مصاديق و موارد كاربرد «صراط مستقيم» در آيات كريمة قرآن، همان شاهراهي است كه عبد در مسير عبوديت راهيابي به آن را از خداوند درخواست ميكند و هدايت بسوي آن را مطلوب دائمي خود ميشمارد.
شيخ بزرگوار - صدوق كه خوشنودي خداوند بر او باد، در «من لايحضره الفقيه» در خصوص روشنگري نسبت به آيه شريفه «اهدناالصراط المستقيم» سخن بسيار زيباي ذيل را از امام ابوالحسن الرضا عليهالسلام ميآورد:
استر شاد لدينه واعتصام بحبله واستزادة فيالمعرفة لربه عزوجل و لعظمته ولكبريايه(1)
هدايت به صراط مستقيم يعني: راهيابي به سوي دين خداوند؛ و چنگ زدن به ريسمان او؛ و طلب افزوني شناخت نسبت به پرودگار - هم او كه عزيز و شكوهمند است -، و نسبت به بزرگي و بزرگ منشي او!
همچنين علي بن ابراهيم در «تفسير» خود، مفهوم «صراط» را با دو روايت تبيين مينمايد.
در روايت نخست اين مفهوم را «راه و شناخت نسبت به امام» ميداند و ميگويد: الطريق و معرفة الامام (2)، و در روايت دوم سوگند امام صادق عليهالسلام را ميآورد كه حضرتش ميفرمايد: والله؛ نحن «الصراطالمستقيم»(3)، به خدا سوگند صراط مستقيم مائيم؛ سخن مفضل از امام ابوعبدالله جعفر صادق عليهالسلام در توضيح مفهوم «صراط» باز هم مطلب را روشنتر ميكند. او ميگويد: از امام عليهالسلام در خصوص كلمه صراط پرسش كردم. آن گرامي فرمود:
هوالطريق الي معرفة الله - عزوجل - و هما صراطان: صراط فيالدنيا و صراط فيالاخرة، فاماالصراط الذي فيالدنيا فهو الامام المفترض الطاعة، من عرفه فيالدنيا و اقتدي به مرعليالصراط الذي هو جسر جهنم فيالاخرة و من لم يعرفه في الدنيا زلت قدمه عن الصراط في الاخرة فتردي في نار جهنم.(4)
صراط همان راه شناخت خداست - او كه عزيز و شكوهمند است -
امام عليهالسلام ميفرمايد:
صراط همان راه شناخت خداست - او كه عزيز و شكوهمند است - و آن دو جلوه دارد: جلوهاي در دنيا و جلوهاي ديگر در عقبي؛ اما تجلي صراط در دنيا آن پيشواي الهي است كه خداوند پيروي و فرمانبري از او را واجب شمرده است. هر كس او را بشناسد و پيشروش بداند، بر صراط بگذرد كه پلي است روي دوزخ در رستاخيز؛ و كسي كه امام عليهالسلام را به امامت در دنيا نشناسد (يا نپذيرد)، گامهايش بر صراط در آخرت بلغزد و به دوزخ فرو افتد.
شگفت آنكه خداوند در آيه چهل و سوم سوره مباركه «زخرف» پيامبر عظيمالشان اسلام را به تمسك به ريسمان وحي امر ميفرمايد و آنگاه «استقرار رسول اكرم صلي الله عليه واله وسلم را بر صراط مستقيم تصديق ميدارد: فاستمسك بالذي او حي اليك انك علي صراط مستقيم(5)؛
آنگاه امام ابوجعفر باقرالعلوم عليهالسلام در توضيح نسبت به استقرار پيامبر بر صراط مستقيم تصريح ميكند كه رسول خدا نيز نسبت به ولايت اميرالمومنين علي بن ابيطالب عليهالسلام خاضع و پذيرا بوده است(6). بيان امام باقر عليهالسلام تقرير ديگري است از آنچه قرآن كريم در آيه 285 سوره بقره فرموده است:
آمن الرسول بما انزل اليه من ربه والمومنون...(7)
پيامبر خود به «ما انزل اليه» آنچه به او فرو فرستاده شده ايمان آورده و گرويده است.... اما اين «ما انزل» چيست؟ آيه شريفه 67 سوره مائده كه در واقعه غدير خم بر پيامبر اكرم صلي الله عليه واله فرود آمده به روشني ميگويد كه از مصاديق «ما انزل» ولايت امام اميرمومنان علي عليهالسلام است: يا ايهاالرسول بلغ ما انزل اليك من ربك (8)
از مهمترين آيات كريمه قرآن كه حقيقت حال رهپويان صراط مستقيم و نيز كساني كه راه ديگري را رفتهاند بيان ميكند، آيه بيست و دوم سوره ملك است. اين آيه فقط يك پرسش است، آن هم پرسشي كه پاسخ آن بسي روشن و آشكار است: افمن يمشي مكبا علي وجهه اهدي ام من يمشي سويا علي صراط مستقيم؟
