ادریس که امام رضا(ع) از او با عنوان «تاج آل محمد(ص)» یاد کرد با صلاحدید امام رضا(ع) برای تاسیس حکومت تشیع امامیه به مغرب مهاجرت کرد و اصل اسلام را از خطر امویان، عباسیان، غرب، مسیحی، یهودی و خوارج نجات داد.
جهان در دهههای پایانی قرن دوم دچار بحران سرنوشت در تعیین جغرافیای سیاسی آن بود و تقدیر الهی بر این قرار گرفت که چهره جهان به وسیله پیروان حضرت محمد (ص) تغییر کند. در این میان امام موسی کاظم (ع) چهار نقطه را محدوده قدرت سیاسی و جغرافیایی تشیع اعلام کرد و پیشبینی او در تعیین وضعیت ژئوپلیتیک تشیع با اقدامات امام رضا (ع) محقق شد.
تغییرات ژئوپلیتیکی جهان همزمان با فعالیتهای امام هفتم و امام هشتم (ع) برای اعلام و حفظ موجودیت تشیع دوازده امامی است. امام رضا (ع) که در دهههای پایانی قرن سوم قدرت برتر جهان اسلام بود قدرت او در محاق نقشههای خلافت عباسی قرار گرفت. امام رضا (ع) در عصری وارد حوزه سیاست خلافت عباسی شد که شکل جدیدی از جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک در جهان اسلام و غرب مسیحی و بیزانس در حال ظهور بود. نقطه محوری در این تحولات جدید راهها و تنگهها بود و در این راستا راههای خشکی و دریایی با رژیمها و مدلهای نوینی در شرق غرب جهان اسلام در حال شکلگیری بود.
اهمیت راهها در دوره خلافت هارون و پسرش به حدی است که خلافت عباسی پرداختند. آنها در صدد تعیین رژیم قدرت و تأسیس دولتهای وابسته در تنگهها و آبراههای استراتژیک و راههای خشکی که نقش کالبدی در بازرگانی و فرهنگ جهانی داشتند برآمدند. اما اقدامات امام (ع) سیاست آنها را در نابودی تشیع نقش بر آب کرد. چهار نقطه بزرگ شهری در جهان اسلام با عنایت امام رضا(ع) شکل گرفت و ژئوپلیتیک شیعه دوازده امامی را در آغاز قرن سوم هجری را تعیین شد. این تعیین بخشی به تشیع امام با چند هجرت بزرگ صورت گرفت که محور آن هجرت امام رضا (ع) است.
1و 2- دو هجرتی که چهره تاریخ ایران را تغییر داد یعنی هجرت حضرت معصومه (س) به قم و هجرت امام رضا (ع) به خراسان.
3- هجرت ادریس به فاس (fez) و استقرار در کنار مهمترین تنگه استراتژیک جهان، جبلالطارق که تا عصر امام رضا (ع) چند بار تاریخ از آن جا ورق خورده بود.
4- هجرت برخی اولاد امام حسن به منطقه خزر.
این هجرتها ژئوپلیتیک تشیع را تعیین کرد و چهار منطقه مهم در فضای حیاتی جهان هارتلند (HART- lAND) تشیع امامی شد. این چهار منطقه تاکنون کعبه استراتژیک قدرت تشیع بوده است و این کعبه وقتی بنا شد و قدرت تشیع را تامین کرد و باعث توسعه و بقای دایمی آن در موقعیتی از زمان و مکان شد که فرهنگ یونانی و فرهنگ ناشی از اسلام اموی و عباسی برای تعیین ماهیت و گسترش قلمرو خود در شرق و غرب جهان اسلام در حال نزاع بودند.
چگونگی ظهور این چهار هارتلند تشیع که چون آهنربا شیعیان را از سراسر نقاط گیتی همواره جمع کرده است به شکلی است که میآید:
1- هارتلند منطقه جبل و ایران مرکزی
تبدیل پادگان شهر اموی - عباسی قم به شهر و پایگاه شیعه امامیه مهمترین پدیده کلامی - سیاسی قرن سوم هجری است. این پدیده با مهاجرت، به ویژه مهاجرت حضرت معصومه به قم صورت گرفت. مهاجرت مدرسه شیعه کوفه و مدینه به قم و سفر امام رضا (ع) و اصحاب او و اقدامات آنها در آنجا و مهاجرت حضرت معصومه (س) به قم این شهر باستانی را از پادگان شهر اموی و عباسی به شهر شیعه امامیه و پایتخت فرهنگی ایران در آغاز قرن سوم هجری تبدیل کرد.
2- هارتلند تشیع در شمال آفریقا و عاقبت آن در آندلس
استکبار ضد شیعه بر محور اموی، عباسی و بیزانسی با همه تلاش خود را برای نابودی تشیع در اندلس موفق نبود و به وسیله امویان و وابستگان آنها مهار شد. اما ادریس که امام رضا (ع) از او با عنوان «تاج آل محمد (ص)» یاد کرد با صلاح دید امام رضا (ع) و برای تأسیس حکومت تشیع امامیه به مغرب مهاجرت کرد و موفق شد با دوستی اقوام بربر متمایل به اهلبیت در آنجا دولت شیعی ایجاد کند و اصل اسلام را از خطر امویان، عباسیان، غرب، مسیحی، یهودی و خوارج نجات دهد.
