بافت تاریخی گرگان، با مساحتی بالغ بر ۱۵۰ هکتار سومین بافت با ارزش ودارای سبک معماری پس از یزد واصفهان است و وسیع‌ترین بافت تاریخی شمال ایران است. بافت تاریخی این شهر در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید که محدوده آن منطبق بر محدوده قاجاری شهر استرآباد است.
شهر گرگان (استراباد) در دوران قاجار ۶ محله بزرگ به نام‌های سرپیر، دربنو، سرچشمه، میخچه‌گران، نعلبندان، سبزه‌مشهد و میدان داشت که دارای چندین محله فرعی مثلپاسرو، میرکریم، دوشنبه‌ای، شیرکش، باغشاه، دباغان، شاهزاده قاسم و... بوده‌اند.
این ۶ محله و محلات فرعی هنوز هم به همین نام‌ها وجود دارند و بیشتر مساجد و تمام تکایای قدیمی و زیارتگاه‌ها و مکان‌های مذهبی شهر نیز در همین محلات قرار دارند که امروز بافت قدیم و معماری سنتی و تاریخی این شهر و بخش عمده‌ای از میراث فرهنگی این دیار را تشکیل می‌دهند، همچنین قزاق‌محله که محل سکونت قزاق‌هاست جزو محله‌های قدیمی گرگان به‌شمار می‌آید.
بافت قدیم گرگان متشکل از پنج دروازه بوده‌است که این دروازه‌ها (محل تقاطع راههای مختلف بوده‌اند) می‌توانند علل و شیوه رشد شهر را نشان دهند، پنج دروازه شهر عبارت بودند از دروازه شرقی بطرف بسطام و خراسان، دروازه فوجرد یا سبزه مشهد که به طرف گرگان قدیم می‌رفته‌است، دروازه جنوبی بنام چهل دختران که بطرف کوهستان می‌رفته و دروازه مازندران و دروازه دنکوان که در دروازه پنجم رفت و آمدی صورت نمی‌گرفته‌است. بافت قدیم گرگان را مجموعه‌ای از محلات مسکونی و مراکز محلات تشکیل می‌دهد سیر تحول آنچه که در حال حاضر بافت گرگان نامیده می‌شود، حاکی از تجمع اولیه سه محله اصلی سبزه مشهد، میدان و نعلبندان می‌باشد که بتدریج و تا به امروز در جهات مختلف بخصوص شرق و جنوب شرقی گسترش یافته‌اند. در هر سمت شهر محله شرقی کنار دروازه خراسان بوده‌است که هر سه محله با راه اصلی بهم متصل می‌شوند. بازار اصلی در محله شرقی بر مرکزیت آن محل می‌افزوده‌است (در گذر دوشنبه‌ای واقع در محله غربی و گذر چهارشنبه‌ای واقع درمحله شمالی احتمالا بازارهای هفتگی وجود داشته‌است).
شکل گیری و تجمع فضاهای مسکونی در بافت قدیم گرگان تحت عنوان یک محله با نام مشخص بیانگر علل و عواملی می‌باشد بعضی از این محلات در روند تجمع افراد یک صنف شکل گرفته‌اند مانند محله نعلبندان و یا دباغان، بخش دیگری از محلات بخاطر همجواری باعناصر و فضاهای خاص نام آن را به خود گرفته‌اند مانند محله میدان یا سرچشمه.
محله اصلی سبزه مشهد که در شمال و کنار دروازه گرگان قدیم قرار داشت شامل محلات فرعی تر: سرچشمه، سرپیر، چهارشنبه‌ای و دباغان می‌باشد این محله به دلیل بوجود مظهر قنات در محدوده آن تامین کننده آب ساکنین شهر بوده‌است عناصر مشخصی که در مرکز و محدوه این محله قرار دارند شامل: امامزاده نور، مصلی و چند تکیه می‌باشد.
محله اصلی میدان که در غرب وکنار دروازه مازندران قرار داشته‌است شامل محلات فرعی تر: دربنو، میر کریم، دوشنبه‌ای و دوچنار می‌باشد (محله دوچنار در حال حاضر وجود ندارد) در محله میدان یکی دیگر از بازارهای اصلی شهر وجود داشته‌است که با احداث خیابانهای جدید بخشی از آن از بین رفته‌است و بخشی دیگر ان بصورت بازارچه‌ای فعال بکار خود ادامه می‌دهد. محله اصلی نعلبندان که در شرق شهر و کنار دروازه خراسان قرار داشت شامل محلات فرعی تر: میخچه گران، پاسرو، باغشاه و شیرکش می‌باشد قدمت دو محله باغشاه و شیرکش به اواخر دوره قاجار می‌رسد. بازار اصلی و مسجد جامع شهر در این محله قرار داشته و دارند.