آيا آن كس كه بر چهره خويش نگونسار راه ميرود هدايت يافته است يا كسي كه استوار بر دو پا ايستاده و بر صراط مستقيم طي طريق مينمايد؟! پر واضح است كه روش نخست شيوه راهروي نيست و آن كس كه ميخواهد به سرعت و سلامت و نيز نگريستن به راه نگرش به دوردستها و دقت در موانع احتمالي مسير راه زندگي را بسپرد، بايد به شيوه دوم عمل كند. اينجاست كه امام عليهالسلام از تمثيل قرآن در آيه فوق پرده برميدارد و ميفرمايد:
ان الله ضرب مثل من حاد عن ولاية عن ولاية علي كمثل من يمشي علي وجهه لايهتدي لامره و جعل من تبعه سويا علي صراط مستقيم و «الصراط المستقيم» اميرالمومنين عليهالسلام همانا خداوند به زبان تمثيل آن كس را كه نسبت به ولايت علي عليهالسلام دشمني ورزيده رهرو نگونسار بر رخسار خويش دانسته كه به مقصدش راه نميبرد و پيرو علي عليهالسلام را پوينده استوار صراط مستقيم معرفي فرموده است و صراط مستقيم اميرالمومنين - درود خداوند بر او - ميباشد. (9)
بندگانم! شما همه گمگشتهايد، مگر آن كسي كه من او را راه بنمايم، پس هدايت را از من بخواهيد تا خواسته شما را برآورم
مولف كتاب شرح آيات باهره در اين موضع روايت شگفتي را از امام اميرالمومنين عليهالسلام نقل نموده و امام عليهالسلام آن را از پيامبر اكرم نقل سخن كرده و رسول اكرم از فرشته وحي - جبرئيل - و امين وحي ناقل سخن از خداوند است و در واقع حديث، حديث قدسي است و آن روايت اين است:
قال الله عزوجل: يا عبادي! كلكم ضال الا من هديته فسلوني الهدي اهدكم
بندگانم! شما همه گمگشتهايد، مگر آن كسي كه من او را راه بنمايم، پس هدايت را از من بخواهيد تا خواسته شما را برآورم.
يا عبادي! ان اعظمالطاعات توحيدي و تصديق بنبيي والتسليم لمن نصبه بعده و هو عليبن ابيطالب والائمة الطاهرون عليهمالسلام من نسله، و ان اعظم المعاصي عندي، الكفر بي و بنبي و منابذة وصي محمد من بعده علي بن ابيطالب و اوليائه بعده.
بندگانم! همانا بزرگترين عبادات ايمان به يگانگي من و باور نسبت به پيامبرم و تسليم در برابر جانشين اوست و او علي بن ابيطالب و پيشوايان معصوم از نسل اوست - سلام خداوند بر ايشان باد - و همانا بزرگترين گناهان نزد من، كفر به من و پيامبرم و مخالفت و ستيز با جانشينان محمد صلي الله عليه واله - علي بن ابيطالب و اولياي پس از او - ميباشد.
فان اردتم ان تكونوا عندي فيالمنظر الاعلي والشرف الاشرف فلا يكونن احد من عبادي اثر عنده من محمد و بعده من اخيه علي و بعدهما من ابنائهما، القائمين بامور عبادي بعدهما، فان من كانت تلك عقيدته جعلته من اشراف ملوك جناتي: (10)
پس هر يك از شما بندگان بخواهيد كه نزد من در آن جايگاه برتر و آن شرف والاتر باشيد، نبايد هيچكس را بر محمد و آنگاه بر برادر او علي و سپس بر دو فرزند آندو (حسن و حسين) برگزينيد؛ پيشواياني كه پس از محمد و علي به امور بندگان من قيام و اقدام مينمايند.
پس هر كس عقيده و باورش چنان باور و عقيدهاي باشد، من او را در زمره برگزيدگان پادشاهان بهشت قرار خواهم داد.
پاورقيها:
1 - كنزالدقائق ج 1 ص 68 به نقل از من لايحضر ج 1 ص 204
2 - تفسير القمي ج 1 ص 28
3 - كنزالدقائق، ج 1 ص 68
4 - نفس المصدر، ج 1 ص 28
5 - زخرف، 43
6 - اصول كافي، ج 1 ص 416
7 - سوره بقره، آيه 285
8 - سوره مائده، 67
9 - الكافي، ج 1 / 433
10 - كنزالدقائق به نقل از شرح الايات الباهرة ذيل «اهدناالصراط المستقيم
مدیر انجمن شخصیت های علمی و هنری محمد معزی زاده