مهمترین کار ادریس جنگهای او در دفع نیروهای یاد شده در شمال آفریقا است. مهاجرت ادریس و تأسیس شهرهای شیعی در آنجا به ویژه فاس باعث شد شمال آفریقا به صورت بزرگترین هارتلند تشیع در قرن سوم هجری در آید و «طنجه» و «سبته» کلید سلطه بر جبلالطارق مانند قم از مراکز رواج تشیع امامی شد و همچنان فرهنگ اندلسی را زیر نفوذ خود داشت و سرانجام نوادگان ادریس که همچنان حاکم بر جبلالطارق بودند امویان اندلس را بر انداختند و فرهنگ و تمدن غرب اسلامی همچنان مرهون علمای تشیع مغرب و اندلس مانند ادریسی و جفرافی دان و طبیب و ابن عربی و ابن هانی شاعر و ادیب است که تشیع با همین میراث چند قرن در اندلس تمدن اسلامی را سرا پا نگه داشت.
سیاست امام رضا (ع) در مورد فتوحات عباسیان در خاک بیزانس مانند مواضع امام علی (ع) و درباره فتوحات در غرب جهان اسلام موضع مخالفت بود زیرا این فتوحات با وجود آن که موجب توسعه دولتهای اسلامی میشد اما اروپا را از شناخت چهره واقعی اسلام برای همیشه محروم ساخت. چون منشا قدرت آن نامشروع بود این حقیقت را شرقشناسانی منصف مانند ولتر و کربن فرانسوی و اشپولر آلمانی و دیگران ... متذکر شدهاند.
این مخفی ماندن چهره واقعی اسلام به معاندان ذاتی اسلام و حضرت محمد (ص) برای همیشه میدان داد که گاه به گاه برخلاف سیره حکمای اله یونان و اروپا که معتقد به تقدس همه انبیا الهی بودهاند حرکت کنند. ولتر (1694-1778) ابتدا نمایشنامه فناتیسم را در هجو حضرت محمد (ص) نوشت. سی سال بعد با تحقیق تاریخی «عذر تقصیر» به پیشگاه محمد (ص) را نوشت. اکنون برای این فیلسوف فرانسوی محمد (ص) واقعیتی تاریخی بود که بخشی مهم از تاریخ بشر به وسیله او نوشته شده بود.
3- امام رضا (ع) و هارتلند خراسان
خلیفه سیاستمداری که در حال تجربه بزرگترین امپراطوری عصر خود بود میدانست که وجود امام رضا (ع) در کاخ او به منزله وجود حضرت محمد پیامبر خاتم (ص) است. او شرق و غرب جهان مسیحی و یهودی و زرتشتی و اسلامی را متوجه اهمیت وجود امام رضا (ع) در دربار خود نمود. تعیین و تبیین مبانی تشیع دوازده امامی هارتلند خراسان به وسیله امام رضا (ع) صورت گرفت.
امام رضا (ع) با ذکر اینکه شرط استمرار توحید امامت ولایت منصوص رضوی است و تفضیل و برتری به نسبت نیست و به عقل امامت است (قال الرضا (ع): یتفاضل الناس بالعقول لابالنسب) همه فرق و مذاهب را از جمله قطعیه و واقفیه که به صرف نسب سلسله امامت را در چهار و هفت امام قطع کرده بودند و سران مذاهب که دین را به زرتشت و موسی و عیسی خاتمه داده بودند را با حقیقت استمرار نبوت پیامبر خاتم از طریق سیستم امامت تشیع دوازده امامی آشنا ساخت. این هارتلند رکن تشیع و موجب بقا و احیا و استمرار و توسعه سه هارتلند دیگر تشیع در جهان است.
4- هارتلند سواحل خزر
مهاجرت یحیی و بسیاری از وابستگان تشیع به مناطق ساحلی خزر باعث شکلگیری بزرگترین هارتلند تشیع شد که نقش اساسی در تعیین جغرافیای سیاسی شیعه دوازده امامی داشت نخستین بار در این منطقه به نام حضرت مهدی (عج) سکه ضرب کردند و دولتهای تشیع که در گسترش تشیع به مصر و شام و مغرب نقش داشتند در آن تأسیس شد.
5- هارتلند تشیع امامیه درحلب و ابن شهر آشوب مازندرانی
از فروغ خزر و بغداد و حجاز فضای حیاتی حلب بود که از قرون نخستین اسلامی تأسیس شد و با بنای دولتهای بنی حمدان و بنی مرداس و انبوه مهاجرتها توسعه پیدا کرد از جمله با مهاجرت ابنشهر آشوب مازندرانی، حلب بزرگترین منطقه علمی، فرهنگی و سیاسی تشیع امامی شد.
--------------------------------------------------------------------------------------------
نویسنده: محمد رضا شهیدیپاک، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی
------------------------------------------------------------------------