هر کدام از محلات نام‌برده بالا علاوه بر بازار و بازارچه دارای مسجد یا تکیه، حمام، مدرسه و آب انبار اختصاصی نیز بوده‌اند که کم و بیش تا امروز شکل خود را حفظ کرده‌اند و به نظر می‌رسد که محله میدان قدیمی تر و مربوط به زمانهای اولیه شکل گیری شهر باشد که بعد دو محله شمال و شمال شرقی در کنار آن بوجود آمده‌اند که باعث شده شهر بطرف شمال و شمال شرقی رشد کند ولی از طرف غرب به خاطر وجود خندق و بارو و از طرف جنوب بعلت وجود کوهها و جنگلها رشد کمتری داشته‌است این رشد باعث ایجاد محلات فرعی تر (شیرکش، پاسرو و میخچه‌گران در شرق و جنوب شرقی و محلات چهارشنبه‌ای، سرپیر، دباغان در شمال شرقی و بلیس محله در شرق) شد و ادغام کلیه محلات با هم بافت قدیم گرگان را تشکیل می‌دهد.
رشد اولی شهر در محدوده برج و باروی آن بود اما از سال ۱۲۹۰ به بعد رشد شهر بیشتر معطوف به جنوب و شرق شد و از سال ۱۳۱۷ به بعد نیز رشد شهر مجدداً در همان قسمت شرق و جنوب شرقی انجام شد اما در دهه ۱۳۴۰و ۱۳۵۰ روند رشد شهر تغییر نمود و شهر بصورت پراکنده و در تمام جبهه‌ها گسترش یافت که بیشتر در امتداد خیابانها ایجاد شده بود. در دهه اخیر نیز شهر این الگوی رشد پراکنده در همه جهات را دنبال کرده که بیشتر در جهات شمال شرقی و جنوب بوده‌است و بعلت وجود زمینهای مرغوب کشاورزی در شمال و باغات و جنگلها در جنوب رشد نامناسبی را ایجاد نموده‌است.
در روزگار دودمان پهلوی نخستین خیابان مدرن شهر با نام خیابان پهلوی (امام خمینی فعلی) ساخته شد که با ایجاد آن محلات استراباد به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شدند.
بافت تاریخی گرگان، منحصر به فردترین بافت تاریخی شمال ایران در ۲۴ شهریور ماه سال ۱۳۱۰ ش به عنوان چهل و یکمین اثر تاریخی ایران در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
یک سال بعد، یعنی در سال ۱۳۱۱ ش به دستور رضاشاه ساخت دو خیابان شرقی- غربی یعنی شاهرود (بهشتی کنونی) و پهلوی (خمینی کنونی) و شمالی - جنوبی یعنی پهلوی‌دژ (شهدا) و کاخ (پاسداران کنونی) آغاز شد و در سال ۱۳۱۷ ش به پایان رسید.
زمین‌لرزه شدید و معروف فروردین ۱۳۲۳ آسیب چندانی به بافت وارد نیاورد، اما دوباره در سالهای ۱۳۳۳و۱۳۳۴ احداث خیابان سرخواجه و در سال ۱۳۳۹ ش احداث خیابان فرح (مجاهدین بعدی شهید رجایی کنونی) آسیب‌های زیادی به بار آورد.
با احداث این خیابانها عناصر مهمی از بافت تاریخی گرگان از جمله مرکز محله پاسرو، مرکز محله میدان عباسعلی، مرکز محله دباغان، عمارت حاجی ظهیرالدوله، کاروانسرای امین الضرب، باغ پورناصر، مظهر قنات سرخواجه، و مسجد کتیبه و... از بین رفتند البته آنچه که در آن زمان به جای این بافت قدیم ساخته شد دارای ارزش معماری بود.
بخش بزرگی از بافت تاریخی شهر گرگان در دوران جمهوری اسلامی با تخریب وسیع و نابودی روبه‌رو شد. و چند خانه قدیمی بالای ۱۵۰ سال قدمت که در اختیار میراث فرهنگی هم بود تخریب شده‌است.
بخش دیگری از بافت قدیم این شهر با وسعتی نزدیک به ۱۶۲ هکتار منطبق بر حصار قاجاری استرآباد و بخش دیگر شامل چند پاره از شهر در محله امام رضا، بخشی از غرب فلکه سرخواجه، قزاق‌محله، محله سجادیه و فردوسی نیز قرار است در این دوره تخریب شود.
