تفسير آيات 85 سوره هود و 181- 183 سوره شعراء: « و يا قوم ، اوفوا المكيال و الميزان بالقسط، و لاتبخسوا الناس اشياءهم ، و لاتعثوا في الارض مفسدين. ـ ( شعيب گفت:‌ )اي قوم من، پيمانه كردني و وزن كردني را تمام دهيد و به داد (و انصاف) رفتار كنيد؛ و از بهاي آنچه مردمان دارند (كار و كالاهاي آنان) نكاهيد، و چون انسادگران، در زمين به تبهكاري مپردازيد» ( هود/85 ) .
« اوفوا الكيل و لاتكنوا من المخسيرين، وزنوا بالقسطاس المستقيم، ولاتبخسوا الناس اشياءهم و لاتعثوا في الارض مفسدين. ـ (شعيب به قومش گفت) پيمانه را تمام دهيد و از كم‌كنندگان (خيانت‌كاران در پيمانه) مباشيد، و با ترازوي راست و درست وزن كنيد؛ و چيزها ( كارو كالاي ) مردمان را نكاهيد، و در زمين به تبهكاري مپردازيد» ( شعراء /181-183).
مضمون جمله نخست اين چند آيه، در آيات ديگر نيز آمده است: در سوره « الرحمان »، خداوند پس از آن كه نعمت‌هاي خود را به ياد انسان مي‌آورد و مي‌گويد: خدا قرآن را تعليم داد، انسان را آفريد و به او قدرت بيان ( سخن گفتن، عقل، فهم و درك ) آموخت؛ و جهاني را سامان داد كه در آن خورشيد و ماه به حساب‌اند و ستارگان و درختان براي خدا سجده مي‌كنند؛ و آسمان را بر افراشت و ميزان را نهاد، براي اينكه در ميزان طغيان نكيند. « واقيموا الوزن بالقسط و لا تخسروا الميزان1. و وزن را با داد و انصاف به پا داريد و ميزان را نكاهيد». همچنين درسوره مطففين مي‌خوانيم: « ويل للمطففين، الذين اذا اكتالوا علي الناس يستوفون؛ و اذا كالوهم او وزنوهم يخسرون؛ ألايظن اولئك انهم مبعوثون، ليوم عظيم، يوم يقوم الناس لرب العالمين؛ كلا ان كتاب الفجار لفي سجين2. واي بركم فروشان، كساني كه چون مال مردم را براي خود پيمانه كنند، به طور كامل مي‌ستانند، وچون براي‌ آنان كيل يا وزن كنند، كم مي‌دهند ( و از كيل و وزن مي‌كاهند). آيا اينان زنده شدن پس از مرگ را باور ندارند كه چنين مي‌كنند؟! بايد بدانند كه در روز بس بزرگ و باشكوه، مردمان (براي حسابرسي) در پيشگاه خدا حاضر شوند ( كساني كه چنين فاجران خواهد بود ) و اين چنين نيست كه اينان اهل نجات و آسوده باشند؛ بلكه نامه اعمال تبهكاران در سجين بررسي مي‌شود».
در ادامه اين تعاليم قرآني آمده است كه شيوه كسب اين گونه انسان‌هاي تبهكار چون زنگاري بر قلب آنها رسوب كرده است و از اين رو قيامت از نظر خدا پوشيده مي‌مانند و پس از حسابرسي‌هاي قيامت، آتش دوزخ را مي‌چشند.
و نيز در همين سوره هود، پيش از آيه مورد بحث، آمده است: « و الي مدين اخاهم شعيباً قال: يا قوم اعبدواالله، مالكم من اله غيره، و لاتنقصوا المكيال و الميزان، اني اريكم بخير، و اني اخاف عليكم عذاب يوم محيط3.
و به سوي اهل مدين برادرشان ـ برادر ايماني نوح، هود، صالح، ابراهيم و لوط ـ شعيب را فرستاديم . شعيب به آنان گفت‌: اي قوم من، الله را بپرستيد، خدايي جز او براي شما نيست؛ و پمانه و ترازو را مكاهيد؛ من شما را به خير ( نيكي و رشد) مي‌بينم، و بر شما از عذابي فراگير مي‌ترسم ».

در آيات ياد شده، تعهد وجداني واقدام عملي دركامل و تمام دادن پيمانه و ميزان درست، به عنوان يك مثال و مصداق مطرح است و بدين معنا نيست كه كم فروشي، قيمت كم گذاشتن و به اصطلاح بازاريان، تو سر مال كسي زدن، فقط در كالاهايي ممنوع ومذموم باشد كه با ترازو وزن مي‌شوند يا با پيمانه اندازه‌گيري مي‌شوند و در كالاهاي شمارشي (معدودات، مانند پنج عدد تخم مرغ، پنج دستگاه ماشين، چند دستگاه كامپيوتر و ...) و كالاهايي كه به متر ومعيار طولي فروخته مي‌شود، مانند پارچه و زمين، اشكال نداشته باشد؛ بلكه اين آيه معيار را بيان مي‌كند به اين معنا كه توليد كنند بايد بر اساس كار انجام شده روي كالا ـ از نظركميت و كيفيت ـ قيمت‌گذاري كند و كالاي توليد شده، سالم وبه زبان امروزي استاندارد باشد و در بازار داد و ستد نيز بايد از هرگونه غش و ماركهاي تقلبي و فريب مشتري و مصرف كننده جلوگيري شود.
ارزش كالا از نظر نامرغوبي و مرغوبيت در نزد مردم و كارشناسان، مشخص باشد از اين رو هر گونه غش و فريب مشتري دركيفيت كالا حرام است؛ بسي كار زشت و نابخشودني است كه فرد يا بنگاه اقتصادي، به مردماني كه به آن اعتماد كرده‌اند خيانت كند، درزبان روايات اسلامي، كسي كه به اين روشهاي ناجوانمردانه دست يازد، از مسلمانان به شمار نمي‌رود و اگر با شيوه‌هاي ناسالم اقتصادي ثروت گرد‌ آورد، سود خود و ضرر ديگران را بخواهد و با ترفند و دزدي در توليد كالا و يا فروش آن به غارت اموال و درآمد مردمان بپردازد و در اين راه عمر بگذراند و بميرد، بر آئين اسلام نمرده است. بنابراين، ارزش هركالا بايد مشخص باشد و فريب مشتري از راه توليد كالاي نامرغوب و فروش به قيمت كالاي مرغوب، مخلوط كردن جنس خوب و بد، ظاهرسازي و تبليغات نادرست و غير واقعي براي كالا و اموري مانند آن، در نگرش اقتصادي اسلام بايد از آلودگي به اين شيوه‌ها بپرهيزد.
افزون بر اينها، قيمت‌گذاري بركالا يا فروش آن بايد عادلانه وبه قسط باشد . يعني سود مي‌بايست با مدنظر قرار دادن عنصر قسط باشد. يعني سود مي‌بايست با مدنظر قراردادن عنصر قسط لحاظ شود و اين سود بر اساس ميزان سرمايه به كار گرفته شده در توليد و كار انجام شده و مواد به كار رفته در كالا محاسبه مي‌گردد.
از اين رو، سودهاي گزاف و بادآورده از راه انحصار درتوليد و فروش و يا سوء استفاده از نا‌آگاهي مشتري و فريب آن و نيز سودي كه نيازهاي جامعه اسلامي را به هيچ انگارد و با توجه به اضطرار مردمان در مصرف، آنان را برپرداخت قيمت عادلانه وادارد و مسائلي اين چنين، در اقتصاد اسلامي جايي ندارد.
اين است كه در احاديث مي‌‌خوانيم، سود مؤمن از مؤمن رباست، مگر اينكه براي تجارت و كسب و كار، كالايي را به او بفروشد و در اين صورت سودي اندك از او بگيرد4. امام صادق(ع) سود صددرصدي حاصل از فروش كالا به خاطر كميابي آن در شهر و نيازمردم به آن را نمي‌ستاند5. و يا آن گاه كه فردي مي‌خواهد با انحصار در خريد، ملك ديگري را به قيمت ارزان از دستش درآورد، او را به شدت از اين كار برحذر مي‌دارد6.
اقامه عنصر قسط در تار و پود جامعه اسلامي و به ويژه در نظام اقتصادي آن ، پيام اساسي همه آيينهاي آساني است و دولت مسئولان جامعه و آحاد افراد آن بايد بر پايداري آن بكوشند و كاربردي و ملموس ساختن قسط را در همه زمينه‌ها از نخستين وظايف ايماني خود بدانند؛ و هيچ دستوري در شريعت به اندازه اين فراخوان مهم و بس ارزنده و حياتي، آشكارا و درخشان نيست:«لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط7. ما پيامبران را با دلايل روشن فرو فرستاديم و با آنها كتاب وميزان را همراه كرديم، تا مردمان به وسيله قسط (داد و دادگري نظام زندگي) خود را استوار سازند».
در اين آيه، انگيزه بعثت پيامبران و عنايت خدا نسبت به رهنمود انسانها از طريق حجت ظاهري و تعاليم حيات بخش وحياني، اين مهم دانسته شده است كه مردمان بتوانند در پرتو قوانين آسماني و رهنمودهاي انسانهاي هادي، بر اساس قسط زندگي كنند، تعالي يابند و سرانجام به ابديت بپيوندند. در آموزه‌هاي امامان راستين جامعه انساني، سامان اقتصادي بر اساس عدل و داد زيربناي ايمان به خدا و انجام درست عبادات و فرائض ديني دانسته شده است8. چنان كه امام صادق(ع) مي‌گويد: اگر نان ( يعني وسيله معشيت و زندگي ) فراهم نباشد، نماز و روزه و حج و ديگر اعمال عبادي به درستي و آن گونه كه خدا مي‌خواهد ـ به صورت فراگيرـ از سوي بندگان تحقق نمي‌پذيرد9. درحالي كه به روشني مي‌دانيم نماز ستن دين است .
از مجموعه اين تعاليم در مي‌يابيم كه نماز عمود دين و سامان اقتصادي مردمان، ستون و زيربناي نماز مي‌باشد و با يك واسطه، سامان دنياي مردمان كه بتوانند نيازهاي خويش را برآورند، ستون دين به حساب مي‌آيد؛ و پيداست كه اين ركن اساسي دين بدون قسط در جامعه امكان‌پذير نيست. امام علي (ع) فرمود: « العدل قوام الرعية؛ عدل، قوام ( سامان زندگي ) مردمان است10 » عنصر عدل و داد در سنت اسلامي، مايه حيات احكم الهي و از بالاترين درجات ايمان دانسته شده و به عنوان يك نياز عمومي براي همه مردمان مطرح مي‌باشد و آرامش رواني در جامعه و آباداني و توسعه بدون‌ آن ـ به معناي ديني آن ـ پديد نمي‌آيد و همبستگي اجتماعي بدون همگوني در نيازهاي حياتي پايدار نمي‌ماند.11
اين جمله كه « لا تبخسوا الناس اشياءهم؛ داشتني‌هاي مردمان را ناچيز مي‌نگاريد»، چون خورشيدي در ميان تعاليم انساني قرآن مي‌درخشد . و اگر از شريعت تعليم جز همين جمله باقي نمي‌ماند، براي سامان دنياي آنها كافي بود. اين آموزه اجتماعي قرآن، البته به نوع نگاه قرآن و فرستنده آن به انسان بر مي گردد. جايگاهي كه خداوند براي انسان درآفرينش قائل شده، در اين آيه‌هاي قرآني نمود پيدا كرده است. فراتر از‌ آن نگاه قرآن به اجتماع انساني و زندگي اجتماعي انسان نيز آشكار مي‌شود. اين نگرش، ابعاد و جنبه‌هاي مختلف زندگي آدميان را در زمينه‌هاي زير تبيين مي‌كند:

امام صادق (ع) فرمود:« الناس معادن كمعادن الذهب و الفضة.12 مردم معدن و كانهايي‌اند؛ همچون معدن‌هاي طلا و نقره».
در اين حديث مردمان معدن‌هايي دانسته شده‌اند كه قيمتي، كمياب و ارزشمندند و مي‌توانند ثروت توليد كنند، بخش‌هاي مختلف اقتصاد را رونق دهند و در توليد، دگرگوني ايجاد كنند و راههاي بهتر استفاده از منابع و معادن را دريابند، كشاورزي و صنعت و بازرگاني و خدمات را متحول سازند، شيوه‌هاي مديريت را سامان بخشند و نقصهاي و كمبودها را از ميان بردارند و آسايش رفاه پديد آورند. بنابراين، مردمان كانون هر نوع توانمندي وپيشرفتند و همچون معدن بايد كشف شوند، تا نيروي بالقوه آنها به فعليت درآيد و باعث شكوفايي اقتصاد مي‌شود .
افزون بر آن كه نخبگان جامعه، نقش معادن و ذخاير گرانبهاي آن را دارند، هر يك از انسانها نيز به نوبه خود شايستگي و توانمنديهاي فراواني دارند كه مي‌بايست مورد توجه قرار گيرند؛ زيرا سامان جامعه به مجموعه‌اي از استعداها نياز دارد و هر نوع از استعداد در گروهي از انسانها نهفته شده است و همه آنها دركنا هم، يكديگر را تكميل مي‌كنند و حركت رشد و توسعه را شتاب مي‌بخشند. در روايتي مي‌خوانيم: « الناس كالشجرة ، شرابه واحد و ثمره مختلف.13 مردمان چون انواع درختان ‌اند كه آبشخور يكسان ولي ميوه‌هاي مختلف دارند». اين روايت نيز به گونه ديگر همين موضوع را تبيين مي‌كند.
آيه بخس با توجه به همين نكته هشدار مي‌دهد كه نبايد دولتمردان و صاحبان قدرت كساني كه به هر نحو مسئوليتي به عهده دارند، و بخش‌هاي مختلف جامعه‌، به ويژه مديران و دلسوزان، توانمند‌ي‌هاي مردمان را در دست كم بگيرند كه اگر چنين كنند زيان مي‌بينند؛ و در راستاي تباهي خويش گام برمي‌دارند و خود را نابود مي‌سازند.

در احاديث مي‌خوانيم كه حرمت مال مؤمن همچون حرمت خون اوست؛ و مال و سرمايه، عامل ديگر توانمندي‌هاست و اگر كسي آن را در فعاليت‌هاي اقتصادي مثبت به كار گيرد، فقير و زمين‌گير مي‌شود.
اموال و سرمايه‌هاي هنگفت و متراكم در دست افرادي خاص مي‌تواند ويرانگر باشد و همچون گردبادي مهيب به هر سو كه روي آورد آسيب‌هاي فراوان ايجاد كند، توازن اقتصادي را از بين ببرد، شكافهاي بزرگ اقتصادي در ميا مردمان پديد آورد، عامل ورشكستگي واز دست رفتن مال و سرمايه مردمان ديگر شود و نظام اقتصادي را آشفته و نابسامان كند .
آيه شريفه، مي‌گويد: اشياي مردمان را ـ كه مي‌تواند همان اموال وسرمايه‌ها و نقدينگي آنان باشد ـ ناچيز مشماريد و از نقش مثبت آنها غافل مشويد و براي سامان درست آنها بكوشيد . به اين ترتيب، آيه بخس، تفسير بسيار گسترده‌اي مي‌يابد و با تكيه بر آن مي‌توان گفت: توجه به آزاداي مردمان، عقايد و باورهاي ديني، نيروي كار و كار‌آفرين و... رسم و سنتهاي ملي و فرهنگ مردمان را نبايد ناچيز انگاشت و كم‌ بها داد و كوتاهي در اين زمينه‌ها خطرساز است و اهميت به آنچه مردمان دارند مي‌تواند نقش مثبت و بسيار سازنده در پي داشته باشد.
همه اين بردشتها از آيه از آنجاست كه واژه «اشياء» در آن آمدهاست كه جمع « شيء » به معناي «چيز» است، و «چيز» همه آنچه را معقول است و از دارايي‌هاي ( مادي و غيرمادي ) مردم به حساب مي‌آيد، شامل مي‌شود.
اين كه آيه مي‌گويد:‌«از بهاي مردمان مكاهيد» يعني از بهاي چيزهايي كه مردمان دارند كم نكنيد و در همه ابعاد، منزلت آنان را نيك بشناسيد و حرمتشان را پاس داريد.

آيه بخس، يكي از تعاليم آشكار قرآن در نفي بهره‌كشي و سوء استفاده از موقعيت‌ها و فرصت‌هاست. در احاديث، كار درست و مهارت كاري و كار‌آمدي و تخصص، ستوده شده است و انسانها فرزند مهارتها و تخصصشان دانسته شده‌‌اند؛ يعني انسانها افزون بر ويژگي‌هاي شناسنامه‌اي و اصل و نسب، به وسيله كسب مهارت‌ و تخصص مي‌توانند شخصيت تازه‌اي به دست آورند و عنوانهاي دكتر، مهندس، كارشناس، كاردان و ... نمايانگر همين امر است و درست به همين دليل است كه هر كس بايد به ميزان تخصص و كارايي و كاري كه انجام مي‌دهد و نقشي كه در مجموعه خود ايفا مي‌كند و مسئوليتي كه بر عهده دارد، حقوق دريافت كند و از مزايا بر خوردار شود .
آيه بخس مي‌گويد: كارانسان‌ها را نبايد ناچيز انگاشت و بايد حقوق آنان متناسب با ميزان كاري انجام مي‌دهند، داده شود. بنابراين، سامان حقوقها به شيوه‌ درست نيز از بيش از حد كار و تخصص فرد باشد، خردمندانه نيست، عدم پرداخت حقوق براساس كار و كار آمدي فرد، ظلمي آشكار به اوست كه افزون بر مجازات وكيفر درقيامت، باعث نابساماني دنياي مردمان نيز مي شود.

جمله پاياني آيه « بخس » مسير اقتصاد اسلامي و ملاك و معيار را در هر نوع فعاليت اقتصادي ـ خواه توليدي و خواه خدماتي و بازرگاني ـ مشخص مي‌كند و به عنوان يك قانون در همه عرصه‌هاي اقتصاد بايد مورد توجه قرار گيرد .
بر اساس اين قانون هر نوع فعاليت‌ توليدي و هر كسب و درآمد بايد تهي از فساد و تباهي آفريني در روي زمين باشد؛ يعني اگر توليدي اثرات زيانبار و جبران ناپذير زيست محيطي دارد، توليد درست نيست، و بايد در آن اصلاحات لازم به عمل آمد؛ اگر در نظام عرصه و تقاضاي كالاها و خدمات به توليد كننده يا مصرف كننده ظلم مي‌شود. اين از مصاديق فساد و ايجاد فساد بوده و نيازمند اصلاحات لازم مي‌باشد؛ و اگر داد و ستدهاي داخلي و خارجي فساد آفرين است، در مسير اسلامي ودرست قرار ندارد.
در اين جمله، پيام دين اين است كه «ولاتعثوا في الارض مفسدين. و چون تبهكاران در زمين فساد مكنيد و در ترويج تباهي‌ها نكوشيد»؛ پيداست كه اين خطاب، همه افراد و طبقات جامعه را در بر مي‌گيرد و هر كس مي‌بايست به ميزان مسئوليت و فعاليتي كه دارد به اين قانون الهي عمل كند و از ايجاد فساد و تباهي در هر سرزمين ـ به هر شكل و گونه‌اي كه باشد ـ بپرهيزد.

روابط حاکم بر بازار کار، متأثّر از دیدگاه مکتب اقتصادی به کار است. اعتقادات، اخلاقیات و روش های عملی، آثارشدیدی بر رفتار دارد. نوع رفتار در بازار کار، آثار خود را در بخش تولید و بر رشد جامعه پدید می‏آورد. اعتقادات‏اسلامی و اخلاقیات آن، مسلمان را به انجام کار اقتصادی ترغیب ساخته، انگیزه‏های متعدّدی را در او ایجاد می‏کند.برخلاف آن چه دربارة آموزه های دینی گفته شده، مبانی ارزشی و اعتقادی مسلمان توانایی ایجاد برآیند رفتار توسعه‏زا را در خود دارد. متون دینی و عملکرد اولیای دینی، کار اقتصادی را مطلوب و محبوب معرّفی کرده است و اعتقاد به قضا و قدر الاهی، رزاقیت خداوند، شفاعت، قیامت، توکّل، زهد، و صبر فقط تضادی با انجام کار نداشته، بلکه درک صحیح از موارد پیش گفته، اثر مثبت آن را بر کار و ایجاد زمینة رشد و توسعة اقتصادی نشانمی‏دهد.

بازار کار، اقتصاد اسلامی، اعتقادات اسلامی و کار، اخلاق اسلامی و کار، کار و فرهنگ دینی، دین و توسعه.

