امام علی(ع) در کلام خود به مردمان میآموزد تا همیشه قدردان پیامبر(ص) باشند. آن حضرت ضمن ارائه تصویرگری دقیق از آنچه در دوران جاهلیت بر مردمان حاکم بود، عظمت و عزتی که در سایه اسلام کسب کردهاند را گوشزد میکند.
جایگاه پیامبر اکرم(ص) نزد حضرت علی(ع) جایگاهی ویژه و والاست. در ادامه، نگاهی گذرا به آموزههای نهجالبلاغه و دیدگاه امیرمؤمنان در این باره خواهیم داشت.
امیرالمؤمنین(ع) در فراز آغازین خطابههای خود ضمن یاد خداوند، به یاد، تمجید و تکریم پیامبر اکرم(ص) نیز پرداخته است و در فرازهایی از نهجالبلاغه به فراخور حال به بیان برخی ویژگیهای آن بزرگوار و تبیین شرایط گوناگون رسالت ایشان پرداخته است. این موارد را به طور کلی میتوان به صورت زیر دستهبندی کرد:
- تبیین شرایط دوران جاهلیت (پیش از بعثت) و عزت مسلمانان پس از آن
- بیان شخصیت حضرت رسول(ص)
- پیامبر اکرم(ص)، میزان حق
- دعا برای پیامبر(ص) و توسل به آن حضرت
شرایط جامعه جاهلی پیش از بعثت: امیرالمؤمنین در فرازهایی از نهجالبلاغه به بیان شرایط دوران جاهلیت در زمان دوران پیش از بعثت پرداخته و از ویژگیهای آن دوران پردهبرداری کردهاند. ویژگیهایی چون بدترین دین، بدترین خانه، زندگی در زمینهای سخت و خشن، رواج جنگ و خونریزی در بین مردم، نبود پیوند خویشاوندی و قطع رحم، بتپرستی، گناه، دوری از تعالیم الهی، دوری از انبیای الهی، گرفتاری در فتنهها و فساد و تباهی، رواج نیرنگ و فریب، وجود نشانههای تباهی و از میان رفتن نشانههای هدایت...
امام (ع) ضمن تصویرگری دقیق از آنچه در دوران جاهلیت بر مردمان حاکم بود، عظمت و عزتی که در سایه اسلام کسب کردهاند را گوشزد میکند:
و شما - ای گروه عرب - بر بدترین آیین و در نابسامانترین شرایط میزیستید: در میان سنگلاخهای ناهموار و مارهای پر زهری که از آوازها نرماند، گویی کرند. آب آلوده و ناگوار مینوشیدید و غذای نامناسب و غیربهداشتی میخوردید و خون یکدیگر میریختید و پیوند خویشاوندی را بریده و دید بتپرستی میان شما رایج بود و گناهان (در میان شما) دایر بود ...
نهجالبلاغه علت وضعیت نابسامان مردم در دوران پیش از بعثت را دور بودن مردمان از تعالیم الهی انبیاء دانسته و دلیل وجود فتنهها را در این امر میداند و به آنها هشدار میدهد و آنها را از سرنوشت پیشینیان خود آگاه میسازد تا آنها به آن سرنوشت دچار نشوند. میفرماید:
او را هنگامی به رسالت فرستاد که در جهان رسولانی نبودند. زمانی دراز بود که مردم به خواب رفته بودند. فتنهها سربرداشته کارها نابسامان بود. آتش جنگها شعله میکشید، روشنایی از جهان رخت بربسته و فریب و نادرستی آشکار شده بود. جهان به باغی میمانست که برگ درختانش به زردی گراییده بود و کسی از آن امید ثمرهای نداشت. آبش فروکش کرده بود. پرچمهای هدایت کهنه و فرسوده گشته و رایات ضلالت پدیدار شده بود. دنیا در آن روزگاران بر مردمش چهره دژم کرده بودو بر خواستاران خود، ترشروی گشته بود. میوهاش فتنه بود و طعامش مردار در درون وحشت نهفته داشت و از برون شمشیر ستم آخته ای بندگان خدا، عبرت بگیرید و به یاد آورید کارهای گناهآلود پدرانتان و برادرانتان را که اکنون در گرو آنها هستند و به حساب آن گرفتارند.