نام معابر شهر گرگان طی سالهای اخیر تغییر و تحولاتی به خود دیده است، ولی چند سالی است که با همت شورای اسلامی شهر گرگان برخی از نام‌های قدیمی و تاریخی احیاء و برخی از نام‌های جدید جایگزین نام قبلی معابر شده‌اند :
تغییرات برخی از نام‌های قدیم و جدید خیابانها و میدان‌های اصلی گرگان:
-
فلکه شهرداری / میدان وحدت / فلکه شهرداری
-
فلکه کریمی / هفتم تیر / فلکه کریمی
-
فلکه سرخواجه/ میدان 15 خرداد / فلکه سرخواجه
-
خیابان سرخواجه / خیابان دکتر شریعتی / خیابان سرخواجه
-
خیابان ژاندارمری / خیابان جمهوری
-
فلکه مازندران / میدان شهید هزارجریبی
-
شاهرود/ بلوار جرجان، خیابان شهید دکتر بهشتی
-
خیابان شالیکوبی / خیابان ولی‌عصر(عج)
-
میدان کاخ / میدان ولی‌عصر(عج)
-
خیابان پهلوی‌دژ / خیابان شهداء
-
خیابان پهلوی / خیابان امام خمینی
-
خیابان مولن روژ / خیابان پنج آذر
-
گاز(ترمینال) / شهید قندهاری
-
فرح / مجاهدین / شهید رجایی
-
قلعه کهنه / بویه / گرگانجدید
همچنین نام برخی از معابر فرعی شهر نیز طی سالهای اخیر دوباره احیاء شده‌اند : تپه سوگله ، قلعه خندان ، آلوچه باغ ، شیرکش ، بادگیر ، شازده قاسم ، باغ پلنگ و ...
با ورود اسلام و در سده‌های آغازین آن، ایالت طبرستان جایگاه ارزشمندی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشت. شهرهای جرجان و استراباد از این ایالت مهد دانشمندان بزرگ آن دوران بود.
عنصرالمعالی کیکاوس (از آخرین امیران آل زیار و نگارنده کتاب قابوس نامه) و عبدالقاهر جرجانی (صاحب تألیفات در صرف و نحو و معانی و بیان عربی) در تحول ادبیات فارسی و عربی نقش مهمی داشتند. قابوسنامه را مجموعه تمدن اسلام پیش از مغول نام نهاده‌اند. در دانش پزشکی نیز این منطقه سهم عمده‌ای در جهان اسلام داشته‌است.ابوسهل مسیحی و سیداسماعیل (حکیم) جرجانی (نویسنده دایره‌المعارف ذخیره خوارزمشاهی) از این سرزمین بوده‌اند. میر داماد و میرفندرسکی نیز از این منطقه برخاسته‌اند.
نخستین چاپخانه سربی در گرگان در 1307 تأسیس شد. هم‌اکنون هفته‌نامه‌های گلشن مهر، گلستان نو، همزیستی، سلیم و حریف؛ دوهفته‌نامه صحرا؛ ماهنامه خودآزما؛ و فصلنامه‌های مختومقلی فراغی و یاپراق در گرگان منتشر می‌شوند.
نخستین کتابخانه‌های این منطقه متعلق به سده ۱۱ قمری است. کتابخانه استرآباد در دوره صفوی (سده ۱۱) «کتابخانه حسین اردبیلی‌نژاد استرآبادی» نام داشته‌است. در دوره قاجار هم در برخی مدارس و خانه‌های برخی از فضلا و ادیبان کتابخانه‌هایی وجود داشته‌است.
نخستین کتابخانه عمومی شهر گرگان در 1339 و با هزینه شهرداری شکل گرفت و در عمل از1346-1345 با ۹۵۲ جلد کتاب فعالیت خود را آغاز کرد. این کتابخانه در 1358 به ساختمان فعلی آن در پارک شهر گرگان منتقل و کتابخانه عمومی شماره یک گرگان نامیده شد.
گرگان با شهرهای زیر دارای پیوند خواهر خواندگی است:
آکتائو ، قزاقستان
سامسون ، ترکیه
مکان های تفریحی:
-
پارک جنگلی ناهارخوران
-
جنگل النگ دره
-
روستای زیارت
-
تپه هزارپیچ
-
تپه صداو سیما
-
بازار نعل بندان
-
جنگل گناره
-
میدان عباسعلی
-
مدرسه عمادیه
-
دیوار کوتاه تاریخی/ سرکلاته خرابشهر
-
کوره آجور پزی /دوره ساسانیان/ سرکلاته خرابشهر
-
امام زاده چهارکوه سرکلاته خرابشهر
-
تپه سرخنکلاته
-
امامزاده اسماعیل سرخنکلاته
-
حمام زیرزمینی دوران قاجاریه سرخنکلاته
-
جنگل رنگو
-
منطقه توربنه و شربت روستای زیارت (گرگان) / شهر بت
-
جزیره آشوراده
-
دریاچه‌های آلاگل، آلماگل و آجی گل
-
کاروانسرای قزلق
-
جنگل و باغ وحش قرق
-
روستای چهارباغ و شاهکو
-
کوه‌های گرگان
-
گل‌فِشان در مسیر اینچه‌برون
-
جنگل نوده ملک و تپه معصوم زاده که قله قدیمی بوده که توسط خاک مدفون شده‌است.
-
افرادی که زادگاهشان گرگان است : ( با کلیک روی اسامی به معرفی فرد در ویکیپدیا میروید)