بازار کار، از مهم ترین بازارهای اقتصادی است. خصوصیات منحصر به فرد نیروی کار و اثر آن بر دیگر بازارها و بر کل‏ّ اقتصاد جامعه اهمیّت خاصّی به آن داده است. دیدگاه مکاتب گوناگون بشری به پدیدة کار و نیروی کار متفاوت است. جایگاه ارزشی کار در هر جامعه، زمینة فرهنگی اصیلی برای تأثیر بر پدیده‏های اقتصادی است. تغییر دیدگاه به‏کار اقتصادی در دوران قرون وسطا تا دوران جدید، باعث رشد جامعة غربی در بُعد اقتصادی شد. برخی، توسعة ‏اقتصادی قرون جدید را مرهون تغییر نگاه بنیادین جامعه به کار اقتصادی و کسب ثروت، و عقب‏ماندگی دیگر جوامع را ناشی از کمبود بنیادهای فرهنگی دانسته، عقاید دینی و نگرش‏های سنتّی به کار، کسب روزی، قضا و قدر، و مانند آن‏ را از عوامل مهمّ عقب‏افتادگی اقتصادی می‏شمارند. داوری نادرست دربارة مکتب اقتصادی اسلام به طور عمده ناشی ‏از عدم اطّلاع از مبانی دینی در این امور است. نوشتة حاضر درصدد است با مراجعه به متون دینی اصیل (قرآن وسنّت)، دیدگاه کلّی دین مبین را به کار اقتصادی نشان دهد. حجم مطالب مربوط به کار در اسلام، بسیار گسترده ومتنوّع بوده و قرار گرفتن آن در یک مقاله امر دشواری است. ابواب گوناگون جوامع روایی، این مباحث را در خود جای‏ داده است. امید است نوشتة حاضر بتواند نمایی کلّی از آن مجموعه را در معرض دید دوستداران اقتصاد اسلامی قراردهد. دیدگاه دین دربارة کار در گسترة هستی و ویژگی های کلّی کار، رابطة عقاید خاص دینی مثل قضا و قدر الاهی، رزاقیت الاهی، تضمین روزی، و معاد با کار اقتصادی، ارتباط خصوصیات اخلاقی مثل توکّل، صبر، زهد و قناعت با کار و توسعة اقتصادی، بیان اسوه‏های عملی در این زمینه، اثبات مطلوبیت ذاتی کار اقتصادی، و تفاوت دیدگاه اسلام با دیگر مکاتب و اهداف و انگیزه‏های کار اقتصادی فرد مسلمان، مطالب آمده در نوشتة حاضر است.

جهان هستی جلوة کار خدا است. کار را آفرید؛ آن گاه عالم را به حق رقم زد (دخان (44): 38). آسمان ها وزمین را در شش روز پدید آورد (اعراف (7): 54)، و بدون تکیه‏گاه ظاهری سپهر نیلگون را رفعت بخشید(رعد (13): 2)، و با توان و قدرت و بدون سستی از آن محافظت کرد (فاطر (35): 41). زمین‏را همچون گاهواره در اختیار انسان قرار داد (طه (20): 53) تا در پهنة سفرة آن قرار گیرد (نوح‏(71): 19؛ غافر (40): 64)، و طعام و عزّت خود را به چنگ آرد (مرسلات (77): 25).ستارگان را زیور و زینت آسمان قرار داد (صافات (37): 6)، و ماه تابان و خورشید جهان افروز را برای‏روشنایی زمین نمایان ساخت (فصلت (41): 12)؛
آن گاه همه را در مدار خود حرکت داد (یس‏(36): 40) تا شب و روز را در پی هم و هر یک را از دل دیگر بدرآرد (فرقان (25): 62 و آل‏عمران‏(3): 27). زمین را با کوه های استوارش از هیجان و لرزه باز داشت (انبیاء (21): 31)، و باد را فرستاد (اعراف (7): 57؛ حجر (15): 22) تا ابرهای رحمت را بر هم بکوبد و از دل آن، همراه با تندر و مهیب آسمانی قطرات حیات را بر زمین تشنه بریزد (نور (24): 43) تا در مجاری آن فرود رود (مؤمنون‏(23): 18؛ زمر (39): 21) و چشمه‏ها از آن سرازیر شود (یس (36): 64) و دریاها پدیدآید تا از دل آن تازه‏ها برگیرند و زینت به چنگ آرند (نحل (16): 14؛ رحمن (55): 22). کشتی ها برآن روان سازند و بر گسترة آن غالب شوند (جاثیه (45): 12). آب های گونه‏گون را با هم در آمیخت بدون آن که‏ یکی شوند (رحمن (55): 19 و 20). با آب رحمت خود، زمین تفتیده را طراوت بخشید و جوانه‏های گیاه را بر آن رویانید. باغ ها را ثمر داد و خوشه‏های گندم و خرما را نمایان ساخت (ق (50): 9 ـ 11؛ انعام ‏(6): 99). زنبوران را فرمان لانه‏سازی در کوه ها و درختان داد و پرندگان را در فضای آبی حافظ شد و چارپایان را برای غذا و پوشاک و یاری و زیبایی آفرید (نحل (16): 68 و 69 و 79و 66 و 5 ـ 8). تا آن گاه ‏که ارادة او بر خلقت احسن قرار گرفت، و او را از آب و خاک بر فطرت خود در زمین صورت داد، و بر عالمیان، خلیفة ‏خود ساخت (حجر (15): 28؛ روم (30): 30؛ بقره (2): 30). عالم را مسخّر انسان کرد تا با کار و تلاش خود و با عمل صالح، راه خدا را بپیماید و وارث زمین شود (لقمان (31):20؛ زمر (39):74)؛ زمین را آباد سازد و بر دوش آن سوار و آن را رام کند. (هود (11): 61؛ ملک (67): 15). راه های آن را بیابد و از آن بهره گیرد (زحرف (43): 10). همچون کار خدا که بر شاکله ذات او است (اسراء(17): 86)، آدمی هم بر مثل شاکله و فطرت الاهی خود کار کند تا آن گاه که به خاک بر می‏گردد، زمین مرده را ‏حیات بخشیده، و شکرگزار این همه نعمت باری تعالی باشد. تمام عزّت و قدرت از آنِ خدای قادر عزیز است که به اشاره‏ای، عالم بدیع را رقم زد و انسان را برای آباد ساختن این مزرعه زندگی، جانشین خود ساخت (یونس (10): 65؛ بقره (2): 165). خداوند با صنعتگری تمام، خلقتی را رقم زد که هدایت، آن را به دنبال دارد (طه (20): 50). همه مقهور امر او و ملائکه، مأمور و مطیع اشارة اویند (نحل (16): 49 و 50). در سراسر وجود عالم، حرکت سریان دارد و فعل الاهی در عالم مادّی سکون بر نمی‏تابد. جوهرة عالم در تب وتاب به سر می‏برد و در پی هدف خود روان است. بیکاری و بی‏هدفی در هیچ ذرّه‏ای ازعالمیان راه ندارد. همه در مسیرحق روان، و از او به سوی او در حرکت و تلاشند (انشقاق (84): 6). هدف آفرینش، کار نیک انسان ها است، وکار نیک انسان ها در صفحة وجود گم نمی‏شود و آثار آن را در دو سرا مشاهده می‏کند (ملک (67): 2؛ کهف‏(18): 30).
کار همچون وجود، در تمام شؤون عالم دخالت دارد. کار و کارگر در وجود تمام اشیا مؤثّر است. کارگران، جلوة کار الاهی اند. حق تعالی، مبدأ کارگری است و فعّال است (امام‏خمینی، 1379: ج 7، 172). کار او هر دم نو و تازه‏ است و تکرار در کار او راه ندارد (رحمن (55): 29). او زنده می‏کند و می‏میراند؛ حکمت القا می‏کند و وحی را ارسال و از زبان پیامبرانش به همه مژده می‏دهد که عمل صالحِ انسان، اندیشة پاک او را ارتقا می‏بخشد (فاطر(35): 10).
افعال بسیاری به خداوند در قرآن و احادیث نسبت داده شده است که می‏توان برخی را ذکر کرد. فالق الحبّ والنوی‏ (شکافنده دانه و هسته)، بارئ (پدید آورنده)، بدیع‏السموات و الارض، رزّاق، شدیدالمحال‏ (نیرومند)، فاطر (خالق)، قیّوم (به پادارنده)، مصوّر (صورت ده)، الصانع، الباسط، المبدئ، المعید، الباعث، الضّار، المعطی، و ده ها اسم و صفت که دلالت دارد خداوند در آفرینش عالم و تغییر آن فعّالیت می‏کند (الطباطبائی، 1417: 35 ـ 62)؛ بنابراین افعال الاهی هم در تعریف کلّی کار قرار می‏گیرد.
از طرف دیگر، ملائکة هم به امر الاهی مطیع هستند و اوامر او را انجام می‏دهند (نحل (16): 50). آن ها وظیفة ‏تبلیغ را به عهده دارند (یس (36): 17). گاه امداد الاهی را به مؤمنان می‏رسانند (آل‏عمران (3):125) و گاه عذاب را بر ناسپاسان فرود می‏آورند (حجر (15): 58). آن ها کارگزاران نظام آفرینش و به‏وظایف خود آشنا و عامل هستند.
عمل انسان ها در نظام ارزشی دین، گاه عمل صالح و گاه عمل زشت، و جزای هریک مثل و عین آن است (غافر (40): 40؛ کهف (18): 88؛ یس (36): 54، زمر (39): 70). عمل صالح، حیات‏طیبه را در پی دارد و خیر آن به عامل آن باز می‏گردد (نحل (16): 97؛ فصلت (41): 46)، و در مقابل آن ‏زیان عمل بد است که اوّل متضرّر آن، انسانی است که آن را انجام می‏دهد. کار و عمل صالح مطلوب دین است و برای‏اصلاح عمل باید کارها را در مسیر حق و متناسب با نظام آفرینش قرار دهد. هر عملی که از ایمان او سرچشمه بگیرد و نشانة ایمان قلمداد شود، عمل صالح است.
گرچه نمونه‏های بارز عمل صالح اعمال عبادی است (نماز، حج، جهاد و...)، صلاحیت عمل به‏جهت‏دهی آن بستگی دارد، نه به نوع آن؛ پس کار کشاورزی گاه عمل صالح است، و عملی که به ظاهر عبادت است، گاه‏ عمل صالح‏ نیست.
بر اساس آن چه گذشت، آشکار می شود که کار در یک تعریف کلّی، شامل هر نوع فعّالیت می‏شود چه به قصد دریافت ما به ازای مالی آن انجام شود یا نه؛ هدف آخرتی داشته باشد یا دنیایی؛ عملِ موجود مادّی باشد یا مجرّد؛ کار یدی‏باشد یا کار فکری؛ کار صنعتی و تولیدی باشد یا کار خدماتی؛ عمل عبادی باشد یا عمل اقتصادی.

در دیدگاه توحیدی، خداوند، عالم را به صورت علّی و معلولی پدید آورده است؛ یعنی برخی پدیده‏ها معلول و متأثّراز دیگر پدیده‏هایند. نظام عالم بر اساس قانون علّت و معلول استوار است و سلسله علل به خدا منتهی می شود. به‏عبارت دیگر، تمام موجودات، معلول خدا هستند و از فیض او بهره می‏گیرند. در دیدگاه حکمت اسلامی، موجودات‏ عین فقر و ربطند و سلسله علل و معالیل مجرای فیض هستند، نه علّت و هستی بخش. معنای توحید افعالی هم این‏است که نظام عالم را مشیت الاهی در تمام مراتب به جریان می‏اندازد.
قضا به معنای حکم و قطع و فیصله دادن، و قدر به معنای اندازه و تعیین است. حوادث جهان از آن جهت که ‏وقوع آن ها در علم و مشیّت الاهی قطعیّت و تحتّم یافته است، مقضّی به قضای الاهی هستند و از آن جهت که حدود و اندازه و موقعیّت مکانی و زمانی آن ها تعیین شده است، مقدّر به تقدیر الاهی اند. حوادث عالم بی‏ارتباط باهمدیگر نبوده و آن چنان نیست که نظام اسباب و مسبّاب در کار نباشد و تمام حوادث مستقیم از ناحیة باری تعالی‏آفریده شوند. بنابر اصل علیّت عمومی، پیوند ضرور و قطعی حوادث با یک دیگر و این که هر حادثه‏ای تحتّم و قطعیّت‏ خود و همچنین تقدّر و خصوصیات وجودی خود را از اموری مقدّم بر خود گرفته، امری مسلّم و غیرقابل انکاراست. اصل علیّیّت و اصل ضرورت علّی و معلولی و اصل سنخیّت از اصول متعارفه علوم بشری است. طبق این نظر، سرنوشت هر موجودی به دست موجودی دیگر است که علت او است و ضرورت وجود و خصوصیات او را ایجاد کرده، و آن هم معلول نعمت دیگری است.
اعتقاد به قضا و قدر عمومی و این که هر حادثه‏ای و از آن جمله اعمال و افعال بشر به قضا و قدر الاهی است، مستلزم‏جبر نیست. این استلزام آن گاه رخ می‏دهد که بشر و ارادة او را در کار دخیل ندانیم و قضا و قدر را جانشین قوّه و نیرو و ارادة بشر بدانیم؛ زیرا ذات حق با اسباب و از راه علل خاصّی در جهان تأثیر می‏بخشد. قضا و قدر الاهی چیزی جز سرچشمه گرفتن نظام سببی و مسببّی جهان از علم و اراده الاهی نیست؛ بنابراین، عقیدة جبر به اعتقاد به قضا وقدر الاهی ارتباطی ندارد.
همچنین قبول اصل علّیت عمومی با آزادی و اختیار بشر منافاتی ندارد. بشر دارای اختیار و آزاد آفریده شده است. به اوعقل و فکر و اراده اعطا شده تا در مواجه با راه های متعدّد، بدون اجبار، یکی را برگزیند. انتخاب یکی از آن ها به نظر و فکر و اراده و مشیّت شخصی او مربوط می شود. طرز فکر و انتخاب او است که راه خاصّی را معیّن می‏کند. در این‏جا شخصیّت‏ و صفات روحی و اخلاقی و سوابق تربیتی موروثی و میزان عقل و دوراندیشی بشر تأثیر خود را به جا می‏گذارد. قطعیّت یافتن یک راه و یک کار فقط به خواست شخصی او مرتبط است (ر.ک‏: مطهری، 1345).
مقصود از قضا و قدر حتمی و غیرحتمی که در متون دینی از آن یاد شده (کلینی، 1362: ج 1، 151؛ مجلسی، 1374: ج 5، 124)، این نبوده است که اختیار را انکار کنیم یا قضا و قدر در جریان عالم و دست کم در افعال و اعمال بشر را منکر شویم. مقصود از قضا و قدر حتمی، قضا و قدر مربوط به موجودات مجرّد است که یک‏نحو وجود دارند و تحت تأثیر علل گوناگون قرار نمی‏گیرند؛ بنابراین، یک نوع سرنوشت بیش تر ندارد؛ چون امکان ‏جانشین شدن سلسله‏ای از علل به جای این سلسله نیست؛ امّا در غیرمجردات که امکان هزاران نقش و رنگ را دارند وتحت قانون حرکت هستند و همواره بر سر چند راهی قرار می‏گیرند، قضا و قدرهای غیرحتمی وجود دارد؛ یعنی ‏یک نوع قضا و قدر، سرنوشت آن ها را معیّن نمی‏کند؛ زیرا سرنوشت معلول در دست علّت است و چون این امور با علل‏ گوناگون سروکار دارد، سرنوشت‏های مختلف در انتظار آن ها است. مادّة طبیعی، استعداد تکامل دارد و با علل وعوامل مختلف مواجه می‏شود و تحت تأثیر هر یک، حالتی می‏یابد که مخالف حالت متأثّر از دیگری است. بیماری‏که مرضی سبب درد او شده است اگر دوا مصرف کند، دوا علّت دیگری است که سرنوشت او را تغییر می‏دهد. سرنوشت های گوناگون در مواجهه با شخص است و او می‏تواند یکی را برگزیند. اگر دوا بخورد و شفا یابد، به سبب قضا و قدر الاهی است و اگر دوا نخوردو بیماری او را از پای درآورد، این هم به سبب سرنوشت و قضا و قدر الاهی است (مطهری1345: 53).
قضا و قدر، عاملی در عرض سایر عوامل جهان آفرینش نیست؛ بلکه مبدأ و منشأ و سرچشمه همة عامل های جهان‏ است؛ از این رو محال است قضا و قدر، در شکل یک عامل در مقابل سایر عامل ها و مجزّا از آن ها ظاهر شود و جلو ‏تأثیر عامل خاصّی را بگیرد یا عامل خاصّی را به کاری وادارد. جبر به معنای این که اکراه و اجبار ازطرف قضا و قدر بر انسان باشد، محال است؛ زیرا در عرض سایر عوامل نیست. بلی، برای مظاهر قضا و قدر ممکن است‏که یکی دیگری را به کاری وا دارد؛ مثل این که انسانی دیگری را به کار وا می دارد؛ امّا این غیر از جبر اصطلاحی‏است که تأثیر قضا و قدر به طور مستقیم بر ارادة انسانی است.
در هیچ یک از آیات قرآن و روایات اولیای دین و عملکرد مسلمانان، نشانی از ارتباط بین کار نکردن و آباد کردن دنیا واعتقاد به قضا و قدر الاهی وجود ندارد. در قرآن، آیات متعدّدی است که انسان را بر سرنوشت خود مسلّط قلمداد می‏کند و می‏فرماید:
إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی‏ یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ (رعد (13): 12).
خدا وضع هیچ مردمی‏ را عوض نمی‏کند، مگر آن که خود آن ها وضع نفسانی خود را تغییر دهند.
إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً (رعد (13): 3).
ما انسان را راه نُمودیم؛ او خود سپاسگزار است یا ناسپاس.
ظَهَرَالْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ (روم (30): 41).
در صحرا و دریا به واسطة کردار بد مردم‏فساد و تباهی پدید شده است.
در روایات آمده است که امیرالمؤمنان علیه السلام در سایة دیوار کجی نشسته بود. از آن جا حرکت کرد و زیر سایة دیوار دیگری قرار گرفت. به حضرت گفته شد: از قضا می گریزی؟ فرمود: از قضای الاهی به قدر الاهی پناه می‏برم (الصدوق، 1398: 369). پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله وسلم هم در آموزه های خود، برای یاران خود مسألة قضا و قدر را به گونه‏ای توضیح داد که با جبر فاصلة بسیاری داشت. مسلمانان می‏دانستند که اگر خدا را یاری کردند، خدا آنان را یاری می‏رساند. (محمد(47): 7؛ حج (22): 40)، و خداوند هر روز دست در کاری است (رحمن (55): 29) یا این که خداوند هر چه را بخواهد که پیش تر ثبت شده است، محو می‏کند و هر چه را بخواهد که پیش تر ثبت نشده است، ثبت ‏می‏کند (رعد (13): 39)؛ از این رو با اعتقاد به
نخوردو بیماری او را از پای درآورد، این هم به سبب سرنوشت و قضا و قدر الاهی است (مطهری1345: 53).
قضا و قدر، عاملی در عرض سایر عوامل جهان آفرینش نیست؛ بلکه مبدأ و منشأ و سرچشمه همة عامل های جهان‏ است؛ از این رو محال است قضا و قدر، در شکل یک عامل در مقابل سایر عامل ها و مجزّا از آن ها ظاهر شود و جلو ‏تأثیر عامل خاصّی را بگیرد یا عامل خاصّی را به کاری وادارد. جبر به معنای این که اکراه و اجبار ازطرف قضا و قدر بر انسان باشد، محال است؛ زیرا در عرض سایر عوامل نیست. بلی، برای مظاهر قضا و قدر ممکن است‏که یکی دیگری را به کاری وا دارد؛ مثل این که انسانی دیگری را به کار وا می دارد؛ امّا این غیر از جبر اصطلاحی‏است که تأثیر قضا و قدر به طور مستقیم بر ارادة انسانی است.
در هیچ یک از آیات قرآن و روایات اولیای دین و عملکرد مسلمانان، نشانی از ارتباط بین کار نکردن و آباد کردن دنیا واعتقاد به قضا و قدر الاهی وجود ندارد. در قرآن، آیات متعدّدی است که انسان را بر سرنوشت خود مسلّط قلمداد می‏کند و می‏فرماید:
إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی‏ یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ (رعد (13): 12).
خدا وضع هیچ مردمی‏ را عوض نمی‏کند، مگر آن که خود آن ها وضع نفسانی خود را تغییر دهند.
إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً (رعد (13): 3).
ما انسان را راه نُمودیم؛ او خود سپاسگزار است یا ناسپاس.
ظَهَرَالْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ (روم (30): 41).
در صحرا و دریا به واسطة کردار بد مردم‏فساد و تباهی پدید شده است.
در روایات آمده است که امیرالمؤمنان علیه السلام در سایة دیوار کجی نشسته بود. از آن جا حرکت کرد و زیر سایة دیوار دیگری قرار گرفت. به حضرت گفته شد: از قضا می گریزی؟ فرمود: از قضای الاهی به قدر الاهی پناه می‏برم (الصدوق، 1398: 369). پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله وسلم هم در آموزه های خود، برای یاران خود مسألة قضا و قدر را به گونه‏ای توضیح داد که با جبر فاصلة بسیاری داشت. مسلمانان می‏دانستند که اگر خدا را یاری کردند، خدا آنان را یاری می‏رساند. (محمد(47): 7؛ حج (22): 40)، و خداوند هر روز دست در کاری است (رحمن (55): 29) یا این که خداوند هر چه را بخواهد که پیش تر ثبت شده است، محو می‏کند و هر چه را بخواهد که پیش تر ثبت نشده است، ثبت ‏می‏کند (رعد (13): 39)؛ از این رو با اعتقاد به
نخوردو بیماری او را از پای درآورد، این هم به سبب سرنوشت و قضا و قدر الاهی است (مطهری1345: 53).
قضا و قدر، عاملی در عرض سایر عوامل جهان آفرینش نیست؛ بلکه مبدأ و منشأ و سرچشمه همة عامل های جهان‏ است؛ از این رو محال است قضا و قدر، در شکل یک عامل در مقابل سایر عامل ها و مجزّا از آن ها ظاهر شود و جلو ‏تأثیر عامل خاصّی را بگیرد یا عامل خاصّی را به کاری وادارد. جبر به معنای این که اکراه و اجبار ازطرف قضا و قدر بر انسان باشد، محال است؛ زیرا در عرض سایر عوامل نیست. بلی، برای مظاهر قضا و قدر ممکن است‏که یکی دیگری را به کاری وا دارد؛ مثل این که انسانی دیگری را به کار وا می دارد؛ امّا این غیر از جبر اصطلاحی‏است که تأثیر قضا و قدر به طور مستقیم بر ارادة انسانی است.
در هیچ یک از آیات قرآن و روایات اولیای دین و عملکرد مسلمانان، نشانی از ارتباط بین کار نکردن و آباد کردن دنیا واعتقاد به قضا و قدر الاهی وجود ندارد. در قرآن، آیات متعدّدی است که انسان را بر سرنوشت خود مسلّط قلمداد می‏کند و می‏فرماید:
إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی‏ یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ (رعد (13): 12).
خدا وضع هیچ مردمی‏ را عوض نمی‏کند، مگر آن که خود آن ها وضع نفسانی خود را تغییر دهند.
إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً (رعد (13): 3).
ما انسان را راه نُمودیم؛ او خود سپاسگزار است یا ناسپاس.
ظَهَرَالْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ (روم (30): 41).
در صحرا و دریا به واسطة کردار بد مردم‏فساد و تباهی پدید شده است.
در روایات آمده است که امیرالمؤمنان علیه السلام در سایة دیوار کجی نشسته بود. از آن جا حرکت کرد و زیر سایة دیوار دیگری قرار گرفت. به حضرت گفته شد: از قضا می گریزی؟ فرمود: از قضای الاهی به قدر الاهی پناه می‏برم (الصدوق، 1398: 369). پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله وسلم هم در آموزه های خود، برای یاران خود مسألة قضا و قدر را به گونه‏ای توضیح داد که با جبر فاصلة بسیاری داشت. مسلمانان می‏دانستند که اگر خدا را یاری کردند، خدا آنان را یاری می‏رساند. (محمد(47): 7؛ حج (22): 40)، و خداوند هر روز دست در کاری است (رحمن (55): 29) یا این که خداوند هر چه را بخواهد که پیش تر ثبت شده است، محو می‏کند و هر چه را بخواهد که پیش تر ثبت نشده است، ثبت ‏می‏کند (رعد (13): 39)؛ از این رو با اعتقاد به
نخوردو بیماری او را از پای درآورد، این هم به سبب سرنوشت و قضا و قدر الاهی است (مطهری1345: 53).
قضا و قدر، عاملی در عرض سایر عوامل جهان آفرینش نیست؛ بلکه مبدأ و منشأ و سرچشمه همة عامل های جهان‏ است؛ از این رو محال است قضا و قدر، در شکل یک عامل در مقابل سایر عامل ها و مجزّا از آن ها ظاهر شود و جلو ‏تأثیر عامل خاصّی را بگیرد یا عامل خاصّی را به کاری وادارد. جبر به معنای این که اکراه و اجبار ازطرف قضا و قدر بر انسان باشد، محال است؛ زیرا در عرض سایر عوامل نیست. بلی، برای مظاهر قضا و قدر ممکن است‏که یکی دیگری را به کاری وا دارد؛ مثل این که انسانی دیگری را به کار وا می دارد؛ امّا این غیر از جبر اصطلاحی‏است که تأثیر قضا و قدر به طور مستقیم بر ارادة انسانی است.
در هیچ یک از آیات قرآن و روایات اولیای دین و عملکرد مسلمانان، نشانی از ارتباط بین کار نکردن و آباد کردن دنیا واعتقاد به قضا و قدر الاهی وجود ندارد. در قرآن، آیات متعدّدی است که انسان را بر سرنوشت خود مسلّط قلمداد می‏کند و می‏فرماید:
إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی‏ یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ (رعد (13): 12).
خدا وضع هیچ مردمی‏ را عوض نمی‏کند، مگر آن که خود آن ها وضع نفسانی خود را تغییر دهند.
إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً (رعد (13): 3).
ما انسان را راه نُمودیم؛ او خود سپاسگزار است یا ناسپاس.
ظَهَرَالْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ (روم (30): 41).
در صحرا و دریا به واسطة کردار بد مردم‏فساد و تباهی پدید شده است.
در روایات آمده است که امیرالمؤمنان علیه السلام در سایة دیوار کجی نشسته بود. از آن جا حرکت کرد و زیر سایة دیوار دیگری قرار گرفت. به حضرت گفته شد: از قضا می گریزی؟ فرمود: از قضای الاهی به قدر الاهی پناه می‏برم (الصدوق، 1398: 369). پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله وسلم هم در آموزه های خود، برای یاران خود مسألة قضا و قدر را به گونه‏ای توضیح داد که با جبر فاصلة بسیاری داشت. مسلمانان می‏دانستند که اگر خدا را یاری کردند، خدا آنان را یاری می‏رساند. (محمد(47): 7؛ حج (22): 40)، و خداوند هر روز دست در کاری است (رحمن (55): 29) یا این که خداوند هر چه را بخواهد که پیش تر ثبت شده است، محو می‏کند و هر چه را بخواهد که پیش تر ثبت نشده است، ثبت ‏می‏کند (رعد (13): 39)؛ از این رو با اعتقاد به
قضا و قدر الاهی هیچ گاه از کار و تلاش باز نمی‏ایستادند و عقب‏افتادگی خود را خواستة خداوند نمی‏داستند.
به تعبیر مرحوم سیدجمال‏الدین اسدآبادی، غافلان فرهنگی می‏پندارند اعتقاد به تقدیر میان هر ملّتی شایع و راسخ شود، همّت و قوّت و شجاعت و دیگر فضایل از میان آن ملّت رخت بر می‏بندد و صفات‏ناپسندیده مسلمانان اعمّ از فقر و ضعف نظامی و سیاسی و فساد اخلاقی و تفرقه و جهل و تسلیم، همة نتیجة اعتقاد به‏ قضا و قدر است؛ در حالی که آنان میان جبر و قضا و قدر تفاوت قائل نشده‏اند (مطهری، 1345: 24 ـ 25)، و متأسّفانه عقب‏ماندگی مسلمانان را به اعتقادات آن ها نسبت دادند. روشن نیست چرا آن زمان که دروازه‏های اروپا را علم و تمدّن و سپاهیان اسلام فتح کرد، کسی علّت ترقّی آن ها را اعتقادات اسلامی ندانست؛ امّا آن گاه که اوضاع داخلی وخارجی تغییر کرد و عمل به اسلام ضعیف شد و زمینة سلطة مغرب زمینیان را فراهم کرد، همه داد سخن برآوردند که‏ عامل عقب‏افتادگی مسلمانان، دین آن ها است و با تحقیقات عرشی و مطالعات عمیق، نسخة نجات مسلمانان را گرایش به‏ افکار غرب مطرح کردند! و چه زشت و قبیح است که بین ما هم این آموزه های مستشرقین ترویج شود و به صورت علم وپژوهش گسترش یابد (مطهری، 1345: 102 ـ 117).
در خاتمه این بحث این نکته هم تذکّر داده شود که طبق جهان‏بینی توحیدی افزون بر علل و اسباب طبیعی، ‏عوامل غیرمادّی هم می‏تواند در قضا و قدر الاهی مؤثّر باشد یا به عبارت صحیح‏تر، قضا و قدر جدیدی را رقم زند. دراحادیث آمده است که دعا، قضای مستحکم را بر می‏گرداند یا این که گناهان، مرگ زودرس می‏آورد و احسان و نیکی‏عمر را طولانی می‏کند (مجلسی، 1374: ج4، 140؛ کلینی، 1362: ج 2، 469).