شخصیت پیامبر اکرم: امام علی(ع) در نهجالبلاغه به تبیین جایگاه ویژه پیامبر(ص) پرداخته و برخی ویژگیهای این شخصیت بزرگ را به مردمان معرفی میکند. ویژگیهایی چون: آشکارکننده و برپا دارنده حق، امین وحی، برای برترین مقام، خاستگاه و جایگاه، کرامت و جایگاه رفیع پیامبر درتمام مراحل زندگیاش، گواه روز جزا، پیشوای پرهیزکاران، دارای برترین تبار و خاندان، دارای مقام کرامت، گفتارش بیانی روشنگر و سکوتش دارای حکمت... ویژگیهای بزرگ شخصیت پیامبر اکرم(ص) در بیان امیرالمومنین(ع) در تبدیل دوران جاهلیت و گرایش مردمان به سوی هدایت تاثیری شگرف داشت و از این رو ایشان میفرمایند:
زادگاه او برترین زادگاه (مکه مکرمه) و خاندان او پاکترین و با شخصیتترین خاندانها. او همواره در کانونهای کرامت بوده است و نیاکانی برجسته و بزرگوار، این «در یتیم» را به نسل بعد میسپردند. او در سرزمینهایی نیایشکده و نورانی که جانها را از عذاب بیمه کند رشد کرده است. دلهای نیکان و پاکان به سوی او پر میکشید و چشمها به جانب او خیره میشد، و شخصیت او دلها و دیدهها را به خود جذب کرده بود. خداوند به برکت او کینهها را مدفون ساخت و شعله خونخواهیها و خونریزیها را فرو کاست. به وجود پرخیر او محبت پیریزی و شکوفا شد و همدلی و همفکری پدید آمد و نامحرمان نزدیک، دور شدند، مستضعفان به عزت رسیدند و مستکبران به خواری نشستند. سخنش روشنی و هدایت و سکوتش گویای حکمت است.
امام(ع) ضمن بیان ویژگیها و برتریهای پیامبر اکرم؛ بر روش بیدارگرانه پیامبر و امتداد خط نبوت از آدم تا خاتم و برقرار ماندن خط نبوت توسط جانشینان پیامبر خاندان نبوت تاکید دارد. چنانکه فرمود:
تا کرامت الهی، (پس از پیامبران پیشین) مسئولیت رسالت را بر دوش محمد - درود خدا بر او و خاندانش نهاد، پس او را از برترین «ریشهها» و «تبارها» برگرفت و در سرسبزترین و اصیلترین گلستانهای شرافت بکاشت. او شاخسار درخت تناوری بود که پیامبران را از آن آفرید و امانتداران خود را از آن برگزید. خاندان او بهترین خاندانها و تبار او برترین تبارها، و ریشه خانوادگی او بهترین ریشههاست. در حرم پاک الهی بر دمید و در گلزار کرامت بالید. شاخسار آن سر به فلک کشیده و بر و بار آن جاودانه شده است. پس آن بزرگوار پیشوای پرهیزگاران و نور چشم رهیافتگان است، چراغی پرفروغ و ستارهای درخشان و مولد نوری تابان؛ راه و رسم او به هنجار، آیین او بالند و شکوفا، کلام او قانون و جدا کننده سره از ناسره، و داوری او عدالت محض است.
پیامبر اکرم، میزان حق: امام علی(ع) در نهجالبلاغه پیامبر اکرم(ص) را به عنوان میزانی برای حق یاد میکند. عباراتی چون: پیشوای پرهیزکاران، چراغ راه، مسلک او مسلکی صحیح و شکوفا، سخنش قانون، روش او میزان و جداکننده حق از باطل، منش او عدالت محض و ... و در فرازی نیز فرمود:
و پرچم حق را فرا راهمان افراشت، آری هر که از آن پیش تاخت خود را از دین خارج ساخت، و هر که از آن واپس ماند در چاه هلاکت افتاد، و آن که همراه او ماند به حق دست یافت.
