى المصطفى، محمد فرستاده خدا و على جانشين مصطفى (پيامبر) است.
و بر روى پرده نوشته بودند: بشرشيعه على بطيب المولد: شيعيان على را به پاكزادى بشارت بده.
وقتى داخل شدم با قصرى ديگر رو برو شدم كه از زمرد سبز بود وزيباتر از آن را هرگز نديده بودم.
درى از ياقوت قرمز داشت كه با انواع لولوها تزيين شده بود و بر فراز پرده اى كه بر اونوشته بودند: «شيعه على هم الفائزون »، شيعيان على رستگارانند.
گفتم: اى دوست من جبرييل! اين كاخ از آن كيست؟ جواب داد: «يامحمد لابن عمك و وصيك على بن ابى طالب (ع) يحشرالناس كلهم يوم القيامه حفاه عراه الا شيعه على و يدعى الناس باسماء امهاتهم ما خلا شيعه على فانهم يدعون باسما آبائهم » يا محمد اين خانه از آن پسر عمو و جانشين تو، على بن ابى طالب است كه هركس درروز قيامت عريان محشور شود، جز شيعيان على و همه با نام مادرخطاب شوند اما شيعيان على را با نام پدر صدا مى زنند.» ازجبرييل در باره راز آن پرسيدم گفت: «لانهم احبوا عليا خطاب مولدهم » چون على را دوست داشتند، ولادتشان از راه حلال صورت گرفت.(5)
4- شهادت براى دوستان آل محمد «الا من مات على حب آل محمد مات شهيدا» (6) فاطمه زهرا(س) به نقل از پيامبر(ص) فرمود: بدانيد، آن كه با محبت آل محمد بميرد، شهيد از دنيارفته است.
5- طهارت امام حسين(ع) لما سقط الحسين من بطن امه و كنت وليتها قال النبى (ص): يا عمه هلمى الى ابنى قلت يارسول الله انا لم ننضلفه بعد.
فقال: يا عمه انت تنظفه ان الله تبارك و تعالى قد نظفه و طهره.(7)
به نقل از صفيه فرمود: آنگاه كه امام حسين از مادر متولد شد من پرستارش بودم.
پيامبر(ص) فرمود: اى عمه فرزندم را بياور.
گفتم: يا رسول الله ما او را پاك نكرده ايم، فرمود: اى عمه تو مى خواهى او را پاك كنى، خداوند او را پاكيزه و مطهر كرده است.
6- حضرت معصومه (س) وقتى در ساوه مريض شد، به همراهانش فرمود: مرا به قم ببريد زيرا از پدرم [موسى الكاظم(ع)] شنيدم كه فرمود: قم مركز شيعيان ما است.(8)
آنچه ازاين احاديث به دست مى آيد لزوم پرداختن به اهل بيت و مخصوصا بيان جايگاه على(ع)در آن برهه از تاريخ بوده است.
چه محتواى اين احاديث در باره قدر و منزلت اهل بيت(ع) است ونشان مى دهد حضرت معصومه(س) با شناساندن مقام اميرمومنان(ع) اززبان رسول خدا(ص) مى خواهد جامعه آن عصر را به جريان اسلام راستين و تشيع سوق دهد. شفيعه يكى ديگر از فضايلى كه حضرت معصومه(س) به آن دست يافت، مقام شفاعت است.
روايتى كه امام صادق(ع) قبل از تولد حضرت معصومه(س) بيان فرمود دليل اين مقام است.
حضرت فرمود: «الا و ان قم الكوفه الصغيره الا ان للجنه ثمانيه ابواب ثلاثه منها الى قم تقبض فيهاامراه من ولدى اسمها فاطمه بنت موسى تدخل بشفاعتها شيعتى الجنه باجمعهم.» (9)
آگاه باشيد كه قم «كوفه كوچك »است.
بدانيد بهشت هشت در دارد كه سه در به سوى قم است.
بانويى ازفرزندان من به نام فاطمه دختر موسى در آنجا رحلت مى كند و باشفاعت او همه شيعيان ما وارد بهشت مى شوند.
از اين روايت علاوه بر اثبات مقام شفاعت حضرت معصومه(س) فراگير بودن آن نيز روشن مى شود.
به اعتقاد شيعيان، شفاعت يكى از ضروريات مذهب است و آنان كه به مراتب عالى انسانى دست مى يابند، مى توانند در قيامت مومنان گناهكار را با شرايط خاص شفاعت كنند و پشتوانه اين اعتقادآيات قرآن و روايات ائمه معصومين است.