خداوند رزق و روزی را برای هر کس که می‏خواهد گسترده می‏سازد یا محدود می‏کند. اللَّهُ یَبْسطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ (رعد (13): 26) و هیچ جنبده‏ای در زمین نیست جز آن که رزق و روزی او بر عهدة خدا است. وَمَا مِن‏دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاَ عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا (هود (11): 6) و خداوند هر که را بخواهد، بدون حساب روزی می‏دهد. وَاللَّهُ ‏یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ (بقره (2): 212). در آیات متعدّدی از کتاب خدا این مضامین به چشم می‏خورد. ازطرفی در احادیث عدیده‏ای آمده است که «رزق انسان مضمون است و کسی نمی‏تواند مانع رزق مضمون شود» (مجلسی 1374: ج77، 187). «رزق دو نوع است: رزقی که انسان به دنبال آن است و رزقی که انسان را می طلبد و اگر به آن نرسد، او را در می‏یابد» (رضی، 1395: حکمت 379). «در پی رزق فردا مباش که‏ خداوند فرموده هر جنبده‏ای رزقش بر عهده او است» (طبرسی، 1392، ج 2، 356). امام‏صادقعلیه السلام‏ فرموده‏:
امیرالمؤمنانعلیه السلام بسیار می‏فرمود: بدانید یقیناً که خداوند برای بنده‏اش بیش از آن چه برای او در نظرگرفته، قرار نمی‏دهد؛ هر چند بکوشد و چاره‏اندیشی کند (مجلسی، 1374: ج 103، 33 و 35 و ج ‏77، 68؛ مفید، 1403: 207؛ رضی، 1395: حکمت 237). از این مطلب ممکن است کسی توهّم کند که‏ کوشش او هیچ اثری در رزق و روزی او ندارد. اگر خدا ضامن روزی است، و سهم هر کس در هر صورت به اوخواهد رسید، تلاش در کسب روزی چرا؟ در این جا معنای رزاقیّت الاهی باید مشخّص شود و همچنین اگر درمتون دینی مواردی یافت شود که آیات و احادیث پیشین را توضیح و تفسیر کند، باید کنار هم قرار گیرد تا معنای کلّی ‏آن ها روشن شود؛ البّته با روشن‏شدن معنای قضا و قدر الاهی و ارتباط آن با اختیار و عملکرد انسان، اشکال تا حدّی رفع‏ شده است.
تعهّد و ضمانت الاهی در روزی رساندن با تعهّد انسانی یکسان نیست که برای فرزند و افراد تحت تکفّل خود غذا را فراهم می‏سازد. رزّاقیت خدا در جهت نظام عالم تکوین است. هر موجودی به اموری مجهّز است که او را هدایت ویاری می‏کند تا خود را حفظ کند. کفایت الاهی در روزی رساندن به افراد به این صورت است که میل و غرایز و قوای‏جذب و دفع و هضم و لذّت و... را دارد و به حفظ جان خود مایل است. این ها مظهر رزّاقیت الاهی هستند وباعث شده است که آدمی به طور طبیعی به دنبال گیاه برود تا سفرة خود را از آن پر کند یا با بهره‏گیری از عقل و ابتکارخود، راه حفظ ساختمان بدن را می‏یابد.
رازق بودن او به این است که موجودات نیازمند رزق هستند و رزق آن ها از دیگر موجودات تأمین می‏شود و موجود دیگر، به شکل و ترتیبی در وجود او تحلیل می شود. روزی بچه‏شیرخوار را در سینة مادرش قرار داده، شیر مادر در بدن بچه جذب و هضم و تحلیل می‏شود و هر چه فرد بزرگ تر می‏شود، روزی خود را باید به گونة دیگر به دست آورد. گیاهان را به گونه‏ای ساخته است که میل به آب و مواد معدنی زمین دارند و از هوا ونور بهره‏مند می‏شوند. حیوانات برای کسب روزی، وسیلة حرکت دارند تا بتوانند غذا و آب خود را نه از دل زمین، بلکه ‏از روی درختان و روی زمین به چنگ آورند. برای انسان که موجود برتربه شمار می رود، فاصله بین روزی و روزی خود افزون است؛ بنابراین، وسائل بیش تری در اختیار او نهاده شده و دستگاه هدایت او با عقل و علم و وحی و نبوّت تقویت شده و وظایف انسان را مقرّر کرده‏اند. روزی رساندن خداوند از این مجاری صورت می‏گیرد. انسان باید ازتمام قوا و استعداد خود برای یافتن روزی بهره گیرد تا روزی خود را به دست آورد (مطهری، 1359: 101 ـ 111).
افزون بر مطالب پیش گفته با دقّت در مضامین آیات و روایات و سیرة اولیای دین، روشن می‏شود که معنای روایات و آیات‏گذشته بیکاری و رها کردن طلب روزی نیست. همان طور که در مباحث آینده متذکّر می‏شویم، سیرة اولیای دین مشحون ازمواردی است که امامان علیهم السلام خود، کار اقتصادی انجام می‏دادند و در این راه بسیار می کوشیدند.
یکی از یاران امام ‏صادقعلیه السلام به حضرت گفت: از خدا بخواه که روزی مرا بر دستان بندگان خود قرار ندهد. فرمود: خداوند ابا دارد از این امر و روزی هر یک را به دست دیگری قرار داده است؛ ولی دعا کن که روزی تو را بر دستان‏ بهترین بندگان قرار دهد (مجلسی، 1374: ج 78، 244). در روایات بسیاری، افراد به طلب روزی با انجام‏کار بدنی تشویق شده‏اند (همان: ج 103، 136؛ عاملی، 1383: ج 12، 11) و با ‏کسانی که از طلب روزی دست می‏کشند با دید منفی برخورد شده است؛ البتّه برخی از متون دینی تأکید می‏کند که‏ چنان چه انسان، راه تقوا و نیکوکاری و عمل به وظایف دینی را پیشه سازد، از روزی خاص خداوند که در گمان و فکرنمی‏گنجد، بهره‏مند خواهد شد:. وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجاً وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ‏ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَی‏ءٍ قَدْراً (طلاق (65): 3)؛ امّا باید توجّه کرد برای کسی که توان کار دارد، انجام‏ کار، نشانة تقوا و کار نکردن نشانة بی‏تقوایی است. اگر انسان مسیر حق را بپیماید و بر خدا توکّل کند و در راه سختی ها صبور باشد، امداد الاهی هم فرا می‏رسد.

در ذهن برخی افراد، اعتقاد به شفاعت، تقیّه، انتظار فرج و معاد و قیامت، باعث کاهلی می‏شود؛ یعنی فرد با اتکّا به‏این که هر کاری انجام دهد و هر گونه رفتار کند، به سبب در دل داشتن محبّت اولیای دین مورد شفاعت آن ها قرار می‏گیرد یا با تکیه بر تقیّه می‏توان با هر نوع مشکل و درد و رنج و بی‏دینی کنار آمد. یا مؤمن فقط وظیفه دارد در انتظارگشایش و تحوّلات مثبت آینده باشد و به کوشش نیاز ندارد و فرد به جهت اعتقاد به قیامت هر سختی رامی‏پذیرد و به هر امری تن می‏دهد چون می‏داند در دیگر عالم پاداش بهشت خواهد داشت و او باید فقط در فکر ساختن آخرت خود باشد، نه آباد کردن دنیای زودگذر.
متون دینی روشن می سازد که هیچ کدام از این اعتقادها با کار و تلاش مباین و متنافی نیست. این‏ اعتقادها، فردِ در صحنة عمل را امیدوار می‏کند تا با رخ دادن امور غیراختیاری میدان را ترک نکند. در احادیث متعدّد آمده‏ است: هر آن که بدون انجام عمل در حدّ توان در فکر شفاعت باشد، نصیبی از شفاعت نخواهد برد و پیرو واقعی اولیای دین، کسی است که خدا را اطاعت و تقوا پیشه می‏کند و فرایض و وظایف را انجام می دهد (امام‏خمینی، 1372: حدیث33).
انتظار فرج هم نوعی صبر برای شخصی است که باید در مواجهه با عقاید باطل و تسلّط اهل ظلم به آینده درخشان‏ اهل تقوا امیدوار باشد و تسلیم بی‏دینی و بی‏ایمانی نشود؛ پایدار بماند تا زمینه های تغییر اوضاع فراهم آید. پرهیزگاران بر زمین حاکم شوند و دین را اجرا کنند. این انتظار فرج، سازنده و تحرّک بخش است و افراد را متعهّد می‏کند که دردوران حاکمیت باطل، از راه حق دست برندارند و با کوشش، زمینة ظهور منجی واپسین را پدید آرند. با این‏ امیدها است که جامعة دینی در اوضاع نامساعد خود را نگه داشته، هیچ گاه در فرهنگ غیرخودی هضم نمی شود تا هرگاه فرصت بیابد، با نیروهای آماده، اهداف دینی را اجرا کند. (مطهری، 1361: 61 ـ 68).
اعتقاد به معاد نه تنها انسان را از کار باز نمی‏دارد، بلکه هر گاه شخص معتقد است عملکرد او فقط در دنیا اثر ندارد، بلکه در عالم دیگر به صورت ابدی اثر خود را می‏گذارد؛ کار خیر فقط پاداش دنیایی ندارد و بهشت عدن را پدید می‏آورد و کار زشت، اثرش پدید آمدن دوزخ الاهی است، مؤمن در عملکرد خود دقّت بیش تری می‏کند و آن گاه که ‏در می‏یابد کم‏کاری و بیکاری افزون بر ذلّت دنیایی، مطرود دین است و در حیات آخرتی او اثر سوء دارد، دست به‏فعّالیت می‏زند و در انجام بهترین عمل می کوشد. در مباحث آینده دستورهای دین دربارة ارزش کار اقتصادی را مطرح می‏سازیم و بر اساس آن، روشن می‏شود اعتقادهای پیشین، به طور کامل با تلاش در جهت ساختن دنیا سازگاراست.

در نظام اخلاقی اسلام به مواردی از خصوصیات مثبت اخلاقی تأکید شده و گاه این موارد، منافی کار اقتصادی‏قلمداد می‏شود. برخی از این اخلاقیات عبارتند از توکّل، زهد و ترک دنیا،صبر بر مصیبت ها و بلایا، قناعت. اکنون توضیح مختصری دربارة هر یک خواهیم داد تا ارتباط آن با کار اقتصادی و گسترش تولید جامعه مشخّص‏ شود.