رسالت پیامبر اکرم: حضرت امیرالمؤمنین(ع) در نهجالبلاغه به تبیین موضوع رسالت حضرت رسول(ص) نیز پرداخته است. امام (ع) رسالت پیامبر را در بیدارگری و انذار مردم میداند و میفرماید:
به راستی خداوند، محمد مصطفی را - درود خدا بر او و خاندانش - برا ی جهانیان بیدارگر و بیمدهنده برانگیخت و او را امین وحی خویش ساخت.
امیرالمؤمنین(ع) میکوشد تا اهداف رسالت پیامبر اکرم(ص) را تبیین کند. اهدافی چون: آشکار شدن حق و برملا شدن باطل، رستگاری انسانها، پیکار با طاغیان و سرکشان... چنان که فرمود:
او را فرستاد تا به فرمانش کفر و جهل را رد هم کوبد و نام و یادش را به همه گوید. او هم امانت را پاس داشت.
امام علی(ع) در نهج البلاغه به بیان تلاشهای پیامبر اکرم(ص) در راه هدایت مردمان پرداخته و لطف و علاقه آن بزرگوار به هدایت عامه مردم را گوشزد میکند. تلاشهایی که پیامبر بزرگوار بی هیچ اجر و مزدی در راه خداوند انجام میداد تا مسئولیت سنگین رسالت را به احسن وجه انجام داده باشد. از این رو فرمود:
و همواره به راه نجاتشان هدایت نمود، و پیش از آنکه رستاخیزشان فرا رسد آنان را آماده ساخت و در راهماندگان و شکستهبالان را دست گرفت و یاریشان کرد تا به مقصد رسند - مگر آنها را که خود راه هلاکت را برگزیدند و از هر چیزی میگریختند - تا سرانجام به سرمنزل سعادت رساندشان، و در خانه امن و امان نشاندشان، و حال و روزشان سامان گرفت، و فراوانی و نعمت به رویشان ریخت.
دعا برای پیامبر: امام علی(ع) در کلام خود به مردمان میآموزد تا همیشه قدردان پیامبر(ص) باشند و خداوند کریم را از اعطای این موهبت بزرگ، وجود گرامی پیامبر اکرم(ص) در میان انسانها، شاکر باشند. از این رو در اکثر قریب به اتفاق خطبههایش پس از ذکر و یاد خداوند و شمارش نعمات الهی، بر پیامبر اکرم درود فرستاده و از آن وجود مقدس یاد میکند و برخی ویژگیهایش را به فراخور حال برمیشمرد. به عنوان مثال در خطبه دوم این گونه از پیامبر اکرم(ص) یاد میکند:
و گواهی دهم که محمد (ص) بنده او و پیامبر اوست. او را به آیین پرآوازه و نامدار، و دانشی رسیده از راه روایت و آثار، و منشور فراهم آمده در نوشتار، و نور درخشنده و فرمان قاطع و روشن گسیل داشت.
در فرازهایی از نهجالبلاغه پس از یادکرد بخشی از ویژگیها، زحمات و فداکاریهای پیامبر اکرم(ص) لب به دعا گشوده، علو درجات برای آن وجود عالیمقام طلب میکند. در واقع به انسانها یادآوری میکند که آدمی در هر مقامی نیازمند دعاست و دعای بندگان در حق حتی بزرگترین خلق خدا نیز کارساز است:
پروردگارا، از آسمان عدل خویش، بهرهای بدو بخش و دریا دریا خیرات و برکاتت را بر او فرو ریز، پروردگارا، بارگاه دین او را بر هر بنایی بر افراز، او را در پیشگاهت بزرگ دار، و بر قدر و مرتبه او در آستانت بیفزا، و ابزار پیشرفت در اختیارش بگذار، و کرامتی افزون بخش.