رسول اكرم(ص) بالاترين جايگاه شفاعت را در قيامت برعهده دارد و قرآن كريم از آن به عنوان مقام محمود ياد كرده است. (10)
اما بعد از رسول اكرم بالاترين جايگاه در شفاعت از آن حضرت زهرا(س) و حضرت فاطمه معصومه (س) است.
به هنگام ازدواج حضرت فاطمه(س) جبرييل پارچه اى آورد كه بر آن نوشته شده بود: خداوند مهريه فاطمه را شفاعت گنهكاران امت محمد قرار داد.
حضرت فاطمه(س) نيز به هنگام شهادت وصيت كرد تاآن پارچه را در كفن او قرار دهند و فرمود: وقتى روز قيامت شود، اين سند شفاعت را به دست گرفته، گناهكاران امت پدرم راشفاعت خواهم كرد. (11)
بعد از ائمه معصومين هيچ يك از اولياءالهى مقام شفاعتى چون فاطمه (س) را ندارد و در گستردگى مقام شفاعت وى همان بس كه امام صادق(ع) فرمود: با شفاعت او همه شيعيان ما وارد بهشت خواهند شد. (12)
علاوه بر آن در متن زيارتنامه حضرت معصومه (س) نيز كه داراى سند و به عبارت ديگرروايت از امام رضا(ع) است نيز همين مقام (شفاعت) وى توجه مارا به خود جلب مى كند.
آنجا كه مى خوانيم «يا فاطمه اشفعى لى فى الجنه فان لك عندالله شانا من الشان (13) اى فاطمه ما رادر بهشت شفاعت كن.
مويد سوم روايات فراوانى است كه ثواب زيارت اين بانوى شفيعه را بهشت قرار داده اند كه بى گمان مى توان گفت شفاعت اين بانوى گرانقدر براى زائران عارف خود زمينه بهشتى شدن آنها را فراهم خواهد ساخت از جمله آن روايات را مى خوانيم:
1- علامه مجلسى دربحار الانوار مى نويسد: امام رضا(ع) فرمود: «من زارها فله الجنه »، هركس او را زيارت كند بهشت براى اواست. (14)
و فرمود «من زارالمعصومه بقم كمن زارنى » (15) وفرمود: «من زارها عارفا بحقه فله الجنه » (16)
2- امام جواد(ع) فرمود: «من زارقبر عمتى بقم فله الجنه »آنكه قبر عمه ام در قم را زيارت كند بهشت براى او است. (17)
3- امام صادق (ع) فرمود: «ان زيارتها تعادل الجنه » زيارت اوهمسنگ بهشت است.(18)
و فرمود: من زارهاوجبت له الجنه، آنكه او را زيارت كند، بهشت براى او واجب مى شود. (19)
محدث قمى روياى صادقه اى ديده است كه جايگاه بلند فاعت حضرت معصومه رانشان مى دهد.
وى كه در تيمچه بزرگ قم به مناسبت ايام فاطميه برفراز منبر رفته بود فرمود: شبى ميرزاى قمى را در عالم روياديدم از او پرسيدم: آيا شفاعت اهل قم به دست حضرت معصومه(س)است؟ او قيافه اش را درهم كشيد و فرمود: شفاعت اهل قم با من است.
شفاعت عالم با حضرت معصومه(س) است.(20)
معصومه از ديگر مراتبى كه فاطمه معصومه (س) به آن دست يافت مقام عصمت بود.
تا آنجا كه يكى از القاب وى به اين ويژگى اش اختصاص يافت.
بر اساس روايتى كه محمد تقى خان سپهر (متوفى 1297 ه ق) درناسخ التواريخ از امام رضا(ع) نقل كرده است.
امام رضا(ع) ضمن حديثى لقب معصومه را در باره حضرت فاطمه به كار برد وفرمود:« من زارالمعصومه بقم كمن زارنى » (21) آنكه معصومه رادر قم زيارت كند گويا مرا زيارت كرده است.
ذبيح ا محلاتى نيز در رياحين الشريعه همين روايت را به نقل از كاملاالزيارات نقل كرده است (22) و به اين ترتيب نوعى از مقام عصمت را براى وى ثابت كرده اند.