توکّل تضمین الاهی است برای کسی که حامی و پشتیبان حقّ است به این معنا که انسان به آن چه مقتضای حق‏ّ است عمل، و در این راه به خدا اعتماد کند. خداوند به همه اعلام کرده، هر کس راه حق را پیش گیرد، به نتیجه ‏می‏رسد و خداوند نتیجه را تضمین، و از راهروان طریق حق حمایت می‏کند؛ یعنی در اعمال باید در راه حق کوشید و از راه خداوند منحرف نشد و به حمایت او اعتماد کرد.
معنای توکّل، تعطیل کردن قوا و اعتماد به خدا که او به جای شخص عمل انجام دهد نیست. کار نکردن وسکون، تضمین الاهی را در پی ندارد. در آیات قرآن. توکّل در موردی مطرح شده که مسلمان امر خطیری را باید انجام ‏دهد و خداوند دلهره و نگرانی او را با ایجاد اطمینان معنوی از بین می‏برد. مؤمن، وکالت خدا را کافی می‏داند و اعتماد به او را بر اعتماد به دیگران ترجیح می‏دهد: «وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَی‏ءٍ قَدْراً»(طلاق (65): 3). این آیه به مسلمان تذکّر می‏دهد که باید در امر مربوط به خانواده، قوانین الاهی را مراعات کند تا عاقبت خیر برای او پدید آرد. مسلمان با فارغ شدن از خود و تمایلات نفسانی فقط به حقیقت اعتماد می‏کند. غیر متوکّل بر خدا، کسی است که به سبب عدم سرپرستی خداوند به حال خود رها، و از طریق حق منحرف ‏شده است. «إنَّ أَبْغَضَ الْخَلاَئِقِ إِلَی اللَّهِ رَجُلاَنِ رَجُلٌ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی نَفْسِهِ فَهُوَ جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِیلِ مَشْعوفٌ بِکَلاَمِ بِدْعَةٍ...» (الرضی، 1359: خطبه 17، 59). چنین کسی به سبب پیمودن راه خدا و عدم توکّل و اعتماد به اوبه دنبال هوای نفس گمراهی را می پیماید و از هدایت های حق در راه زندگی محروم می‏شود. پیامبران الاهی در جریان‏ دعوت مردم به دین می‏فرمودند: إِن نَّحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ وَلکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلَی‏ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا کَانَ لَنَا أَن نَّأْتِیَکُم‏بِسُلْطَانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَعَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ وَمَا لَنَا أَلاَّ نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَی‏ مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَی اللَّهِ ‏فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (ابراهیم (14): 11 ـ 12). پیامبران در مقام صبر بر آزار مشرکان، هدایت الاهی و وظیفة تبلیغ را انجام می‏دادند و بر خدا اعتماد می‏کردند. با توکّل عوامل سست کردن اراده نابود می‏شود (مطهری، 1359: 112). همچنین خداوند به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم دستور می‏دهد که با مؤمنان در امور مشورت کن و آن گاه که‏ تصمیم و عزم برکاری گرفتی، بر خدا توکّل نما: «فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی‏اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ» (آل‏عمران‏(3): 159). توکّل مربوط به مقام کار و تصمیم‏گیری مهّم اجتماعی است.

از ویژگی های پسندیدة مؤمنان خدا بی‏اقبالی به دنیا و زخارف آن است. به همان اندازه که دین مردم را به آخرت وحقیقت سوق می‏دهد، از دنیا و زینت آن گریز می‏دهد؛ امّا معنای زهد و ترک دنیا این نیست که شخص در امور دنیایی‏مثل کسب مال و تولید کالا و... فعّال نباشد. اهل دنیا کسی است که هدفی جز دنیا ندارد: «لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا» (نجم (53): 29). آن که علاقه به مال و زن و فرزند، او را از راه خدا باز دارد، اهل دنیا است؛ امّا آن که از تمام‏ تنعّمات دنیایی برای گسترش راه حق استفاده می‏کند، اهل آخرت، و عمل او ستوده است. علاقه به فرزند باعث نمی‏شود که اگر مانع راه حق شد، او را نراند یا ادب نکند. آن که در کسب مال، هر راهی را برگزیند و به حلال وحرام آن توجّه نکند، اهل دنیا است. انسان ذاتاً دوستدار لذّت های دنیایی است؛ ولی برخی آن را بر امر الاهی ترجیح‏می‏دهند. در مقابل، گروهی دنیا را مسجد و مزرعة آخرت می‏کنند.
قناعت هم که از ویژگی های مؤمنان و خردمندان به شمار می رود، معنای درست مصرف کردن و جلوگیری از اسراف و تبذیرمال است نه آن که در بُعد تولید باید قناعت، و کم تولید کرد؛ البتّه هر گاه کاری با امور معنوی تزاحم یافت ومشغول شدن بیش از حدّ به آن باعث ضرر معنوی به شخص شد، بی‏شک دین مبین ضرر معنوی را قابل مقایسه باعقب‏افتادگی اقتصادی نمی‏داند و مانع دوری انسان از ارتقای روحی می‏شود.
زهد به معنای کم مصرف کردن برای بازده بیش تر است. دنیایی که زاهد آن را ترک می‏کند، سرگرم‏شدن به تنعّم وتجمّل و دور افتادن از کمال انسانی است. دعوت به زهد در دین، به معنای ترک تلاش و کار و ساختن دنیای آباد ومستقل نیست. روایات فراوانی را در مباحث آینده ذکر می‏کنیم که همگان را به کار فرمان داده است. سرور زاهدان‏ عالم بیش از همه کار و تلاش اقتصادی انجام می‏داد و استفاده از خانة گسترده را در جهت خیررسانی به همنوعان ودستگیری بیچارگان امر آخرتی می‏دانست (مطهری، 1354: 216 ـ 217؛ رضی، 1395: خطبه 209، ‏324)؛ البتّه گاه شخصی به جهت مسؤولیتی که بر عهده دارد، باید در مصرف به حدّاقل ممکن بسنده کند؛ زیرا امور مهمّی وجود دارد که در اجتماع باید مراعات شود. همچنین گاه برای کسی تحصیل علم واجب می‏شود؛ از این رو به جهت تزاحم‏ کار اقتصادی با کار مهم تر مجبور است از کار اقتصادی دست بکشد و به گسترش دین بیندیشد و کار سخت تر را انجام‏ دهد، نه این که بیکار بماند.
زاهد مصرف خود را کم می‏کند تا زمینة ایثار و کمک به غیر برای او فراهم شود. از لذت های دنیایی دست می‏شوید تا به‏دیگرانی که نیازمند هستند، کمک کند و نیازمندان جامعه را تأمین کند. نه آن که در افزایش درآمد و تولید کوتاهی‏ می‏کند؛ بلکه هر چه می‏تواند فعّالیت دارد؛ ولی به آن دل نمی‏بندد. گاه زهد به سبب همدردی با دیگر افراد است. مؤمن در استفاده از نعمت ها زهد می‏ورزد تا همدردی خود را با دیگران نشان دهد. همان طور که گفته شد، این هدف زهد برای زمامداران نقش اساسی دارد و گاه برای آزادگی و نفی هر گونه وابستگی است. بهره‏مندی از حلال به هرصورت نوعی دلبستگی را برای انسان پدید می‏آورد و آزادگی و آزادی او را تحت شعاع قرار می‏دهد. به همین جهت، ‏پیامبران و اولیای دین خفیف‏المؤونه و سبک خرج بودند. زهد زمینة بهره‏مندی لذّات معنوی نیز هست. امور پیشین ‏اهداف زهد مثبت است، نه آن که زهد زمینة تن‏پروری و کسالت باشد (ر.ک: مطهری، 1359: 160 ـ 170؛ همو، 1365: 125 ـ 175؛ همو، 1354: 210 ـ ؛ رضایی، 1380).

با توجّه به آیات و روایات روشن می‏شود این سجیّة اخلاقی هم مانند توکّل برای کسی ستوده است که در صحنة ‏عمل و زندگی با همة کوششی که دارد، گاه به نتیجة دلخواه نمی‏رسد. از آن جا که انسان نمی‏تواند مجموع عوامل‏ مؤثر بر طبیعت و دنیا و روحیات انسان ها را در اختیار خود بگیرد، گاه با همة زحمت، انتظار او برآورده نمی شود و خلاف‏ خواستة او رخ می‏دهد، در این جا باید تن به این علل و اسباب بدهد، از این رو حسین‏بن‏علی‏علیه السلام در صحنة جهاد در سخت‏ترین وضع پس از تحمّل شداید بسیار، جمله «رضی بقضائک» را بر زبان راند و به یاران خود صبر را توصیه ‏می‏کرد. دستور به صبر و امر به تحمّل شداید در مسیر فعّالیت است. خداوند به پیامبر مکرّم اسلام می‏فرماید:
فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ (احقاف (46): 35).
پیامبران بزرگ خداوند در راه تبلیغ پیام الاهی از معاندان وبی‏خبران آزار فراوان می‏دیدند و در آن راه صبر پیشه ساختند. با صبر، ثمرة فعّالیت به دست می‏آید. باغبان با تحمّل زمستان ورسیدگی به درختان، ثمرة درخت را می‏چیند. خداوند در آیات متعدّد به مجاهدان در میدان نبرد، دستور صبر می‏دهد و با صبر، هر نفر مؤمن، بر ده نفر غالب می‏شود. (انفال (8): 65 ـ 66؛ بقره (2): 249؛ آل‏عمران (3): 120، 125). همچنین از دعاهای مؤمنان این جمله است:
رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْراً وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا (بقره (2): 250).
مؤمن از خداوند در مقام ثبات قدم، صبر می طلبد. در موقعی که باید سختی را تحمّل کرد و از عمل و فعّالیت خسته نشد، صبر می‏طلبد و آن گاه که توان تغییر اوضاع و چاره‏ای جز تحمّل‏ مصیبت و بلا را ندارد، به صبر استقامت می‏جوید و فعّالیت را ادامه می‏دهد.

ارزش کار اقتصادی در متون دینی چنان است که برترین انسان ها به آن می‏پرداختند. آیات و احادیث، از آدم تا خاتم را به صورتی معرفّی می‏کند که برای تأمین زندگی، کار اقتصادی داشتند.
امام صادقعلیه السلام فرمود: آن گاه که آدم به زمین هبوط کرد، نیازمند به غذا و آشامیدنی شد. مشکل را با جبرئیل‏ طرح کرد. جبرئیل گفت: کشاورزی کن (کلینی، 1362: ج 5، 28)، و فرمود: خداوند روزی پیامبران را در کشت و زراعت (دامداری) قرار داد تا هیچ گاه از باران ناخرسند نباشند. (همان). شغل شبانی را همة انبیا انجام می‏دادند تا چگونگی راهبری انسان ها را بیاموزند (مجلسی، 1374: ج 11، 15؛ هندی، 1409: ج 4، 11).
دربارة پیامبر اسلام روایات دلالت دارد که افزون بر شبانی گوسفندان در اطراف مکّه، به تجارت هم‏می‏پرداخت. قبل از نبوّت در جایگاه عامل تجاری، در کاروان حضرت خدیجه فعّالیت داشت و پس از بعثت، گاه برای‏تأمین زندگی خرید و فروش می‏کرد (کلینی، 1362: ج 5، 75؛ هندی، 1409: ج 4، 11؛ مجلسی، 1374: ج 16، 9؛ ج 17، 308)؛ و گاه نهال می‏کاشت (کلینی، 1362: ج 5، 74).
زندگی امیر مؤمنانعلیه السلام مشحون از مواردی است که برای تأمین زندگی به کار رو می‏آورد. از حضرت نقل‏شده است که روزی گرسنگی شدیدی به من دست داد. در اطراف مدینه در جست وجوی کار بر آمدم. به زنی برخوردم که‏کلوخ برای گل کردن جمع کرده بود. قرار گذاشتم که در مقابل هر خشت، یک دانه خرما مزد بگیرم. شانزده عدد ساختم‏ تا آن که دستانم تاول زد؛ آن گاه شانزده دانه خرما گرفتم و به خدمت پیامبرصلّی الله علیه وآله وسلّم رسیدم و با من از آن خرما خورد (حکیمی، 1408: ج 5، 324). حضرت از مال و زحمت بازوی خود هزاربرده آزاد (کلینی، 1362: ج 5، 74)، و باغ های بسیاری احداث کرد. چاه های متعدّدی پدید آورد و به آب رساند و آنان را در راه خدا وقف کرد (طوسی، 1401: ج 9، 148؛ کلینی، 1362: ج 5، 75). هر گاه از جهاد فارغ می‏شد، برای ‏آموزش به مردم و داوری بین آن ها فرصت می‏یافت و آن گاه که فراغت می‏یافت، در باغ خود کار می‏کرد، در حالی که‏ ذاکر خدا بود (حکیمی، 1408: ج 5، 344). امام سجادعلیه السلام هر صبح برای طلب رزق از منزل بیرون می‏رفت. به او‏ گفته شد کجا می‏روی؟ فرمود: برای گرفتن صدقة خدا برای خانواده‏ام می‏روم؛ هر کس طلب مال حلال کند، به منزلة کسی است که خداوند به او صدقه داده است (حرّ عاملی، 1383: ج 12، 43؛ ر.ک: حسینی، 1380: 286301).
امام صادقعلیه السلام نقل می‏کند که محمّد بن منکدر می‏گفت‏: گمان نمی‏کردم از علی بن‏الحسینعلیهما السلام فرزندی برتر از اوبه جا بماند تا آن که روزی محمد بن علیعلیهما السلام را در اطراف مدینه در گرمای شدید دیدم که بر دو غلام خود تکیه کرده ‏است. با خود گفتم، سبحان‏اللَّه بزرگی از بزرگان قریش در این وقت و با این وضعیت در طلب دنیا و کسب مال است؛ او را موعظه خواهم داد. سلام کردم و او در حالی که عرق از سر و رویش می‏ریخت؛ پاسخ داد. گفتم خداوند خیرت ‏دهد. تو بزرگ قریش با این وضعیت در این موقع، اگر هم اکنون مرگت فرا رسد، چه می‏کنی و چه پاسخی در مقابل ‏خداوند خواهی داشت. فرمود: اگر مرگم در این حال رسد، در حال اطاعت و بندگی خدا هستم. خود و خانواده‏ام‏ را از تو و مردم بی‏نیاز می‏سازم. من می‏ترسم که مرگم فرا رسد و در حال معصیت باشم (کلینی، 1362: ج 5، 73 ـ 74).
امام صادقعلیه السلام به یاران سرمایه می‏داد تا با آن کار کنند و گاه در باغ با بیل راه آب را باز می‏کرد؛ در حالی که هوا به شدت گرم بود. و می‏فرمود: دوست دارم شخص برای کسب روزی‏ از حرارت خورشید به سختی بیفتد (همان، 76 ـ 77).
یکی از اصحاب امام کاظمعلیه السلام حضرت را در حال کار در زمین مشاهده کرد؛ به گونه‏ای که پاهایش غرق در عرق‏ بود. به اوگفت: غلامان و کارگران کجایند؟ (چرا خود را به زحمت انداخته‏ای؟) فرمود: ای علی! کسانی با دستانشان بر زمین کار کرده‏اند که از من و پدرم بهتر بوده‏اند. گفتم آنان کیانند. فرمود، رسول خداصلّی الله علیه وآله وسلّم امیرمؤمنان و پدرانمعلیهم‏السلام تمام آن ها با دستان خود کار می‏کردند و این از شیوة پیامبران و رسولان و اوصیا و صالحان است (همان: ج5، 75ـ 76). سلمان فارسی صحابی بزرگ پیامبر زمانی که فرماندار مدائن بود، با بافتن زنبیل و فروش آن زندگی خود را اداره می‏کرد و می‏فرمود: دوست ندارم جز از دسترنج خود بخورم (ابن‏ابی‏الحدید، 1404: ج 18، 35).
موارد پیشین و دیگر احادیث (رضایی، 1377: 27 ـ ) به صراحت بیان می‏دارد که اولیای دین با این که برای ‏آن ها امکان داشت یا برخورداری از کمک دیگران و تأمین مالی زندگی کار اقتصادی انجام ندهند، با این باور که کاراقتصادی امری مطلوب است، آن را انجام می‏دادند و این، نشانة مطلوبیت و ارزش ذاتی کار در نظام دینی است که توضیح بیش تری درباره اش خواهیم داد.

