یکی از مسائل مهم در حوزه امنیت ملی ایران این است که در شرایط جدید که دشمن همه ابعاد قدرت ایران را نشانه رفته و سعی می کند تهران را مجبور به عقب‌نشینی در مواضع راهبردیش کند، الگوی رفتاری ایران در مقابل آن چگونه باید باشد؟
امنیت ملی به عنوان کانونی ترین هدف برای اقدامات و فعالیت یک کشور از جنبه های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی معرفی می شود. کشوری که فاقد راهبرد امنیت ملی باشد، قادر به ادامه حرکت و پیشرفت در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی نخواهد بود. در این راستا، امنیت ملی را معادل قدرت و توان یک کشور می خوانند. این بدین معنی است که کشوری که از فقدان یا کمبود منابع قدرت ملی رنج می برد، مسلما از تامین امنیت ملی خود عاجز خواهد بود.
در عین حال، اکثر قریب به اتفاق اندیشمندان روابط بین الملل و ژئوپلیتیک، در دسته بندی عوامل و عناصر قدرت یک کشور، عامل ژئوپلیتیک را به عنوان مهم ترین عامل قلمداد می کنند. با این وجود، برخی کشورها از داشتن مولفه ژئوپلیتیک بی بهره هستند و در مقابل، برخی دیگر از این منظر دارای برتری ویژه ای هستند. در این راستا به زعم اکثر کارشناسان و راهبردپردازان، ایران دارای موقعیت ویژه ژئوپلیتیک است و امنیت ملی آن در طول تاریخ متاثر از این موقعیت بوده است.
از طرف دیگر، عدم فهم و درک دقیق و مناسب این موقعیت از سوی حاکمان وقت در گذشته موجب شده است تا نه تنها این عامل به عنوان مزیت و فرصت مورد استفاده قرار نگیرد، بلکه خسارات و لطمات جبران ناپذیری بر کشور وارد شود که اوج این موضوع را می توان به عنوان مثال در خدشه دار شدن تمامیت ارضی و سرزمینی کشورمان در دوران قاجار ذکر کرد.
با استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران، مسئولین کشور با پشت سر نهادن تجربه جنگ تحمیلی، به مرور این واقعیت مهم را درک کردند که ژئوپلیتیک ایران می تواند پشتوانه محکمی برای راهبردهای امنیت ملی ایران باشد. به خصوص این که در دوران جنگ تحمیلی به صورت نسبی تلاش شد تا از این موقعیت در برابر عراق استفاده شود.
فروپاشی شوروی سابق و از بین رفتن نظام دو قطبی در ابتدای دهه 1990 میلادی و سپس حادثه 11 سپتامبر 2001 پیامدهای راهبردی بزرگی را در حوزه های ژئوپلیتیک ایران به دنبال داشت و در واقع، ضمن آن که چالش های امنیتی جدیدی را ایجاد کرد، فرصت های ویژه ای را برای کشور خلق نمود. به عنوان مثال، بسیاری از کارشناسان معتقدند ظهور همسایگان جدید در حوزه آسیای مرکزی و قفقاز به طور همزمان در بردارنده فرصت ها و چالش های جدیدی برای کشور بود. حمله نظامی آمریکا به افغانستان و عراق ضمن آن که برتری های ژئوپلیتیک جدیدی برای ایران ایجاد کرد، به دلیل حضور سنگین نظامی و امنیتی آمریکا در محیط پیرامونی کشور تهدیدهای جدیدی ایجاد شد.
در آخرین تحول ژئوپلیتیک جدیدی که در منطقه به وقوع پیوسته است، پدیده بیداری مسلمانان منطقه ضد حاکمان وابسته خود است که دامنه تاثیرات و پیامدهای آن در حوزه امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران بسیار قابل توجه است.
با عنایت به توضیحات فوق، امروزه این پرسش اساسی وجود دارد که جمهوری اسلامی ایران تا چه میزان از فرصت های ژئوپلیتیک خود در میدان هماوردی راهبردی با غرب بهره برداری می کند؟
البته نباید فراموش کرد که جمهوری اسلامی ایران طی 3 دهه گذشته توانسته است متکی بر برخی ظرفیت‌های ژئوپلیتیک خود، پایه گذار محور مقاومت منطقه ای باشد و از این طریق چالش ها و تهدیدهای دشمنان را مدیریت نماید. در مقابل نیز قدرت های فرامنطقه ای و منطقه ای نیز با بهانه های مختلف سعی کرده اند تا محتوای ژئوپلیتیک ایران را تهی نمایند.
بنابراین بدون تردید، مقاومت ها و ایستادگی های ملت ایران در برابر فشارها و تهدیدهای دشمنان تا حدود بسیار زیادی می تواند ناشی از توجه و ادراک مسئولین نسبت به این موقعیت ویژه باشد؛ اما در این که چگونه و تا چه میزان به این مسئله در حوزه مقاومت در برابر تهدیدهای جدید دشمنان توجه می شود، انتقادات جدی وجود دارد. به عبارت دیگر، در داخل کشور برخی کارشناسان معتقدند که در روش و چگونگی مقاومت در برابر غرب باید تدابیر جامع تری اندیشیده شود که یکی از این تدابیر می تواند ایجاد و برقراری رابطه متوازن میان ژئوپلیتیک و راهبردهای اتخاذی باشد. چرا که بدون تردید قدرت ایران از ژئوپلیتیک آن نشات می گیرد و بنابراین حرکت در چارچوب این مساله و تدوین راهبردهای امنیت ملی بر پایه درک از مهم ترین مولفه قدرت ملی ضرورت حیاتی دارد.
به عبارت دیگر، امروزه یکی از نگرانی های مهم در حوزه امنیت ملی ایران این مساله است که در شرایط جدید که دشمن همه ابعاد قدرت ایران را نشانه رفته است و سعی می کند تا با تشدید فشارها ایران را مجبور به عقب نشینی در مواضع راهبردی اش نماید، الگوی رفتاری ایران در مقابل آن چگونه باید باشد؟ حساسیت های پاسخ به این پرسش در این موضوع نهفته است که رفتار جمهوری اسلامی ایران باید به نحوی باشد که چهره الگوی مقاومت ایرانی کم ترین آسیب را ببیند.
آسیب راهبردی که امروزه در این خصوص ممکن است گریبان الگوی رفتاری ایران در مقابل تهدیدهای غرب را بگیرد آن است که برخی در داخل کشور بر تکرار خطاهای راهبردی گذشته اصرار دارند و به دنبال کسب مشروعیت اقتدار و تامین امنیت جمهوری اسلامی ایران از مسیرهایی غیر از تولید اهرم های قدرت مانند مذاکره و گفتگو هستند. در حالی که تجربه 3 دهه گذشته ثابت کرده است که تنها از طریق فعال کردن مولفه های ژئوپلیتیک در اختیار و به رخ کشیدن اهرم های قدرت نرم می توان حریف را مجبور به پذیرش واقعیت کرد.
نویسنده: رضا مومن زاده