اما اصل مقام عصمت بر اساس اجماع شيعه به تمام پيامبران و امامان و فرشتگان تعلق دارد و آنان از هرگناه و خطا عمدا يا سهوا به دور هستند.
بالاترين نوع عصمت(دورى از گناه كبيره و صغيره و دورى از ترك اولى) به پيامبر،فاطمه زهرا و امامان تعلق دارد، و در مراتب ديگر، اوليا ديگرالهى مانند حضرت زينب، حضرت ابوالفضل و فاطمه معصومه(س) و.
قرار دارند.
كريمه اين مقام براى حضرت فاطمه معصومه(س) آنچنان شهرتى يافته است كه عموم محققان و محدثان از وى به نام فاطمه معصومه يادمى كنند.
محدث قمى هنگام بحث از دختران موسى بن جعفر(ع)مى نويسد:
برحسب آنچه به ما رسيده، افضل آنها سيده جليله معظمه فاطمه بنت امام موسى (ع) معروف به حضرت معصومه است.
علامه شيخ محمد تقى شوشترى نيز از حضرت به نام معصومه يادمى كند و مى نويسد: در ميان فرزندان امام كاظم (ع) با آن همه كثرتشان بعد از امام رضا(ع) كشى همسنگ حضرت معصومه (س)نبود.(23)
روياى صادقه اى كه پدر بزرگوار آيت الله العظمى مرعشى نجفى ديده اند نيز در تاييد همين مقام است.
وى كه سيدمحمد مرعشى نام داشت و از نسابه هاى گرانقدر بود، علاقه داشت به هر صورت ممكن قبر شريف حضرت فاطمه زهرا(س) را بداند.
براى اين كار ختم مجربى را انتخاب و چهل شب آن را خواند.
شب چهلم در عالم رويا ديد كه به محضر امام معصوم (امام باقر ياصادق (ع)) رسيده است.
امام به ايشان فرمود (عليك بكريمه اهل البيت)برتو باد كه به كريمه اهل بيت تمسك بجويى.
وى كه تصوركرده بود منظور حضرت، فاطمه زهرا(س) است، مى گويد، بله من نيزمى خواهم قبر شريف حضرت زهرا را بدانم تا بتوانم زيارت كنم كه امام مى فرمايد: منظور من قبر شريف حضرت معصومه (س) در قم است.
و آنگاه فرمود: به جهت مصالحى خداوند اراده فرمود محل قبرشريف حضرت زهرا(س) مخفى باشد لذا قبر حضرت معصومه را تجليگاه قبر شريف حضرت زهرا(س) قرار داد.(24)
---------------------------------------------
1- كنزل العمال، ج 10، ح 143، 164 حديث 28849.
2- اين بانوان محدثه عبارتند از: ام احمد بنت امام كاظم، ام الحسين بنت امام الكاظم(ع) حبابه والبيه، سعيده.
3- احقاق الحق، ج 6، ص 282.
4- اسنى المطالب، ص 49 تا 51.
5- بحار الانوار، ج 68، ص 77.
6- آثارالحجه، ج 1، ص 8 و9.
7- بحار الانوار، ج 43، ص 243. در امالى صدوق فاطمه بنت موسى در سند وجود ندارد. (فروغى از كوثر، ص 49)
8- فروغى از كوثر، ص 49 نقل از وديعه آل محمد، ص 12.
9- سفينه البحار، ج 2، ص 376; مجالس المؤمنين، ج 1، ص 83.
10- سوره اسراء آيه 79.
11- كريمه اهل بيت،ص 56 نقل از اخبار الدول و آثار الاول، ص 88.
12- بحار الانوار، ج 6، ص 228; مجالس المؤمنين، ج 1 ص 83 13- بحار الانوار، ج 102، ص 266.
14- رياحين الشريعه، ج 5، ص 34.
15- رياحين الشريعه، ج 5، ص 35.
16- بحارالانوار، ج 48 و ج 103، ص 266.
17- كامل الزيارات، ص 324.
18- بحار الانوار، ج 60، ص 219.
19- بحار الانوار، ج 60، ص 217.
20- همان.
21- ناسخ التورايخ، ج 3، ص 68.
22- على اكبر مهدى پور مى نويسد، در نسخه هاى چاپى كامل الزيارات چنين حديثى وجود ندارد.
23- تواريخ النبى والال ،ص 65.
24- كريمه اهل بيت،ص 44، فروغى از كوثر، ص 54.