انجام کار بدنی سخت است و به صرف انرژی نیاز دارد. بدن با کار خسته می‏شود و برای رفع‏خستگی نیازمند استراحت و کسب انرژی دوباره است؛ از این رو گفته می‏شود کار برخلاف مطلوبیت است و آن چه برای انسان‏ مطلوبیت دارد، استراحت و فراغت و انجام تفریح است. آن چه انسان به طور طبیعی به آن روی می‏آورد، راحتی است و طبع‏ بشر از انجام کار دوری می‏کند. فقط زمانی به کار روی می‏آورد که کار درآمدزا باشد. از آن جا که درآمد، باعث توان خرید کالا و خدماتی می‏شود که برای انسان لذّت می‏آورد و او را از سختی و درد و رنج راحت می‏سازد، درآمد مطلوبیت‏ دارد. برای کسب درآمد راهی جز کار کردن نیست؛ بنابراین، کار، مورد توجّه انسان نیست؛ ولی به جهت درآمدزا بودن‏، انسان به آن رو می‏آورد. به طور معمول، این مطلب فرض اوّلیه در استخراج منحنی های عرضة نیروی کار است. منحنی‏ بی‏تفاوتی شخص بین مقدار درآمد و استراحت ترسیم می‏شود و چون مجموع استراحت و ساعات کار به‏ ساعات شبانه‏روز محدود است، تعیین ساعات استراحت به تعیین ساعات کار می انجامد. شاید غیرمطلوب بودن کار در ابتدا صحیح به نظر آید. برخی قائل هستند:
در اندیشة فلاسفة یونان قدیم و آثار افلاطون و ارسطو، کار فعّالیتی‏ از نوع پست و تحقیرآمیز تلقّیمی‏شد.
چون کار بدنی بر عهدة بردگان بود، از این رو به تداعی انجام دهندگان آن ‏فعّالیت پست به شمار می‏آمد. خوار شمردن کار در یونان باستان از این ناشی می‏شود که فعّالیت برای زنده ماندن یکی‏از وجوه مشترک حیوانات و انسان ها است. داشتن برده‏ها کار را از شرایط زندگی انسان آزاد حذف می‏کند. میل به ایجاد فاصله با زندگی حیوانی موجب شد که یونانیان قدیم،اهمیّت چندانی برای وسایل معیشت و به طور کلّی ثروت مادّی ‏قائل نشوند. آن ها در واقع جنبة مادّی زندگی را تحقیر می‏کردند و شأن را در زندگی سیاسی معنوی و اندیشمندانه‏ می‏پنداشتند. این نگاه به کار تا دوران جدید ادامه می‏یابد. در دید قدما انسان یک حیوان فکر کننده است و غایت ‏انسان در فعّالیت فکری است و در دوران جدید، انسان را حیوان کار کننده تصوّر می‏کردند که با کار کردن، سرنوشت و سعادت (رفاه) خود را به وجود می‏آورد. تولید ثروت های مادّی که برای قدما پست و تحقیرآمیز بود، از دیدگاه‏ متجدّدین خصلت مهمّ جامعة متمدّن است؛ البتّه با این که کار بدنی نزد قدما دون شأن تلقّی می‏شد، گاه در مواردی به‏شدّت آن را توصیه می‏کردند؛ زیرا مصلحان اجتماعی، نبود فعّالیت و بیکاری را منشأ فساد می‏شمردند؛ از این رو کاربدنی را برای کسانی که قادر به فعّالیت های فکری (سیاسی) نبودند، لازم می‏دانستند. تأکید کلیسای قرون وسطا برکار کردن، ناشی از این دوراندیشی اخلاقی بود؛ در این جا کار کردن به مفهوم بد در مقابل بدتر(بیکاری) است و هدف از به کار بردن تولید، افزایش ثروت های مادّی نیست؛ امّا در اندیشة مدرن، کار به خودی خودفضیلت به شمار می‏آید و ذاتاً فعّالیتی هدفمند در جهت ایجاد و تکاثر ثروت تلقّی می‏شود و آن از لحاظ اخلاقی‏مذموم نیست (غنی‏نژاد، 1376: 72 ـ 74).
از آن چه نقل شد، به دست می‏آید که به نظر نویسنده، تا دوران جدید، کار اقتصادی برای کسب درآمد و ثروت مطلوبیت‏ نداشت. فقط بهتر از بیکاری است که فسادآور بود؛ امّا در دوران جدید تکاثر ثروت مطلوبیت یافت و کار برای آن امر خوب تلقّی شد. آن چه در این کلمات دیده نمی‏شود، دیدگاه ملل شرقی، به ویژه دین اسلام دربارة کار وکسب ثروت است. گویا هر چه پیش از رنسانس در اروپا حاکم بوده، فرهنگ حاکم بر تمام جهان آن اعصار است و توجّه به کار اقتصادی فقط پس از رنسانس به عالمیان عرضه شد. قرون تاریک اروپا را قرون تاریک تمام عالم ‏به شمار می‏آورند و اروپایی نماینده جهان، و این خطایی بزرگ است و از عدم توجّه به فرهنگ اسلام و شرق دنیا نشان دارد.
افزون بر این، تغییر دید به کار را منشأ توسعة جهان غرب می‏دانند. ظهور آیین پروتستان به ویژه فرقة ‏کالوین زمینة تعریف رابطة جدید بین خداوند و انسان، و ساختن دنیا وظیفة انسان شد. این تکلیف الاهی برای ‏انسان، جامعة عقب افتاده را حرکت داد. کار عبادت شد و قبح و زشتی کسب ثروت از بین رفت. ماکس وبر، جامعه‏شناس شهیر آلمانی، در آثار خود به ویژه در کتاب مشهورش، اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‏داری این‏نظریه را مطرح ساخت. مسألة اصلی وبر، شکل خاص و جدید سرمایه‏داری غربی است. او عوامل گوناگونی همچون ‏رشد شهرسازی خود مختار و صنعتی شدن را علّت ظهور سرمایه‏داری می‏داند و روح سرمایه‏داری، زمینة رشد عوامل‏ پیشین را ایجاد می‏کرد. وبر، عنصر اصلی را فهم نوع خاصّی از باورهای مذهبی می‏داند. او با پژوهش‏های آماری خود نشان می‏دهد که در مناطقی از آلمان که گروه های مذهبی متفاوت به سر می‏بردند، پروتستان ها در وضعیت نامتعادلی ازثروت به سر می‏برند و مهم ترین موقعیت های اقتصادی را در اختیار دارند.
در دیدگاه لوتر فرد باید همواره در همان شغل و وضعیتی که خدا برایش مقرّر کرده است، باقی بماند؛ ولی در دیدگاه‏ کالوینیسم، سرنوشت بشر، یک بار برای همیشه تعیین شد، و شایستگی فرد هیچ تأثیری در تغییر آن ندارد. چنین اعتقادی،‏ احساس تنهایی درونی را در فرد تقویت می‏کند. فرد با روبه‏رو شدن با سرنوشت محتومش مجبور است به تنهایی این‏راه را بپیماید و آیین مذهبی و شعایر و کشیش کمک و وسیله نیل به رستگاری نیستند. جهان به منظور ستایش‏عظمت خدا وجود دارد و مسیحی رستگار، با عمل خود می‏تواند این عظمت را افزایش دهد. مؤمن برای یقین به‏آمرزش خود با سخت‏کوشی در حرفه، اعتماد به نفس می یابد و به رستگاری خود یقین می یابد. تبیین ‏فعّالیت شغلی دنیایی به صورت مناسب‏ترین وسیله تحصیل چنین یقینی وجه تفاوت کلیسای اصلاح شده با آیین‏لوتری است که زندگی مذهبی را به سوی عرفان و احساس گرایی می‏کشاند. وبر، با استناد به متون دینی نمایندگان‏ پروتستانتیسم تأکید فوق‏العاده آن را بر کسب ثروت مورد اشاره قرار می‏دهد. ثروت فقط در صورتی ناپسند است که درجهت دنیایی، تن آسایی و وسوسه‏های جسمانی باشد؛ امّا اگر فعّالیت شغلی فعّالانه تلاش برای افزایش عظمت خدا باشد، نه تنها مطلوب است، بلکه مانع اتلاف وقت می شود؛ از این رو نه فقط تحصیل ثروت که لازمة شغل است، توجیه‏ اخلاقی می یابد، بلکه کسب سود در قلمرو مشیت الاهی قرار می‏گیرد و کامیابی در شغل، نشانة آمرزش الاهی و بهشتی بودن فرد است. (مهدوی‏زادگان، 1378: 31 ـ 38).
ماکس وبر، در تحقیقات جامعه‏شناسی مربوط به ادیان، فقط فرقة پروتستانی را درایجاد نظام سرمایه‏داری توانا دید. او دربارة اسلام تحقیقات ناتمامی را انجام داد و در آن، علّت عدم پیدایی نظام‏سرمایه‏داری را در ممالک اسلامی، وجود مفاهیمی مثل قضا و قدر در متن دینی می‏داند و به نظر او، اسلام نیز مانند مذهب کاتولیک از زمینه‏سازی توسعه اقتصادی ناتوان است. دیدگاه وبر دربارة تمام مذاهب از جمله اسلام، نقد و بررسی و در دیار اسلام اززمان‏سیدجمال‏الدین اسدآبادی تا کنون نقدهایی بر آن گفته شده که ورود به آن خارج از حیطة این نوشته است (ر.ک‏: عنایت، 1353). آیا زمینه های تحقّق توسعة اقتصادی آن گونه است که وبر می‏گوید یا عوامل دیگری‏ هم هست که بدون آن امکان ندارد توسعه رخ دهد؟ در برخی نقدها بین عملکرد اسلام و مسلمانان تفاوت قائل ‏شده، و فرهنگ اسلامی را مضادّ توسعه ندانسته‏اند (رودنسون، 1358).
ما در این جا درصدد اثبات مطلوبیت کار ازدیدگاه اسلام هستیم. کار افزون بر این که به جهت ثروت زا بودن مورد رغبت است و از این جهت می‏تواند زمینة توسعه‏ را فراهم سازد، ارزش ذاتی نیز دارد و این مرتبة بالاتری است و شاید بتوان نظیر این فرهنگ را در برخی ملل خاور دور مشاهده کرد که بدون درخواست مزد هم گاه حاضر هستند اضافه کاری انجام دهند (نقی‏زاده، 1376: فصل اول؛ درّداری، 1373: بخش دوم). در متون دینی، مواردی نقل شده که به ما نشان می‏دهد فرهنگ دین، کار را ذاتاً ارزشمند می‏داند و طبعاً انسان مؤمن‏ علاقه‏مند به اجرای مطلوب دینی است. آن چه می‏توان از آن برای ارزش ذاتی کار بهره برد، عبارتند از:
1. کار اقتصادی در متون دینی عبادت و به مثابه جهاد در راه خدا شمرده شده است (صدوق، 1383: 366؛ عاملی، 1383: ج12، 11). امام صادق‏علیه السلام از یاران خود دربارة وضعیت معیشت فردی پرسید گفتند: به ‏عبادت می‏پردازد و معاش او را برادرش تأمین می‏کند. فرمود: «واللَّه الذی یقوته اشدّ عبادة منه» (کلینی،1362: ج5، 78). سوگند بهخدا! آن که معاش او را تأمین می‏کند، عبادت برتر را انجام می‏دهد. در این زمینه ‏روایات بسیاریاست.
2. خداوند، عمران و آبادی زمین را از بشر خواسته است؛ بنابراین، عمران و آبادی مطلوب خداوند متعالی است: «هُوَ أَنشَأَکُم مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیَها» (هود (11): 61). او شما را از زمین پدید آورد و در آن شما رااستقرار داد [و عمران آن را خواستار شد]. «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَنَاکِبَها وَکُلُوا مِن رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ‏النُّشُورُ» (ملک (67): 15). او است کسی که زمین را برای شما رام کرد؛ پس در فراخنای آن رهسپارشوید و از روزی «خدا» بخورید و رستاخیز به سوی او است.
3. خداوند کار و تلاش اقتصادی را طلب فضل الاهی می‏نامد و مؤمنان را پس از انجام عبادت به آن فرا می‏خواند: «وَجَعَلْنَا آیَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِّتَبْتَغُوا فَضْلاً مِن رَبِّکُمْ» (اسراء (17): 12)، و نشانة روز را روشنی بخش کردیم ‏تا «درآن» فضلی از پروردگارتان بجویید. «فَإِذَا قُضِیَتِ الصلوة فَانتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ» (جمعه‏(62): 10) و چون نماز گزارده شد، در «روی» زمین پراکنده، و فضل خدا را جویا شوید.
ابتغای فضل‏ الاهی همان کار اقتصادی است که پس از انجام عبادتی مثل نماز جمعه باید به آن پرداخت. کار نباید مزاحم اوقات ‏عبادت شود: «فَاذا نُودِیَ للصلوةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَی‏ ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ» (همان‏: 9)؛ ولی پس از انجام ‏عبادت، کار نه تنها ناپسند نیست، بلکه طلب فضل و رحمت الاهی قلمداد می‏شود. در توضیح آیه، امام صادق‏علیه السلام فرمود من دربارة حاجتی که خداوند آن را کفایت کرده است، حرکت می‏کنم و فقط قصدم این است که خداوند مرا در حال طلب حلال مشاهده‏ کند. آیا کلام خدا را نشنیده‏ای که فرمود: «فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی‏الارض و ابتغوا من فضل‏اللَّه» (طبرسی، 1412: ج10، 289).
4. در برخی روایات آمده است که امامان علیهم‏السلام کار اقتصادی را فقط به جهت امتثال امر الاهی نه کسب سودانجام می‏دادند. افزون بر روایت پیشین، از امام صادق‏علیه السلام نقلشده که فرمود:
انی لاعمل فی بعض ضیاعی حتی اعرق ‏و انّ لی من یکفینی لیعلم اللَّه عزوجل انی اطلب الحلال (کلینی، 1362: 5/ 77)
من در زمین زراعتی کارمی‏کنم تا عرق کنم با این که افرادی هستند که به جای من کار کنند. هدف من این است که خداوند مرا در حال کسب‏روزی حلال مشاهده کند.
در حدیث دیگری نقل شده است که امام صادق‏علیه السلام هزار و هفتصد دینار به یکی از یاران خود به نام عذافر داد وفرمود:
اتجر بها ثم قال‏: أما إنّه لیس لی رغبة فی ربحها و ان کان الربح مرغوباً فیه و لکنی أحببت ان یرانی اللَّه‏عزوجل متعرضاً لفوائده (همان: 5/ 73).
با این اموال تجارت کن؛ سپس فرمود: همانا من‏رغبتی به سود تجارت ندارم. هر چند سود انگیزه و مورد رغبت است، علاقه مندم خداوند مرا در معرض کسب ‏منافع آن مشاهده کند.
عذافر در تجارت صد دینار سود برد. حضرت خوشحال شد و فرمود سود را به سرمایه بیفزا.
5. در کلام اولیای دین ترک تلاش و کار عامل بی‏خردی و بی‏اعتباری و تبعیت از دستور شیطان قلمداد شده است. معاذ بن کثیر از یاران امام صادق‏علیه السلام پارچه‏فروش بود. به حضرت گفت: تصمیم دارم بازار را ترک کنم؛ زیرا به اندازة ‏کافی مال دارم. امام فرمود: با این عمل بی‏اعتبار می‏شوی (همان، 148). در حدیث دیگر آمده است که‏حضرت به معاذ گفت‏: توان تجارت را از دست داده‏ای یا به آن بی‏رغبت شده‏ای؟ معاذ گفت‏: منتظربرقراری دولت شما هستم (در زمان قتل ولید بن عبدالملک) و مال فراوانی دارم و بدهکار کسی هم نیستم و گمان نمی‏کنم تا وقت مرگم هم صرف شود. حضرت فرمود:
لا تترکها فإن ترکها مذهبةللعقل اسع علی عیالک و ایاک ان‏یکون هم السعاة علیک.
تجارت را رها نکن که زمینة نابودی خرد است. برای خانواده‏ات بکوش و آنان را برخود با این عمل تحریک مکن (همان).

انسان در فعّالیت و تلاش اقتصادی اهداف گوناگونی می‏تواند در نظر داشته باشد. انگیزة فرد ممکن است فردی یا اجتماعی باشد؛ مالی یا غیرمالی باشد. انگیزه ممکن است از روی طبع و سرشت انسانی ابتدا در ذهن و فکر انسان‏شکل بگیرد یا به جهت پذیرش اعتقاد یا هدف خاصّی انگیزه ایجاد شود. آثار کار گاه امری مقصود است و گاه اثر به‏صورت قهری بر کار مترتّب می‏شود. از لابه لای متون دینی، آن چه را به صورت هدف، انگیزه و اثر کار است، مطرح می کنیم. اهداف و آثار، یا دنیایی یا آخرتی و در دنیا، یا فردی یا اجتماعی است.

أ. کسب درآمد و تأمین معیشت زندگی خود و خانواده‏: شاید نخستین انگیزه هر شخصی در انجام کار این است که‏به واسطة کار، نیازهای خود را تأمین کند. انسان، نیازمند آفریده شده است و برای غذا، پوشاک، مسکن، باید از طبیعت‏ بهره ‏گیرد. محصول طبیعت اغلب آمادة مصرف نیست؛ گرچه برخی محصولات این گونه هستند. در متون دینی، هرگاه کسی به همین قصد سراغ کار رود تا نیاز خود را برطرف سازد، کار او عبادت شمرده شده و طبق دیدگاه فقهی، کار برای تأمین معاش واجب است و انسانی که در راه کسب درآمد برای تأمین زندگی سختی می‏بیند، خداوند به او ثواب ‏می‏دهد و پیامبر گرامی اسلام بر چنین دستی بوسه می‏زند. از امام صادق‏علیه السلام نقل شده که وقتی پیامبرصلّی الله علیه وآله وسلّم از جنگ‏تبوک مراجعت کرد، سعد انصاری به استقبال وی آمد. حضرت با او مصافحه کرد، دست او را زبر و خشن دید. فرمود: چه صدمه‏ای و آسیبی به دستت رسیده است؟ گفت‏: با طناب و بیل کار و درآمد آن را صرف‏معاش خانواده‏ام می کنم. حضرت دست او را بوسید و فرمود:
هذه ید لاتمسّها النار.
این دستی است که آتش‏جهنّم به آن نمی‏رسد (جزری، 1370: ج 2، 337).
کسب درآمد فقط برای تأمین ضروریات زندگی نیست‏؛ بلکه شخص می‏تواند برای تأمین وسایل رفاهی خود و خانواده کار کند. پیامبرصلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
از سعادت های مسلمان، داشتن‏ منزلی گشاده، همسایة صالح و وسیلة سواری مناسب است. (حرّعاملی، 1383: ج 3، 558)،
و امام صادق‏علیه السلام ‏فرمود:
هرچه برای خرید عطر بپردازی، اسراف نیست و مخارج مربوط به عطر پیامبر اکرم‏صلّی الله علیه وآله وسلّم بیش از مخارج ‏خوراکی او بود (کلینی، 1362: ج 6، 512؛ طبرسی، 1393: 41).
در این زمینه روایات بسیاری وارد شده و مؤمنان را به لباس زیبا، غذای مناسب، مرکب راهوار، خانة راحت، انگشترهای عقیق، فیروزه... و غیر آن‏ترغیب کرده و همه دلالت دارد که تأمین موارد پیشین از اهداف کسب درآمد است.
ب. عزّت و شخصیت یافتن‏: یکی از آثار کار، عزّت یافتن فرد است. شخص با کار کردن نیاز خود را برطرف‏ ساخته، نیازمند کار دیگران نمی شود؛ از دیگران درخواست نمی‏کند و هزینة او بر عهدة دیگری نیست. امام‏ صادق‏علیه السلام ‏به یکی از یاران خود که دیر به بازار رفته بود فرمود: اُغدُ إلی عزِّک.
پگاه صبح در پی عزّت خود [= کار و کسب] برو (عاملی، 1383: ج 12، 3، ر.ک‏: ج4، 10، 5). پیامبر گرامی فرمود:
اگرکسی هیزم جمع‏ آورد و بر دوش بگیرد، آن را بفروشد و نیاز خود را برطرف سازد از درخواست از دیگران بهتر است‏(همان، ج 6، 310). مؤمن نباید چشم امید به بیت‏المال داشته باشد. باید با کار و تلاش، شخصیت خود را حفظ کند. درخواست کمک از بیت‏المال هم، عزّت و شخصیت فرد را از بین می‏برد. یکی از یاران پیامبر که در سختی‏ به سر می‏برد، نزد حضرت رفت تا کمک بخواهد. پیامبر وقتی او را دید، فرمود:
هر کسی از ما چیزی درخواست کند، به او می‏دهیم؛ ولی اگر به دنبال ثروت برود، خدا او را بی‏نیاز می‏کند. مرد برگشت تا سه بار نزد حضرت رفت و همان‏ سخنان را شنید؛ سپس کلنگی عاریه کرد و از کوه مقداری هیزم آورد و به مقداری آرد فروخت و ادامه داد تا اموالی‏فراهم ساخت. جریان را به پیامبر گفت فرمود: به تو گفتم اگر کسی درخواست کند به او عطا می‏کنیم؛ ولی اگر به‏دنبال ثروت رود، خداوند او را بی‏نیاز می‏سازد (کلینی، 1362: ج 2، 139).
ج. رشد عقلانی‏: کار، وسیلة تجربه آموختن انسان است و بر رشد عقلانی و اجتماعی او افزوده می‏شود. امام‏صادق‏علیه السلام فرمود:
ترک التجارة ینقص العقل (همان: ج5، 148)، رها کردن تجارت، عقل را کاهش‏ می‏دهد.
التجارة تزید فی العقل (همان)، تجارت عقل را رشد می‏دهد.
این روایات گرچه دربارة تجارت آمده است، به آن اختصاص ندارد. اصولاً تفکّرات انسان در جریان کار و عمل شکل می‏گیرد و بر حسب‏ آن چه انجام داده، دربارة آینده تفکّر می‏کند. اگر انسان از محیط عمل جدا شود، مسائل جدید برای او رخ نمی‏دهد ونمی‏تواند زمینة رشد علم را فراهم کند. با کار و تلاش، انسان در تعامل با طبیعت قرار می‏گیرد؛ قوانین آن را درک می‏کند ورمزهای آن را کشف می‏کند. این تعامل باعث رشد عقلانی بشر می‏شود.
د. کسب آرامش روحی‏: انسان با کسب درآمد از نظر روحی آرامش می‏یابد و فرد نیازمند از نظر روحی در اضطراب و نگران است. پیامبرصلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
انسان هر گاه نیازمندی های خود را تأمین کرد، آرام می‏گیرد (همان: 89).
امام ‏رضاعلیه السلام فرمود:
انسان آن‏گاه که مواد خوراکی سالانه اش را تأمین کرد، آرامش می‏یابد (همان).
ه. سلامت جسم‏: از آثار کار، برخورداری شخص از سلامت و نشاط جسمی است. بیکاری و عاطل بودن، باعث ‏استراحت بیش از حدّ و پدید آمدن روحیة خمودی و یأس و افسردگی در شخص می‏شود. با کار، اعضای انسان توان ‏خود را بروز می‏دهد. امیر مؤمنان‏ علیه السلام فرمود:
من یعمل یزدد قوة، (حکیمی، 1408: ج 5، 291 ـ 292)، هر کس کار کند، توان او افزوده می‏شود.
من یقصّر فی العمل، یزدد فترةً (همان)، هر که در عمل کوتاهی‏ کند، سستی و ناتوانی او افزوده می‏شود.
امام صادق‏علیه السلام به فضل فرمود:
اگر تمام نیازهای مردم تأمین شده بود، از زندگی لذّت نمی‏بردند. اگر انسانی مدّتی ساکن مکانی شود و همة نیازهای او فراهم باشد، از بی‏کاری خسته می‏شود ومایل است خود را مشغول کند. (مجلسی، 1374: ج 3، 87).
و. ارزش ذاتی کار: در بحث مطلوبیت کار گذشت که از جمله انگیزه‏های کار برای افراد مطلوبیت داشتن ذات ‏کار است.

