معجم نگاری و تدوین موسوعه و مجموعهای از کلمات هریک از پیشوایان معصوم علیهمالسلام، کاری است ضروری و سودمند و گامی ابتدایی در معرّفی فرهنگ و معارف اهلبیت علیهمالسلام به شیفتگان این خاندان.
یکی از آثار گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیهالسلام فرهنگ سخنان امام حسن عسکری علیهالسلام است که در حجمی نزدیک به سیصد صفحه، در قطع وزیری میباشد.
آشنایی با بخشها
روایاتی که در این مجلّد از موسوعه از منابع مختلف گرد آمده، از این قرار است:
فصل اوّل: در عقاید.
فصل دوم: در احکام.
فصل سوم: در اخلاق.
فصل چهارم: در ادعیه و زیارات.
«فصل اوّل» که به مباحث اعتقادی اختصاص دارد، مبسوطترین فصل این کتاب است که بیش از نیمی از حجم آن را به خود اختصاص داده است و شامل 186 حدیث از امام حسن عسکری علیهالسلام در موضوعات مختلف اعتقادی است.
تقسیمبندی احادیث این فصل، براساس اصول اعتقادی است. مثلاً در بحث از توحید، موضوعاتی چون: اسم اعظم خدا، رؤیت خدا و معنای شرک دیده میشود. در بحث نبوت، مباحثی چون: خبرهای غیبی پیامبر، تغییر قبله، قرآن، تأویل و تفسیر، تفسیر آیات متعدّدی از قرآن و حروف مقطّعه. و در موضوع امامت، محورهایی چون: علائم و خصایص امامت، حجّت در روی زمین، اهلبیت علیهمالسلام، ایام ولادت امامان معصوم، امامت ائمه، امامت حضرت مهدی علیهالسلام، تولّد، غیبت، ظهور و حکومت جهانی آن حضرت، کرامات و پیشگوییهای امام عسکری علیهالسلام، علم آن حضرت به طبّ، لغات و زبانهای مختلف و تکلّم با حیوانات، شیعه و اصحاب آن حضرت، مذاهب مختلفه، توقیعات آن حضرت و... دیده میشود. و در پایان، احادیثی هم در زمینه معاد آمده است.
معجم نگاری و تدوین موسوعه و مجموعهای از کلمات هریک از پیشوایان معصوم علیهمالسلام، کاری است ضروری و سودمند و گامی ابتدایی در معرّفی فرهنگ و معارف اهلبیت علیهمالسلام به شیفتگان این خاندان
«فصل دوم» که عنوان احکام شرعی را به خود اختصاص داده است، شامل 71 حدیث در ابواب مختلف فقهی است که به ترتیب کتابهای فقه و ابواب آن، تنظیم شده است. احادیث این فصل در موضوعاتی از این قبیل است: طهارت، وضو، غسل میت، دفن، نماز، قنوت، نمازهای مستحبّی در ایام مختلف، روزه و قضای آن، خمس، زکات، حجّ، امر به معروف و نهی از منکر، تقیه، بیع و ربا، فروش زمین، خانه، حیوان و...، وقف، اجاره، ضمان، دین، نکاح، ارث، حدود، شهادات و کفّاره.
«فصل سوم» کتاب، درباره سخنان اخلاقی آن حضرت است. عناوینی همچون: مواعظ، دوستی، اقبال و ادبار دل، عفو، توریه، مراء و جدال و مزاح، نحوست ایام، اهل معروف، حسن ظنّ، امانتداری، جود، حیا، شکر، تفکّر، غضب و... در این بخش دیده میشود. بخش پایانی همین فصل، با عنوان «کلمات قصار»، جملات کوتاه حکمتآمیزی دارد که معمولاً برای هرکدام عنوان خاص گذاشته شده تا برای استفاده کننده از این کتاب، راهگشاتر باشد. تعداد احادیث این فصل، 65 حدیث است.