کار اقتصادی، آثار خاصّی برای اجتماع دارد؛ از جمله‏:
أ. تأمین نیازهای اساسی اجتماع‏: افراد با کار می‏توانند نیازهای افراد جامعه را برطرف سازند. فرد نمی‏تواند تمام نیازهای خود را برطرف سازد؛ بنابراین هرکس با انجام کار خاصّی می‏تواند نیاز مردم را برطرف سازد و درمجموع، نیازهای تمام افراد تأمین شود (عاملی، 1386: ج 13، 244).
ب. رفع فقر و تأمین اجتماعی نیازمندان‏: با کار و تلاش، فقر اجتماعی از بین می‏رود و فردبا کسب درآمد می‏تواند به دیگران کمک کند. مسؤولیت اجتماعی، شخص را به کار فرامی‏خواند؛ حتّی اگر به درآمد آن نیاز نداشته باشد. فرد باید در بُعد اجتماعی فرد مفید و مؤثّری باشد. در روایات بسیاری آمده است که حضرت امیرمؤمنان با کار خود باغ‏ احداث، وچاه و قنات حفر می‏کرد و آنان را برای مردم و کمک به نیازمندان وقف می‏کرد یا آن که بردگان بسیاری را با کار و درآمد آن رها ساخت. (کلینی، 1362: ج 5، 74 ـ 75؛ طوسی، 1401: ج9،148).
روایات متعدّدی دربارة حقوق مؤمن بر مؤمن رسیده است. امام صادق‏علیه السلام فرمود:
مسلمان برادر مسلمان است. حق‏ّ مسلمان بر برادر مسلمانش آن است که سیر نشود و برادرش گرسنه بماند؛ سیراب نشود و برادرش تشنه باشد، و ازپوشاک بهره‏مند نباشد و برادرش بی‏بهره بماند (کلینی، 1363: ج 5، 72).
مؤمن که در اجتماع زندگی می‏کند، باید حقوق دیگر افراد را به‏جا آورد و از جملة این حقوق آن است که در امور مالی به او مواسات داشته باشد و در استفاده از امکانات مالی او را دریابد.
ج. گسترش اخلاق اجتماعی و کاهش مفاسد اجتماعی‏: یکی از انگیزه‏های مهم برای کسب درآمد، توانایی شخص در کمک به دوستان و دعوت از آن ها و ارتباط با بستگان و همسایگان است؛ هر چند آن ها نیازمند و فقیر نباشند. اگر شخصی‏توان مالی نداشته باشد، برای او امکان پذیرایی از دوستان نیست و نمی‏تواند با بذل هدیه بین آنان که اختلاف دارند، دوستی برقرار کند و نمی تواند از درآمد در جهت گسترش اخلاق اجتماعی بهره ببرد.
از سوی دیگر، بیکاری منشأ بحران اخلاقی فرد و اجتماع است. زمینة تمایل به فساد در فرد بیکار فراهم است. نفس‏آدمی اگر مشغول کاری نشود، انسان را به خودش مشغول می‏کند
و در پی افکار و خیالات باطل می‏برد. امروزه درجوامع انسانی، پدیدة اشتغال فقط از بُعد اقتصادی مورد توجّه نیست؛ بلکه بحران بیکاری زمینة مفاسد گوناگون ‏اجتماعی از قبیل اعتیاد، سرقت، اعمال ضدّاخلاقی و تعرّض به زنان، قمار و استفاده از نوشابه‏های الکلی است؛ بنابراین از آثار کار و انگیزة روی آوردن به کار، حفظ و سلامت روح انسانی و گسترش اخلاق در اجتماع است. بخش‏ مهمّی از درآمدهای خانواده‏ها صرف پر کردن ساعت فراغت فرزندان می‏شود. از امیرالمؤمنین‏علیه السلام نقل شده است که ‏فرمود:
سستی و تنبلی، کلید غم و بدبختی است و ناتوانی و تنبلی همراه نیازمندی و فقر است و ثمرة آن‏ نابودی و بدبختی است. آن که طلب و تلاش نکند، چیزی نمی‏یابد و به فساد کشانده می‏شود (ولایی، 1378: ج2، 63).
د. افزایش توان اقتصادی جامعه‏: هر گاه بخش های اساسی مردم به کار اشتغال داشته باشند، اقتصاد جامعه رشدخواهد داشت. تولید و درآمد ملّی افرایش می‏یابد. درآمد دولت به جهت مالیات ها فزونی یافته و امکان ارائة خدمات‏عمومی به مردم فراهم می‏شود. نیروی کار همراه با سرمایه، تولید جامعه را رقم می‏زند. هر گاه نیروی کار بیکار باشد، سرمایه بالقوّه یا بالفعل هم معطّل می‏ماند و توان اقتصادی جامعه ضعیف می‏شود. افزایش توان اقتصادی جامعه، ‏بدون شک از آثار کار شمرده می شود و انگیزة مناسبی برای مسلمان در روی آوردن به کار است؛ به همین جهت هرگاه جامعه به‏کاری نیاز داشت، شخص باید این گونه «واجبات نظامیه» را انجام دهد و از تلاش خود در این زمینه خودداری ‏نکند که گاه تلاش در انجام مشاغل مورد نیاز جامعه واجب می‏شود (صدر: 108). امروز جایگاه نیروی انسانی‏و سرمایة انسانی در رشد و توسعة اقتصادی از مباحث مهم و کلیدی اقتصاد کلان و توسعه است. یکی از انگیزه‏های ‏اصلی شخص، رشد اقتصادی است و تقویت این انگیزه میان نیروی کار، آثار پربرکتی دارد. فرد از توجّه به خود خارج‏شود و حتّی اگر به مال احتیاج ندارد، برای اعتلای جامعه بکوشد. در دیدگاه دینی، انسان نه‏تنها در کار خود باید به‏فکر دیگر انسان ها و جامعه باشد، بلکه اگر از ثمرة کار او دیگر موجودات هم استفاده کنند، در نزد خداوند مطلوب ‏است و برای او پاداش آخرتی خواهند نوشت. کمک به عمران و حیات طبیعت و محیط زیست ارزش والایی‏ دارد. از پیامبر اکرم‏صلّی الله علیه وآله وسلّم نقل شده که فرمود:
ما من مسلم یغرس غرساً أو یزرع زرعاً فیأکل منه انسان أو طیر أو بهیمة الاّ کانت له به صدقة (نوری، 1407: ج 13، 460).
مسلمانی که نهالی بکارد یا زراعتی به‏عمل آرد و ازآن انسان، پرنده، چارپا استفاده کند، در نامة اعمال او ثواب صدقه نوشته می‏شود.
در یک حدیث بی‏نظیر از پیامبر اسلام، مطلبی نقل شده که بر جایگاه والای آبادی و عمران و حفظ محیط زیست دلالت دارد. حتّی اگر از ثمرة کار انسان، کسی بهره نبرد و حیوانی هم استفاده نکند، زمین آباد می‏شود. همین‏امر انگیزة بسیار خوبی برای مؤمن است که از کار دستنکشد. فرمود:
ان قامت ‏الساعة و فی ایدیکم الفسیلة،فان‏استطاع ان لاتقوم الساعة حتی یغرسها فلیغرسها» (همان: 460).
هرگاه نهال خرما جهت‏کاشتن در دستتان بود و قیامت برپا شد، اگر قادر بر کاشت آن تا وقوع قیامت بودید، آن را بکارید. آبادی و عمران زمین برای انسان مطلوبیت دارد، گرچه کسی از آن بهره نبرد (ر.ک‏‏: القرضاوی، 1417: 149 ـ 158).

اعتقاد دینی، عامل بسیار مهم در ایجاد انگیزه است و چنان چه در کلام اولیای دینی، آثاری برای عملی خاص عنوان‏ شده باشد، مؤمن به جهت باورهای خود در جهت کسب آن می کوشد و فعّالیت خود را در همان سو قرار می‏دهد. انسان های معتقد به عالم ماورا، کارهای بسیاری را برای نتایج آخرتی انجام می‏دهند. از بذل جان جهادگران تا صرف‏مال دارایان در طول تاریخ، بسیار دیده شده است. هم‏اکنون مکان های وقف شده به وسیلة نیکمردان و نیک زنان در جهان‏ به حدّی است که نهادهای گوناگون در سرپرستی صحیح آن می کوشند. مطلب پیشین روشن است و ما در این‏قسمت آن چه را در متون دینی به صورت هدف یا اثر کار در آخرت مطرح شده می‏آوریم تا نشان دهیم کار اقتصادی چگونه‏ حلقة واسط بین دنیا و آخرت می‏شود و شخص با کار اقتصادی بهشت عدن را به چنگ می‏آورد و رضوان الاهی را نصیب می‏شود.

کار اقتصادی، شخص را از آمرزش الاهی بهره‏مند می کند. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
من بات کالاً من طلب الحلال ‏بات مغفوراًله (کلینی، 1362: ج 5، 78).
آن که در راه کسب حلال زندگی او می‏گذرد، مورد مغفرت الاهی‏ است.
إنّ من‏الذنوب ذنوباً لایکفّرها صلاة و لاصدقة قیل یا رسول‏اللَّه. فما یکفّرها. قال‏: الهموم فی طلب‏المعیشة. (النوری، 1407: ج 13، 13).
برخی از گناهان با نماز و صدقه پاک و جبران‏نمی‏شود. یاران گفتند چه چیز آن‏را پاک می‏کند؟ فرمود: تلاش در کسب روزی.

انسان اگر بخواهد دیندار واقعی باشد و بتواند در معنویت پیشرفت کند نمی‏تواند از نعمت های دنیا و نیازهای دنیایی ‏چشم‏ بپوشد. مؤمن به دنبال خیر دنیا و آخرت است: «آتنا فی‏الدنیا حسنة و فی‏الآخرة حسنة» (بقره (2):197) و خیر دنیا همان برخورداری از معیشت است. (کلینی، 1362: ج5، 71). از پیامبر گرامی نقل شده است که‏خداوندا! در نان برکت ده و بین ما و نان جدایی مینداز. اگر نان نداشتیم، توان نماز و روزه و انجام واجبات الاهی را نداشتیم (همان: 73).

از آن چه ذکر شد، امور ذیل استفاده می‏شود:
1. کار در نگاه دین، در گسترة هستی جاری است و شخص با کار با مجموعة عالم هستی و خالق آن هماهنگ می شود.
2. هر نوع کار حلال مطلوب است؛ گرچه برخی از کارها و فعّالیت های اقتصادی به جهت اهمیّت آن در متون دینی مورد ترغیب بیشتر قرار گرفته است.
3. اولیای الاهی به انواع کارها مثل کارگری، خیاطی، زره‏بافی، صنعتگری، تجارت، کشاورزی، می‏پرداختند و کار را فضیلت انسانی وعبادت الاهی می‏دانستند.
4. اعتقادات اسلامی، ترغیب‏کنندة فعّالیت اقتصادی است و چون دنیا مزرعه آخرت و از بهترین اعمال صالح، کسب درآمد حلال است، با کار آخرت شخص و ارزش انسانی او تضمین می‏شود.
5. اخلاقیات دینی هیچ گونه تنافی با تلاش اقتصادی ندارد و عواملی همچون زهد و قناعت مصرف را متعادل می‏کند، نه آن که به تولید ضربه بزند؛ از این رو، این امور در جوامع در حال توسعه باعث افزایش پس‏انداز و افزایش سرمایه جهت تولید بیش تر می شود.
6. انجام بسیاری از فضایل اخلاقی مثل سخاوت، دستگیری از فقیران، صلة رحم، وقف، کمک به همنوع، نیازمند کسب درآمد بیش ازحدّ نیاز و صرف آن در موارد پیشین است. بدون کار نمی‏توان به فضایل اخلاقی دست یافت.
7. کار اقتصادی به علل گوناگون مورد رغبت مسلمان است. تأمین معاش، رفع احتیاج اجتماع، عزّت نفس، رشد عقلانی، سلامت‏جسم، زدودن چهرة زشت فقر، گسترش اخلاق و نابودی مفاسد اجتماعی، حفظ دین و کسب ثواب آخرتی به همراه مطلوبیت کار، مؤمن رابه کار ترغیب می‏کند.
8. گسترش فرهنگ دینی دربارة کار زمینة تلاش همه‏جانبة افراد برای رشد اقتصادی را فراهم می‏کند و افراد توجّه جدّی به نفس کاردارند تا نوع آن؛ بنابراین خواهند کوشید بیکاری را به هر صورت از خود دور سازند و هر کار حلالی را عزیز داشته، به بیکاری ترجیح‏ دهند.
9. حاکمیت فرهنگ دینی، اثر مثبت بر بهره‏وری نیروی کار و کاهش هزینه‏های اضافی مثل اسراف منابع، و اتلاف وقت دارد و روابط انسانی در بازار کار را بهبود می‏بخشد (رضایی، 1377: 2226).
10. کار اقتصادی پیوند دنیا و آخرت است و با آن می‏توان حسنه در دنیا و آخرت را کسب کرد.

1. قرآن مجید.

1. امام‏خمینی، سیدروح‏اللَّه: چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‏خمینی، 1372 ش.
2. : صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‏خمینی، 1379ش.
3. حسینی، سیدرضا: سیرة اقتصادی امام ‏علی‏علیه السلام، دانشنامه امام علی‏علیه السلام، ج7، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة ‏اسلامی، 1380 ش.
4. درّداری، ن. مدیریت ژاپنی، تهران، مؤسّسة خدمات فرهنگی رسا، 1373 ش.
5. رضایی، مجید: عرضه نیروی کار بر مبنای اصول حاکم بر بازار کار اسلامی (پایان‏نامه) قم، دانشگاه مفید، 1377ش.
6. : زهد و قناعت در منظر و سیرة امیرمؤمنان‏علیه السلام، دانشنامه امام علیعلیه السلام، ج 7، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‏اسلامی، 1380 ش.
7. رودنسون، ماکسیم: اسلام و سرمایه‏داری، محسن ثلاثی، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1358 ش.
8. عنایت، حمید: دین و دنیا آمده در: «جهانی از خود بیگانه»، تهران، فرمند، 1353ش.
9. غنی‏نژاد اهری، موسی: مقدمه‏ای بر معرفت‏شناسی علم اقتصاد، تهران، مؤسّسة عالی پژوهش در برنامه‏ریزی و توسعه، 1376 ش.
10. مطهری، مرتضی: انسان و سرنوشت، قم، انتشارات صدرا، 1345 ش.
11. : بیست گفتار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1359 ش.
12. : حق و باطل، قم، انتشارات صدرا، 1365ش.
13. : سیری در نهج‏البلاغه، قم، انتشارات صدرا، 1354 ش.
: قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفة تاریخ، انتشارات اسلامی، 1361 ش.
2. مهدوی‏زادگان، داوود: اسلام و سنّت وبری، قم، مؤسسه فرهنگی طه، 1378ش.
3. ولایی، عیسی: کار در منابع اسلامی، تهران، مؤسسه کار و تأمین اجتماعی، 1378ش.
4. وبر، ماکس: اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‏داری، عبدالکریم، رشیدیان، پریسا منوچهری کاشانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373ش.

1. ابن‏ابی‏الحدید: شرح نهج‏البلاغه، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، قم، منشورات مکتبة آیةاللَّه العظمی المرعشی‏النجفی، 1404 ق.
2. الجزری، ابوالحسن علی بن محمد بن‏الاثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابه، دارالشعب، 1970 م.
3. الحرّالعاملی، محمدبن‏الحسن: وسائل‏الشیعة الی تحصیل مسائل‏الشریعه، 20 جلد، تهران، مکتبةالاسلامیة، 1383ق.
4. الحکیمی، محمدرضا، محمد، علی: الحیاة، تهران، نشر الثقافةالإسلامیة، 1408 ق.
5. الرضی، ابوالحسن: نهج‏البلاغة، «صبحی الصالح»، قم، انتشارات هجرت، 1395 ق.
6. الصدر، السیدمحمدباقر: الاسلام یقودالحیاة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
7. الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی: التوحید، تصحیح هاشم الحسینی الطهرانی، تهران، مکتبة الصدوق، 1398 ق.
8. : معانی‏الأخبار، تصحیح علی‏اکبر الغفاری، قم، انتشارات اسلامی، 1361ش.
9. الطباطبائی، السیدمحمدحسین: الرسائل التوحیدیه، قم، مؤسسةالنشرالاسلامی، 1417 ق.
10. الطبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن: مجمع‏البیان فی تفسیرالقرآن، تصحیح هاشم الرسولی المحلاتی، قم، مکتبة آیةاللَّه العظمی النجفی المرعشی، 1412ق.
11. الطبرسی، ابونصر الحسن بن الفضل: مکارم‏الاخلاق، بیروت، دارصعب، 1401 ق.
12. القرضاوی، یوسف: دورالقیم و الاخلاق فی الاقتصادالاسلامی، بیروت، مؤسسةالرسالة، 1417 ق.
13. الکلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب: الکافی، تصحیح علی‏اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1362 ش.
14. المجلسی، محمدباقر: بحارالانوار، تهران، مکتبةالاسلامیة، 1374 ش.
15. المفید، محمدبن محمد بن النعمان: کتاب الأمالی، قم، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1403 ق.
16. النوری، میرزا حسین، مستدرک‏الوسایل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل‏البیت‏علیهم‏السلام لاحیاءالتراث، 1407ق.
17. الهندی، علی‏المتقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسةالرسالة، 1409 ق.

:در اين مقاله نخست مفاهيم، موضوعات و مفروضاتى كه مبانى نگرشى و اصول اساسى پيام مقاله و تحليل مسأله را تشكيل مى دهد، تبيين مى گردد و سپس بانگاهى به نقطه عطف و مركزثقل فرايند مذكور، بحثى بنيادى ارائه مى شود و از آنجا براى يافتن راه حل نهايى مسأله و پاسخ به پرسش اساسى تلاش مى گردد.

فاقم وجهك للدين حنيفاً فطرة الله التى فطر الناس عليها لاتبديل لخلق الله ذلك الدين القيم و لكنّ اكثر الناس لايعلمون«حق گرايانه روى خود را به سوى دين كن، همان كه سرشت خدايى است،كه مردم را به آن سرشته است كه هيچ تغييرى در خلقت خدا نيست. اين است آيين استوار حق ولكن اكثر مردم از اين حقيقت آگاه نيستند.»(روم:30)
چرا بسيارى از كاركنان و مديران سازمان‌ها، در عين برخوردارى از صفات پسنديده فراوان، خوب كار نمى كنند و گاه مشكل مى آفرينند؟ چرا از انبوه سرمايه ها، امكانات، نيروها، استعدادها و عمر خود به گونه اى نامنظم و غير مؤثر بهره بردارى مى كنند؟ چرا پايبندى به وظيفه و نقش سازمانى نزد آنها مفهوم نداشته، در عين تراكم نيروى كار، بسيارى از كارها زمين مى ماند؟ و خلاصه، چرا روحيه و نشاط، هدفدارى و مسئوليت، اطمينان و لذت، امنيت و رضايت، كيفيت و معنويت و جديت و موفقيت; جاى خود را به بي‌حالى و كسالت، نااميدى و سرخوردگى، سرگردانى و غفلت، دو دلى و اضطراب، فشار و ملامت و شعار و ماديت مى دهد؟
اين مسأله چه علل يا عواملى دارد؟ محيطى، سازمانى، انسانى يا شغلى؟
آيا اين عوامل بصورت سلسله مراتبى آشكار مى شوند يا همه در عرض يكديگر و به يك اندازه امكان بروز دارند؟ با فرض تشخيص علت مسأله، چگونه مى توان وضعيت مطلوب را در سازمان و افراد به گـونه‌اى تحكيم بخشيد كه از پويايى، زايندگى و اثر بخشى در درازمدت برخوردار بوده، پشتوانه اى نيـرومند براى نيل به اهداف گردد؟
در اين مقاله، به آن سلسله مراتب و ويژگي‌هاى آن و يا چگونگى طراحى فرايند شكل گيرى و دخالت عوامل متعدد، پرداخته نمى شود. بلكه نخست مفاهيم، موضوعات و مفروضاتى كه مبانى نگرشى و اصول اساسى پيام مقاله و تحليل مسأله را تشكيل مى دهد، تبيين مى گردد و سپس بانگاهى به نقطه عطف و مركزثقل فرايند مذكور، بحثى بنيادى ارائه مى شود و از آنجا براى يافتن راه حل نهايى مسأله و پاسخ به پرسش اساسى تلاش مى گردد.
در اينجا توجه به اين نكته ضرورى مى نمايد كه ماهيت موضوع مورد بررسى ما، با مسائل انسان شناسى، فلسفه اخلاق، روانشناسى، روانشناسى اجتماعى، روان درمانى، جامعه شناسى و اقتصاد، ارتباطى نزديك دارد. از اين‌رو، يافتن راه‌هاى عملى حاكميت و اشاعه فرهنگ وجدان كارى و انضباط اجتماعى، مستلزم مطالعات ريشه اى و همه جانبه و همكاري‌هاى گسترده است وبر پژوهشگران، مؤلفان و مجامع علمى است كه به حركتى كه در اين راستا آغاز كرده اند شتاب بخشند و همواره در اين انديشه باشند كه چگونه مى توان پاسخى در خور به اين خطاب رساى رهبر معظم انقلاب تقديم نمود: «دست اندركاران امور فرهنگى، برنامه ريزان، مبلغين و نويسندگان بايد در ترويج اين دو اصل مهم در جامعه تلاش كنند.»1

انسان در بعد ادراك و كشف خود و جهان، از نيروى "عقل و وجدان" و در بعد انگيزه ها، از "جاذبه هاى معنوى" نيز برخوردار است.

وجدان،امرى فطرى ويكى از مراتب روح يا بعد ملكوتى انسان است. اين مفهوم خود داراى مراتبى بوده، برحسب هرمرتبه،بصورت مطلق يا اضافه بكار مى رود.3 وجدان، كه از آن به وجدان روانشناسى، وجدان عقلايى، وجدان نوعى، وجدان فطرى، خودِ انسان يا منِ ملكوتى نيز تعبيرمى گردد،عبارت است از "استعداد آدمى نسبت به تمييز خير و شر".
ايدئولوژى عام و انسانى مانند ايدئولوژى اسلامى، نوعى شناخت از انسان دارد كه از آن به فطرت تعبير مى شود. از نظر اسلام; انسان در جريان خلقت، مقدم بر تأثير عوامل تاريخى و عوامل اجتماعى، داراى بعد وجودى خاص شده و استعدادهاى والا كه او را از حيوان متمايز مى كند و به او هويت مى بخشد، به او داده شده است. طبق اين نظر انسان در متن خلقت از نوعى "شعور و وجدان نوعى" كه در همه انسان‌ها وجود دارد بهره مند شده و همان "وجدان فطرى" به او تعين نوعى و صلاحيت دعوت، مخاطب واقع شدن، حركت و جنبش داده است. اين ايدئولوژى ها با تكيه به وجدان فطرى مشخص نوع انسان، دعوت خود را آغاز مى كنند و حركت مى آفرينند.4
انسان در مرتبه اى از وجود، داراى "من طبيعى" و "مُلكى" است و در مرتبه اى ديگر داراى "من ملكوتى"; يعنى همان كه در قرآن از آن به «نفخت فيه من روحـى(حجر:29)» تعبير شده است. وجدان عمومى همين "خود" است كه از آن به خود ملكوتى تعبير مى شود و درست در مقابل آن، خودِ شخصى (فردى، نفسانى) قرار دارد. اسلام در مبانى و اصول تربيتى و اخلاقى خود "وجدان عمومى" را اصل شمرده و با "خود نفسانى" مبارزه مى كند. منظور از وجدان عمومى فقط دوست داشتن همه انسانها نيست بلكه بالاتر از آن، دوست داشتن همه اشياء و در عين حال، برداشتن موانع در عمل و در مسير تكامل است.5
قرآن "ضمير" انسانى را به عنوان يك منبع معرفت ويژه نام مى برد. از نظر قرآن، سراسر خلقت، آيات الهى و علائم و نشانه هايى براى كشف حقيقت است. قرآن از جهان خارج انسان، به "آفاق" و از جهان درون انسان، به "انفس" تعبير مى كند(فصلت:53) و از اين راه اهميت ويژه ضمير انسانى را گوشزد مى نمايد. اصطلاح آفاق و انفس در ادبيات اسلامى از همين جا پديد آمده است.

از نظر اسلام، انسان موجودى است كه ميل دارد آزاد و رها باشد و هر كارى كه مى خواهد انجام دهد;(قيامت:5) ولى از سوى ديگر، جاذبه هاى معنوى به انسان اين امكان را مى دهد كه دايره فعاليتش را از حدود ماديات توسعه دهد و تا افق عالى معنويات بكشاند. اصول انگيزه هاى معنوى عبارت است از: علم طلبى، خير اخلاقى، زيبايى دوستى و خداجويى (خداپرستى).6
ازنظرقرآن،انسان از آن جهت كه انسان است، جز يك كشش درونى ويژه براى حركت در مسير فطرى خويش ندارد و آن انگيزه خداجويى و حركت دائمى بسوى اوست: «انا لله و انااليه راجعون» (بقره:156) و همين جاذبه است كه آدمى را به مقام لقاء الهى مى رساند: «ياايها الانسان انك كادح الى ربك كدحاً فملاقيه.»7 براساس اين نگرش گونه هاى مختلف انگيزه هاى والاى بشرى از قبيل عدالت، حق، صدق، كرامت،زيبايى وجاودانگى و نفرت داشتن از ظلم، باطل، كذب، پستى، زشتى و نيستى، همه در راستاى انگيزه "خدا دوستى" ديده مى شود.8

از نظر قرآن، انسان موجودى است برگزيده از طرف خداوند;(طه: 122) خليفه و جانشين او در زمين;(بقره: 30) نيمه ملكوتى و نيمه مادى; (انعام:165) داراى فطرتى خدا آشنا;(سجده:9)آزاد، مستقل، امانتدار خدا و مسئول خويشتن و جهان;(اعراف:172) مسلط بر طبيعت و زمين و آسمان;(احزاب:73)ملهم به خير و شر;(شمس:7)وجودش از ضعف و ناتوانى آغاز مى شود و به سوى قوت و كمال سير مى كند و بالا مى رود، امّا جز در بارگاه الهى و جز با ياد او آرام نمى گيرد;(رعد:28) ظرفيت علمى و عمليش نامحدود است;(بقره:31) از شرافت و كرامت ذاتى برخوردار است;(اسراء:7)احياناً انگيزه هايش هيچگونه رنگ مادى و طبيعى ندارد;(فجر:28)حق بهره گيرى مشروع از نعمتهاى خدا به او داده شده است، ولى در برابر خداى خودش وظيفه دار است. او براى عبادت آفريده شده،(ذاريات:56)فقط با ياد و پرستش او خود را مى يابد و اگر خداى خويش را فراموش كند، خود را فراموش مى كند و نمى داند كه كيست، براى چيست و چه بايد بكند و كجا بايد برود.(حشر:18) او همينكه از اين جهان برود و پرده تن كه حجاب چهره جان است دور افكنده شود، بسى حقايق پوشيده بر وى آشكار مى گردد.(ق: 22)
در عين حال، همين موجود، در قرآن، مورد بزرگترين نكوهشها و ملامتها قرار گرفته است: «او بسيار ستمگر و بسيار نادان است.»،«او نسبت به پروردگارش بسيار ناسپاس است»، «او آنگاه كه خود را مستغنى مى بيند طغيان مى كند.»،«او عجول و شتابگر است.»،«او تنگ چشم و ممسك است.» ، «او مجادله گرترين مخلوق است.»،«او حريص آفريده شده است.» ، «اگر بدى به او رسد، جزع كننده است و اگر نعمت به او رسد، بخل كننده است.»(احزاب:72)
از نظر قرآن، انسان ممدوح، انسان با ايمان و انسان مذموم، انسان فاقد ايمان است.9(اعراف:179)

وجدان اخلاقى همان وجدان عقلائى است ولى در مرتبه اى بالاتر; يعنى علاوه بر تمييز خير و شر و نظارت بر اعمال، داراى ويژگى "گرايش به خوبى" و "نفرت از بدى" است. ]به عبارت ديگر، وجدان (حس) اخلاقى، استعداد آدمى است نسبت به تمييز خير و شر و گرايش طبيعى او به سوى خير و گريز از شر[ اين صفت فطرى در مرحله معينى از رشد و تحول بروز مى كند و در واقع از عقل و ساير قواى نفسانى متمايز و مستقل نيست و احكام آن همان ادراكات و احكام عملى عقل است كه آن نيز مستقل از ادراكات و احكام نظرى عقل نيست.10
استاد شهيد مرتضى مطهرى، [پس از نقد نظر دوركيم ـ مبنى بر اينكه انسان دو "من" مستقل و جدا از هم به نامهاى "وجدان جمعى" و "وجدان فردى" دارد ـ ]مراتب وجدان را اينگونه توضيح مى دهد: قرآن مى گويد: "نفس اماره" ، "نفس لوامه" ، "نفس مطمئنه". فلاسفه اين مورد را مى گويند: "وحدت در كثرت، كثرت در وحدت"; يعنى اينگونه نيست كه انسان چند "خود" داشته باشد و هر كدام كارى خاص كند، بلكه نفس انسان اگر در حد پايين پايين كار كند، آنجا كه تحت فرمان عقل نيست، "نفس اماره" ناميده مى شود. همين نفس در درجه بالاتر و با هوشيارى بيشتر، "نفس لوامه" كه خودش خودش را ملامت مى كند. در آن واحد، خودش هم قاضى مى شود، هم مدعى و هم مدعى عليه و عليه خودش حكم صادر مى كند. محاسبة النفس معنايش همين است: «لااقسم بيوم القيامة و لا اقسم بالنفس اللوامة»(قيامت:1 و 2) و در درجه بالاتر، "نفس مطمئنه" نام مى گيرد: «يا ايتها النفس المطمئنة ارجعى الى ربك راضية مرضية فادخلى فى عبادى و ادخلى جنتى»(فجر: 27). اينكه نفس در كدام مرتبه باشد، مربوط به اين است كه در چه درجه اى از توجه و آگاهى و تذكر و صفا و نبودن حجابها و داشتن ايمان و يقين بيشتر باشد.11 وجدان، هرچه در مرتبه نيرومندترى باشد به همان نسبت صاحب خود را از شخصيت والاتر و نفوذ عميقتر و پايدارتر برخوردار مى سازد.
كنت بلانكارد مى گويد: «در اندرون هر يك از ما، دنياى ساكت و آرامى هست كه خودِ واقعى ما در آن زندگى مى كند و صلاح ما را بخوبى تشخصى مى دهد. در سكوت و آرامش اين دنياست كه مى توانيم شاهد رفتار خود باشيم; خود را ارزيابى كنيم و به طرح برنامه هاى آتى خود بنشينيم. اگر چنين فرصتهايى را از كف بدهيم، در جهتى گام برداشته ايم كه ما را از اهداف، ارزشها و رسالتمان در زندگى دور مى كند.12
از اينجا نقش شگرف "وجدان اخلاقى" در شكل گيرى و تحول شخصيت آدمى به خوبى روشن مى گردد; به گونه اى كه گفته شده: «شخصيت بدون وجدان بههيچ پايه و اساس منطقى متكى نمى باشد.»13 و از اينروست كه بزرگان دين گفته اند: «آن كس كه در قلب خود واعظى براى خود ندارد، موعظه موعظه كنندگان، فايده اى به حالش نمى بخشد.»14
آلبرسوئر نيز مى گويد: «اگر در نهاد انسان ميل به كمال وجود نداشت و گرايش نسبت به حياتى سرشارتر و والاتر در كار نبود; به عبارت موجزتر، اگر ما داراى غريزه اخلاقى نبوديم، اين احساسات اخلاقى (اجزاء و عوامل عاطفى) و اين تصورات اخلاقى (اجزاء و عوامل عقلانى) توجيه ناشدنى بود. پس ريشه و اساس اخلاقيت را در همين ميل به "كمال" و نياز عميق و شگرف انسان به سوى "تعالى" بايد جستجو كرد.»15

وقتى مى خواهند انسان را به اخلاق حسنه (ارزشهاى عالى انسانى) سوق دهند، او را به يك نوع درون نگرى متوجه مى كنند كه خودت را، آن خود عقلانى را، آن حقيقت وجودى خودت را با درون نگرى كشف كن، آنگاه احساس مى كنى كه شرافت خودت را دريافته اى ... يعنى احساس مى كند كه پستى و دنائت، دروغگويى، نفاق و فحشاء با اين جوهر عالى سازگار نيست. اين است كه انسان با توجه به نفس، الهامات اخلاقى را دريافت مى كند و همان درك "خود" كافى است براى اين دستور كه انسان اين كار را بايد بكند و آن كار را نبايد بكند. و اين است معنى «و نفس و ماسويها، فالهمها فجورها و تقويها، قد افلح من زكيها و قدخاب من دسيها.»17
بنابراين خودشناسى يعنى اينكه انسان به مقام واقعى خويش در عالم وجود پى برده، نيروها و ارزشهاى فراوان خود را ـ كه به آنها اشاره شد ـ بهخوبى درك كند. در همين راستا، قرآن كوشا است كه انسان خود را كشف كند. اين «خود»، همان چيزى است كه "روح الهى"(سجده:9) ناميده مى شود. با شناختن خود است كه احساس تعالى مى كند و خويشتن را از تن دادن به پستيها برتر مى شمارد; به قداست خويش پى مى برد; مقدسات اخلاقى و اجتماعى برايش معنى و ارزش پيدا مى كند. انسان با شناختن خود و نيروها و انگيزه هاى درونى خويش است كه درك مى كند هر اندازه تسليم اميال پست خود شود، به حالت زبونى در آمده، سرنوشتش در دست نيروهاى خارجى قرار مى گيرد و اگر از دو نيروى درونى (عقل و اراده)، استفاده كند، مى تواند بر همه ميلها حكومت كند و با تسلط بر خود مالك خويشتن مى شود و شخصيتش استحكام يافته و به ارزشمندترين نوع آزادى يعنى "آزادى معنوى" كه هدف اصلى تربيت اسلامى است، دست مى يابد. در اينجا، نقش "اراده" به عنوان اساسى ترين عامل تأثيرگذار در شخصيت انسان اين است كه با در اختيار گرفتن همه ميلها، ضد ميلها و خوف و ترسها، به عقل مى گويد: محاسبه كن، ببين در مجموع، سعادت و مصلحت چه اقتضا مى كند، هر چه را كه مصلحت اقتضا مى كند بگو، اجرايش با من. "تكليف" و "انتخاب" نيز از همينجا ناشى مى شود; به علاوه كه انسان به حكم برگزيده شدن از سوى ذى صلاحيت ترين مقام هستى، مانند هر برگزيده ديگر از طرف او رسالت دارد و در پيشگاه او مسئوليت.(احزاب:72)
اينكه اسلام عنايت خاصى دارد كه انسان خود را بشناسد، براى اين است كه به مقام والايى كه شايسته اوست برسد. "علم" و "ايمان" دو نيرويى هستند كه در اين راه، انسان را يارى مى كنند; ولى از دو جهت، متفاوت عمل مى كنند: نخست آنكه علم، انسان را توانمند مى كند كه هر گونه "بخواهد" آينده را همانگونه بسازد; ولى ايمان انسان را به سوى اينكه خود و آينده را "چگونه" بسازد كه براى خويش و جامعه بهتر باشد، مى كشاند; به عبارت ديگر، به خواست انسان جهت داده، معنويات را نيز جزء خواستها قرار مى دهد. و دوم آنكه: گرچه علم سعى دارد مانند ايمان، انسان را به خودآگاهى برساند، اما خودآگاهى هايى كه علم مى دهد، مرده و بى جان است و شور در دلها نمى افكند و نيروهاى خفته انسان را بيدار نمى كند; در حاليكه خودآگاهى ايمانى، "خودواقعى" انسان را به يادش مى آورد; غفلت را از او مى زدايد; آتش به جانش مى افكند و سراسر وجودش را مشتعل ساخته، او را دردمند و دردآشنا مى سازد. دعوت به خودآگاهى و اينكه: «خود را بشناس تا خداى خويش را بشناسى»18 و «خداى خويش را فراموش مكن كه خودت را فراموش مى كنى»،(حشر:19)سرلوحه تعليمات مذهب است و اصولاً تمام تأسيسات تربيتى، مكتبهاى اخلاقى و تعليمات دينى و مذهبى، براى راهنمايى انسان است كه آينده خودش را "چگونه" شكل بدهد: «انا هديناه السبيل اما شاكراً و اما كفورا.»(دهر:3)

چنانچه اشاره شد، آگاهى، تذكر، صفاى باطن، ايمان و يقين; ضامن اجراى احكام و قوانين وجدان اخلاقى است و هر چه شخص درجه بالاترى از اين صفات متعالى را دارا باشد، تعهد بالاترى در انجام احكام وجدان اخلاقى از خود نشان مى دهد. مجازات و مكافاتهاى خود وجدان نيز، نقش مهمى ايفا مى كند; يعنى با مجازات و مكافاتهاى درونى، پشتيبان محكمى براى رعايت احكامش مى باشد و چون خود مرتبه اى از روح است و روح، بُعدِ اصلى انسان محسوب مى شود، مجازات و مكافاتهاى آن نيز نسبت به پاداش و تنبيه هاى بدنى و اجتماعى، از امتياز ويژه اى برخوردار است; و آن ويژگى، درونى و واقعى بودن، در مقابل خارجى و غير واقعى بودن است.
جلوه هاى مهم مجازاتها و مكافاتهاى درونى وجدان اخلاقى عبارت است از: ندامت و سرزنش،(قيامت:1و2) سرور باطنى و رضاى خاطر(فجر:27)و آرامش ضمير.(قيامت:1و2)

در اسلام بيكارى و تنبلى مذموم است و كار امرى مقدس19 و وظيفه اى اجتماعى20 شمرده مى شود; وظيفه اجتماعى است از اين نظر كه فرد با انجام كار در واقع بخشى از حقى كه اجتماع بر گردن او دارد ادا مى نمايد; و امر مقدس است از اين جهت كه خداوند آن را دوست داشته، در تربيت انسان تأثير بسزايى دارد، به گونه اى كه نقش آن در سازندگى از هر عامل ديگرى اگر بيشتر نباشد كمتر نيست. كار مثبت علاوه بر اينكه مانع انفجار عملى انسان توسط گناه مى شود، مانع افكار و وساوس و خيالات شيطانى نيز مى گردد. انسان با كاركردن رابطه علت و معلولى بين پديده ها و قوانين هستى را لمس كرده، فكرى منظم و منطقى مى يابد; همچنين با كار تجربه كسب كرده، به دانش خود نيز مى افزايد. كار به روح، صفا و به دل نرمى و خشوع مى دهد و جلوى قساوت قلب را مى گيرد. انسان در اثر كار، بويژه اگر مقرون به ابتكار و برآوردن نياز ديگران باشد، احساس شخصيت مى كند. انسان به موجب كار اعتماد به نفس و آزاد زندگى كردن و زيربار منّت كسى نرفتن را مى آموزد. در مجموع، كار در عين اينكه معلول فكر و روح و خيال و دل و جسم آدمى است; سازنده خيال، سازنده عقل و فكر، سازنده دل و قلب و بطور كلى سازنده و تربيت كننده انسان است.21 حضرت على(عليه السلام) مى فرمايد: «العمل العمل، ثم النهاية النهاية والاستقامة الاستقامة ثم الصبر الصبر والورع الورع»: «كار كنيد كار كنيد، پس آنرا بپايان برسانيد بپايان برسانيد و ثابت قدم و استوار باشيد، استوار باشيد، پس شكيبايى گزينيد شكيبايى گزينيد، بپرهيزيد بپرهيزيد».
از جهت ديگر، از نظر اسلام هر كسى در گرو كارهاى خويش است و با هر عملى كه انجام مى دهد اندوخته اى براى خود تهيه كرده، حال و آينده خود را مى سازد. قرآن كريم مى فرمايد: «من عمل صالحاً فلا نفسهم يمهدون». «كل امرىء بما كسب رهين»، «كل نفس بما كسبت رهينة»، «و ان ليس للانسان الا ما سعى»، «فمن يعمل مثقال ذرة خيراً يره و من يعمل مثقال ذرة شراً يره»، «الذى خلق الموت والحياة ليبلوكم ايكم احسن عملاً» (روم:44). نيز پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)مى فرمايد:
«والعمل كنز والدنيا معدن»،(بحار: ج77، ص 185) «لاينال ما عندالله الا بالعمل»،(همان، ج2، ص29)، و امام حسن مجتبى(عليه السلام)مى فرمايد: «اعمل لدنيـاك كانك تعيش ابداً و اعمـل لاخـرتك كانك تموت غدا». (همان، ج44، ص 139)
از نظر اسلام، كار آنگاه ارزش مى يابد كه با "نيت" انجام پذيرد و در نيت كه اساس عبادت شمرده مى شود، دو ركن وجود دارد: اول اينكه عمل با قصد و آگاهى و حالت توجه به هدف انجام پذيرد و دوم داشتن انگيزه الهى.
پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: «لا قول ولا عمل الابنية»، «نية المؤمن خير من عمله و نية الكافر شر من عمله و كل يعمل على نيته»،نيز قرآن كريم مى فرمايد: «قل كل يعمل على شاكلته»22.