و بالأخره «فصل چهارم»، ادعیه و زیاراتی است که از آن حضرت نقل شده است. مثل دعای حضرت در صبحگاهان، تسبیح خاصّ وی، صلواتهای ویژه امام عسکری بر پیامبرخدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم و تک تک امامان معصوم علیهمالسلام و حضرت زهرا علیهاالسلام، حرز و دعای خاص آن حضرت و نیز بیانات وی درباره زیارت امام باقر و امام صادق علیهماالسلام و زیارت قبر خود آن حضرت در سامرّا که امان برای اهل سنّت و شیعه است.
روایات این فصل، جمعاً 10 حدیث است که برخی کوتاه و برخی بلند و مفصّل است.
مجموعه احادیث گردآمده در این کتاب حدود 340 روایت است که با توجه به شرایط مجموعه احادیث گردآمده در این کتاب حدود 340 روایت است که با توجه به شرایط دشوار سیاسی زمان آن حضرت، در خور تأمّل است.
دشوار سیاسی زمان آن حضرت و اینکه وی تحت نظر حکومت و مأموران و در یک شهر نظامی و منطقه مربوط به «لشکر» زندگی میکرد و ارتباط با او به آسانی عملی نبود، این حجم از روایات، در خور تأمّل و نشان مظلومیت امام است.
سخاوت و بخشندگی اندازهای دارد، اگر از آن بیشتر شود، اسراف است. حزم و دوراندیشی نیز حدّی دارد، اگر بیش از آن شود، ترس است. میانه روی در خرج هم اندازهای دارد، اگر افراط شود، بُخل است. شجاعت نیز اندازهای دارد، اگر آن از بیشتر شود، تهوّر و بیباکی است
در بخش عمدهای از روایات، آنچه مشهور است، پاسخگویی حضرت عسکری علیهالسلام به مکاتباتی است که درباره مسائل اعتقادی، اخلاقی، احکام شرعی و سؤالهای فردی صورت گرفته و نامهها از ناحیه آن امام به صورت توقیع و مکتوب خارج شده و توسط نمایندگانی که میان مردم داشته است، به دست افراد میرسیده است که با عنوان «نظام وکلایی» و «شیوه مکاتبه» در تحلیل حوادث سیاسی و سیره آن حضرت، قابل بررسی و توجّه است.
آنچه در این «موسوعه» نیز دیده میشود، همچون مجلّدات دیگر این موسوعهها، آن است که احادیث نقل شده در بخشی از موارد، بخصوص در زمینه تاریخی و حوادث، حدیث خالص نیست؛ به این معنی که گاهی ماجرایی نقل میشود که نسبتاً طولانی است و در لابه لای حوادث، جمله و جملاتی هم از آن حضرت ذکر شده است. این شیوه و سیاست در تدوین، موجب اندکی پرحجمتر شدن کتاب، نسبت به روایات خالصی است که در آن آمده است.
در پایان این معرّفی گذرا از این فرهنگ، به عنوان تبرّک، یکی از احادیث اخلاقی آن را برای شما نقل میکنیم:
«اِنّ لِلسّخاء مقداراً فانْ زادَ علیه فَهُوَ سَرْفٌ، و اِنّ لِلحزم مقداراً فانْ زادَ علیه فهو جُبْنٌ، و لِلاقتصاد مقداراً فانْ زادَ علیه فهو بُخْلٌ و لِلشّجاعَةِ مقداراً فانْ زادَ علیه فهو تهوّرٌ1؛ سخاوت و بخشندگی اندازهای دارد، اگر از آن بیشتر شود، اسراف است. حزم و دوراندیشی نیز حدّی دارد، اگر بیش از آن شود، ترس است. میانه روی در خرج هم اندازهای دارد، اگر افراط شود، بُخل است. شجاعت نیز اندازهای دارد، اگر آن از بیشتر شود، تهوّر و بیباکی است.»
نوشته: حجت الاسلام جواد محدثی