انضباط در فرهنگ لغت، مترادف با مفهومهايى نظير: نظم، انتظام، ترتيب، درستى، كنترل، عدم هرج و مرج، خوب نگه داشته شدن، سامان پذيرى، آراستگى، پيروى از دستورات نظامى و پيروى از مقررات مدرسه، آورده شده است.
واضح است كه منظور از انضباط در اينجا، نوع منفى آن، كه از طريق اعمال شديد كنترل و تنبيه بوجود مى آيد و آن را حكومت كردن از راه ايجاد ترس نيز ناميده اند، نيست، بلكه از بيانات مقام معظم رهبرى پيرامون شاخصهاى انضباط اجتماعى23 و از آنچه در علوم رفتارى براى ايجاد حس انضباط در كاركنان به كمك خودشان ارائه گرديده و نيز مفاهيمى كه نخست ذكر شد، مى توان نيتجه گرفت كه انضباط كارى عبارت است از ويژگى رفتارى كه باعث بوجود آمدن و استمرار نظم و انجام درست نقش و وظيفه سازمانى افراد طبق معيارهاى از پيش تعيين شده گردد; بگونه اى كه افراد از تخلف پرهيز كرده، به آداب و عادتهاى صحيح خو گرفته و به رعايت قوانين و مقررات و حدود الهى عشق بورزند. در پاسخ به اين پرسش كه چگونه مى توان به اين هدف دست يافت، گفته شده است بايد «با تربيت صحيح و ايجاد ارزشهاى خاص اخلاقى، وجدان كار و حس انجام وظيفه را در كاركنان بوجود آورد. طبعاً زمانى كه اين حس در وجود انسان پيدا شود، قوانين و مقررات، به دلخواه دنبال مى شود.»24
بنابراين، گرچه تدوين مقررات و آيين نامه هاى انضباطى توسط بخش پرسنلى ونظارت وبرقرارى آن توسط مديران و سرپرستان اجرايى و امور پرسنلى، انجام مى گيرد، ولى راه اصلى ايجاد انضباط كارى و ضمانت اجراى آيين نامه هاى مذكور، عبور از مرز حاكميت وجدان كارى است. از اينجا ارتباط بين انضباط كارى و وجدان كارى و علت اينكه در اين مقاله بطور گسترده فقط به وجدان كارى پرداخته شده، نيز روشن مى گردد. بنابراين، در راستاى تحقق وجدان كارى، برقرارى يك سيستم انضباطى مثبت با ويژگيهاى زير نيز لازم به نظر مى رسد:
1ـ مديران و سرپرستان خود در درك و رعايت ضوابط و مقررات الگو و نمونه باشند.
2ـ در سالم سازى و بهسازى محيط كارى و فراهم كردن زمينه رعايت مقررات و ايجاد عوامل بازدارنده از تخلف، نهايت سعى خود را بنمايند.
3ـ با ايجاد شبكه هاى ارتباطى مناسب از طريق برقرارى سيستم صحيح ارتباطات، حيطه وظايف، استانداردها، انتظارات مديريت و مفهوم مقررات مربوطه را به كاركنان آموزش داده، آنها را توجيه نمايند.
4ـ واحد پرسنلى سازمان براى تهيه و تنظيم آيين نامه هاى انضباطى سازمان، از متخصصين امور پرسنلى، جامعه شناسى و روانشناسى كمك بگيرد.
5ـ در انجام اين امر، ويژگيهاى كاركنان، محيط و كار را در نظر گرفته، از استفاده نابجا و عجولانه از مدلهاى خارجى پرهيز نمايند.
6ـ سرپرستان براى برقرارى انضباط مؤثر از موضوعات زير غفلت نكنند:
روشن ساختن خط مشى كلى خود; صادركردن دستورات صحيح و منطقى; اعلام خواسته ها از طريق ارتباط; اجراى قدرتمندانه مقررات انضباطى و تداوم آن; برداشت مثبت از كاركنان; مد نظر قراردادن شرايط خطا و خطاكار; هدف قراردادن اصلاح و تربيت نه تنبيه; عدم دخالت در زندگى خصوصى ديگران و... .25

بر اساس آنچه گذشت، مى توان گفت: وجدان كارى عبارت است از حس اخلاقى كه كار خوب و تمام را از كار ناپسند و ناقص تمييز داده، به انجام آن گرايش داشته و از انجام اين پرهيز مى كند. به بيان ديگر: وجدان كارى آن مربى درونى است كه نقش خود را از لحظه شروع كار تا پايان آن با انجام نه وظيفه به صورت زير ايفا مى كند:
1ـ آگاهانه كار خوب را تشخيص داده، آن را معرفى مى كند. 2ـ قصد از انجام آن را پاكيزه مى سازد، 3ـ فرد را به انجام آن بر مى انگيزد. 4ـ براى انجام درست آن با خود پيمان مى بندد. 5ـ بر كار نظارت داشته، با مراقبت، آن را كنترل مى نمايد(قيامت:14). 6ـ با بازرسى كار انجام شده، نقش حسابرس خبره را ايفا مى كند26. 7ـ در اين صحنه، قدرتمندانه به قضاوت و داورى نشسته، قاطعانه حكم نهايى را صادر مى كند. 8ـ در صورت مشاهده اشتباه خود را ملامت و در صورت تخلف شديد خود را تنبيه كرده و در صورت درستى كار به خودش پاداش مى دهد. 9ـ در تمامى مراحل، خود را از گزند دشمن داخلى (خودنفسانى) در امان نگه مى دارد.
اگر بخواهيم اين مفهوم را در حيطه وظايف سازمانى معنا كنيم، مى گوئيم: "وجدان كارى" در سازمان عبارت است از حس اخلاقى درست و تمام انجام دادن وظيفه سازمانى. از اينجا تفاوت مفهوم "وجدان كارى" با مفاهيم متداولى از قبيل "اخلاق كار" و "اخلاق حرفه اى" روشن مى شود; يعنى نمى توان گفت: رعايت اصول و ضوابط و قوانين كار، سخت كوشى و تلاش مداوم27 و حتى تعهد داشتن نسبت به انجام وظيفه سازمانى، چنانچه به قيمت ناديده گرفتن برخى حقايق و پايمال كردن ارزشهاى واقعى باشد، نشان دهنده وجود وجدان كارى در سازمان است. بلكه اگر فرد، حقوق كار و افراد ذى ربط را به طور طبيعى و به حكم وجدانى ـ و نه به خاطر الزامات قانونى و نظارت اجتماعى و پاداش و تنبيه هاى خارجى ـ رعايت كرد گفته مى شود: شخص داراى وجدان كارى است. بنابراين، "انضباط و وجدان كارى" در ارتباط با مفاهيم ارزشى، جهان بينى و فرهنگ اسلامى ملاحظه مى شود و تنها در اين صورت است كه هم "كار" ارزش مى يابد و هم انجام دهنده آن از رشد و تعالى برخوردار مى گردد.

اگر در جستجوى راهى برتر براى بالابردن سطح موفقيت و پيشرفت و نيل به اهداف سازمانى هستيم و بررسى روشهاى ايجاد انضباط و وجدان كارى را به عنوان راهى براى نيل به آن هدف انتخاب كرده ايم، نخست بايد بدانيم كه كشف روشهاى بهينه، مؤثر و بادوام، در گرو پى بردن به ريشه ها و سررشته هاى اساسى مسأله است.
در مقدمه، عوامل عمده اى كه ممكن است بطور مستقيم يا غير مستقيم در عملكرد ضعيف كاركنان نقش داشته باشد، يادآور شديم. در اينجا، با مرورى بر آن عوامل فراخوانده، تمهيداتى براى پاسخ به پرسشهاى مطرح شده، فراهم مى كنيم.
به طور كلى، به حسب شرائط و موارد، ممكن است يك يا مجموعه اى از عوامل مذكور، در عملكرد نامناسب فرد نقش داشته باشد; اما مشاهده مى شود كه در بيشترين و شايد در تمامى موارد، سطح نسبتاً مطلوبى از عوامل براى انجام خوب كار، وجود دارد و فقط شخص انگيزه لازم براى انجام كار را ندارد.
در اين مرحله براى به حركت درآورد فرد "بى انگيزه"، دو راه وجود دارد:
1) علل فقدان انگيزه (موانع) شناسايى شود تا با رفع آنها شخص حركت كند.
2) انگيزه لازم براى حركت در فرد ايجاد گردد.
در روش اول گفته مى شود: انگيزه نداشتن براى انجام وظيفه، ريشه در ضعف بنيانهاى ارزشى، نگرشى، تربيتى، سطح آگاهى، رشد شخصيتى و عوامل محيطى دارد و راه مقابله با اين موانع، ارتقاء سطح علمى، اخلاقى، عقيدتى و فرهنگى فرد و ايجاد محيط مناسب است. ولى هزينه ها و موانع هر طرح و مكانيسمى كه بخواهد از اين راه مشكل را حل كند، به مراتب بيش از مكانيسمهايى است كه بوسيله روش دوم ارائه مى شود. از اينرو، در اينجا بطور مستقيم به اين روش نمى پردازيم و فقط براى تقويت و تجهيز نتايج روش دوم، از آن سود مى جوييم و لذا مباحث خود را پيرامون روش دوم متمركز مى كنيم.

در علوم رفتارى نظريات متعددى پيرامون انگيزه ها و علل رفتار و روشهاى مختلفى براى ايجاد انگيزه ارائه شده، كه بعداً به تعدادى از آنها اشاره خواهيم كرد.
بطور كلى، روشهاى نوع دوم به سه دسته تقسيم مى شوند:
1) روشهايى كه در آنها سعى مى شود با افزايش دانش مديران و كاركنان و تأثير در سيستم شناختى آنها نسبت به كار انگيزه خوب كاركردن را در آنان بوجود آورد.
2) روشهايى كه در آنها سعى مى شود با تحت تأثير قراردادن مستقيم رفتار و عملكرد شخص، انگيزه براى كار در او ايجاد گردد.
3) روشهايى كه مستقيماً به انگيزش مديران و كاركنان براى انجام مطلوب كار مى پردازد.
روشهاى دسته سوم خود به دو نوع تقسيم مى شوند:
1) راههايى كه صرفاً با تكيه بر دانش بشرى ارائه شده است; گرچه برخى از اين روشها توسط انديشمندان بزرگى ارائه گرديده كه به سهم خود به دانش بشرى كمك شايانى كرده اند; ولى از آنجا كه در آنها، به مسائل ارزشى واقعى و ويژگيهاى روانى منحصر به فرد انسان توجه نشده، راههايى ناپايدار، گاهى متناقض، نامشروع و يا ناسازگار با فطرت آدمى بنظر مى رسند.
2)راههايى كه مى توان با توجه به مبانى ارزشى اسلام و ديدگاه آن نسبت به انسان، ارائه داد.
گرچه هر يك از راههاى مذكور مى تواند براى ايجاد انضباط و وجدان كارى بگونه اى تأثير داشته باشند اما بزرگترين و بنيادى ترين روشهاى مؤثر در ايجاد وجدان كارى به مفهوم واقعى آن، فقط قسم اخير است; به عبارت ديگر واقعيتهاى ملموس و روزمره سازمانى نشان مى دهد كه سهم دخالت عامل "عدم انگيزه" در عملكرد نامطلوب كاركنان و مديران، بمراتب بيشتر از سهم ديگر عوامل فردى و عوامل مديريتى، سازمانى، شغلى و محيطى است; و از اينرو شرط تأثير و ضمانت اجراى روشهايى كه در دو دسته اول و دوم به آنها پرداخته مى شود، وجود انگيزه در مديران و كاركنان براى رعايت و پذيرش آنهاست.
بنابراين سررشته روشهاى مؤثر در حل مشكلات انسان سازمانى، "ايجاد انگيزه" لازم و مناسب جهت انجام درست كارها است; يعنى منبع مشكل آفرين در سازمان، درون خود افراد است نه خارج از آن.

موضوعى كه در دهه هاى اخير رايج گرديده و در برخى نظريات به آن تكيه مى شود و در وهله اول به ذهن القاء مى كند كه فرهنگ غرب راه حل مشكلات اجتماعى و سازمانى و ايجاد انگيزش درونى را پيدا كرده، بگونه اى كه هم به ارزشها اعتبار مى بخشد و هم حس نوعدوستى انسانها را تقويت مى كند. اين است كه گفته مى شود در اجتماعات سازمان يافته كنونى به شناخت ارزشهاى حاكم بر جامعه و رفتار مطلوب اجتماعى تكيه شده و سعى مى شود رضايت فردى با ارزشهاى اجتماعى منطبق گردد بگونه اى كه افراد داوطلبانه بخش اعظم تلاش خود را در راههايى صرف مى كنند كه براى خود آنها و نيز ديگران مفيد است.
ولى، با دقت در اين موضوع روشن مى شود كه اولاً: ملاك و معيار حل واقعى مشكلات بشرى اعتبار بخشيدن و ملاك قراردادن ارزشهاى حاكم بر جوامع نيست بلكه راه نجات در گرو ملاك و معيار قراردادن ارزشهاى واقعى انسانى و الهى است و ثانياً: اين تلاش بظاهر نوعدوستانه در جوامع پيشرفته، در نتيجه آراسته شدن به صفات انسانى و اخلاقى نيست بلكه به اين علت است كه احساسات و تمايلات آنان تحت تأثير اجتماعى كه در آن زندگى مى كنند، آنها را به اتخاذ اين روش بظاهر بشردوستانه وادار مى سازد.
از اين روست، كه ما مى گوئيم تا زمانى كه سيستمهاى خود كنترلى، خود تنظيمى و خودكار سازى و خويشتن كارى در راستاى اعتبار بخشيدن به ارزشهاى واقعى انسانى و مكتبى نباشند، نمى توانند مشكلات پيچيده اجتماعى و سازمانى را به گونه مطلوب حل كنند و در واقع از ضمانت اجرا و انجام بى بهره اند.
از مطالب بالا روشن مى گردد كه همواره در مطالعات مربوط به وجدان كارى و بلكه هر طرح و تجويزى پيرامون انسان بايد با موشكافى برخورد كرد و از فروافتادن در دام الگوها و نظريات و روشهايى كه با مبانى اصيل اسلامى سازگار نيست در امان ماند.
اينكه مقام معظم رهبرى با اشاره به امكان وجود نظريات و تحليلهاى گوناگون نسبت به علل مسائل و معضلات جامعه، تصريح كردند كه راه حل مشكلات را بايد در وجدان كار و انضباط اجتماعى جستجو كرد، دقيقاً اين پيام را با خود دارد كه نبايد ما نيز نهايت تلاش علمى خود را صرف مطالعه، بررسى و يا اجراى شيوه ها و قالبهاى تكرارى، غير اصيل و وارداتى كنيم بلكه بايد تدابيرى انديشيد كه جامعه را بگونه اى متحول مى سازد كه در آن «افراد كار را عملى صالح، وظيفه اى حقيقى و مسئوليتى اجتماعى و سياسى و يك عبادت مى دانند.»28

چنانچه اشاره شد، از قرنها پيش تاكنون، دانشمندان بسيارى به مطالعه پيرامون علل رفتار آدمى; شيوه هاى كنترل رفتار و تغيير آن; نيازها و انگيزه هاى انسان و چگونگى ارضاى آنها; عوامل موفقيت، كاميابى، سعادت، كمال و پيشرفت، پرداخته اند و در اين زمينه ها نظريه هاى گوناگونى ابراز كرده و تأليفات بسيارى به جامعه بشرى عرضه كرده اند. مرور اين نظريات به بررسى جامع مسأله مورد نظر، كمك كرده، نيز ضرورت و اهميت مطالعات بنيادى را روشن مى سازد. از اين رو، بطور فهرستوار و هر چند پراكنده، به برخى ديدگاههاى نظريه پردازان و انديشمندان و گزيده هايى از افكار آنان مى پردازيم:
ـ صدها سال پيش عقيده بر اين بود كه انسان، آزاد، صاحب اختيار، هوشمند و خردگراست و رفتار او را، انتخاب و تصميم خودش شكل مى دهد. (خردگرايى)
ـ در قرن هفدهم، "هابز"، نظريه لذت گرايى را مطرح كرد و گفت: علت اصلى رفتار، تمايل به كسب لذت و اجتناب از درد است.
ـ در قرن هفدهم و هجدهم، ديدگاه ماشين گرا پديد آمد، مبنى بر اينكه اعمال انسان از نيروهاى درونى و بيرونى ناشى مى شود كه آدمى كنترلى بر آنها ندارد.
ـ ديدگاه ماشين گرا در بعد افراطى خود، بصورت نظريه غريزه و درست در مقابل نظريه خردگرايى درآمد. بر طبق اين نظريه، انسان زير فرمان نيروهاى فطرى است كه رفتارش را تعيين مى كنند.
ـ در دهه 1920، اين انديشه شكل گرفت كه نيازهاى زيستى منشأ رفتار آدمى اند و انسان با رفتار خود سائق را كاهش داده، نياز خود را ارضا مى نمايد و به تعادل زيستى دست مى يابد. (نظريه سائقها)
ـ در دهه 1950، با روشن شدن عدم توانايى نظريه سائقها در تبيين انگيزه تمام رفتارها، به محركها و شرائط، بعنوان منبع خارجى توجه شد، از آن جمله اند نظريه پردازان يادگيرى اجتماعى كه به نقش سرمشقها در انتقال رفتارهاى خاص تأكيد مى كنند (نظريه مشوقها). در يادگيرى اجتماعى گفته مى شود رفتارها از طريق كنش متقابل با محيط و مشاهده محيط، آموخته مى شوند. مسأله خود تنظيمى و نظارت بر رفتار خود، از راه تقويت يا تنبيه خود، نيز مورد تأكيد نظريه يادگيرى اجتماعى است.29
ـ در نظريه روانكاوى فرويد گفت: انسان در رفتارش مجبور نيروهاى فطرى است. او همه عواطفى را كه از نظر وجدان اخلاقى و اجتماع، پسنديده شمرده مى شوند نيز به عاطفه جنسى برمى گرداند و مى گفت: وجدان ضوابط اخلاقى را به فرد تحميل مى كند.
ـ روانشناسانى كه به نقش انگيزش در رفتار تأكيد كردند، نظريات متعددى ارائه دادند: برخى به ايجاد انگيزه از راه دخالت در شناخت فرد تأكيد كردند و برخى از راه دخالت در رفتار فرد بدين ترتيب كه رفتار پاداش داده شده تكرار مى شود. در نظريه نيازهاى فردى به برانگيختگى از درون تأكيد مى شود و اينكه در شرائط عادى سازمان، بيشتر كاركنان، از طريق نيازهايى نظير تعلق، احترام به خويشتن، و تحقق توانايى هاى بالقوه خود برانگيخته مى شوند.30
ـ در نظريه برابرى گفته مى شود: بايد نظام پاداش عادلانه باشد تا موجب برانگيختن افراد به كار شود. چون افراد غالباً طى مقايسه با همكارانشان براى ايفاى نقش خود برانگيخته مى شوند.
ـ گفته شده است كه بالاترين حرف در مباحث انگيزش اين است كه اولاً: بايد آن انگيزش سطح بالايى از شدت را داشته باشد و ثانياً: در راستاى اهداف سازمان باشد نه شخصى.
ـ برخى براى فراهم كردن اسباب خود كنترلى سعى كرده اند عامل انگيزشى را از بيرون به درون بكشند.
ـ برخى انگيزه هاى درونى را حاصل يادگيرى دانسته اند و گفته اند در دوره هاى بعدى رشد ظاهر مى شود.
ـ راجرز در نظريه پديدار شناختى معتقد است: اساسى ترين عامل انگيزش عبارت از گرايش فطرى به خود شكوفايى است. وى، علت نفى كوشش پيگير در كار را، خرده فرهنگهايى مى داند كه به مفهوم "خير محدود" اعتقاد داشتند و باور كرده بودند كه تلاش بيشتر موجب برداشتن سهم ديگران مى شود و اين طلب حريصانه روزى محسوب شده، امرى ناپسند است.
ماكس وبر، با نفى وجود "وجدان جمعى"، ريشه هاى حاكميت اخلاق كار را در اخلاق پروتستان مبنى بر سخت كوشى مداوم و پرهيز از انباشت سرمايه مى بيند.
ـ اميل دوركيم، اخلاق كار مورد نظر وبر را، امورى كلى و قواعدى صرفاً دستورى، نابهنگام، ضعيف و بدون ضمانت اجرا و تأثير مشخص مى شمرد و با تلاش براى اثبات "وجدان جمعى" جداى از "وجدان فردى"، بدنبال راهى جامعه شناسانه براى ايجاد و تقويت اخلاق حرفه اى بادوام مى گردد.
ـ مك كله لند، براى خوب كاركردن، روش مبتلا كردن افراد به ويروس ذهنى"انگيزش به پيشرفت(NACH)راپيشنهادمىكند. وى با تأكيدبرانسان توسعه يافته،آن راازطريق جامعه پذيرى افراد جستجو مىكند.
ـ مزلو بر اين عقيده بود كه افراد سازمان، دنيا را از دريچه نيازهاى تأمين نشده خود مى بينند و بنابراين، مدير بايد ببيند افراد در كدام طبقه از سلسله مراتب نيازها قرار دارند، همان را براى آنها انگيزه قرار دهد.
ـ نظريه هاى انتظار، بر اساس رفع اشكالات نظريه هاى قبل، از جمله مزلو ـ كه با مشكل اثر موقت شيوه انگيزشى خود روبرو بودند ـ مطرح شد. از آن جمله است تئورى لالر و پرتر. آنها در مدل مسير ـ هدف كه ارائه داده اند، حركت را به عهده فرد گذاشته اند و از حق انتخاب او براى تلاش يا عدم تلاش، به خود انگيزشى ياد كرده اند.
ـ برخى بر اين تأكيد كرده اند كه بزرگترين مانع موفقيت سازمانهاى امروزى، عدم سازگارى بين رفتار مطلوب و رفتارى است كه به آن پاداش داده مى شود. براى اينكه افراد خوب كار كنند بايد سعى نمود رابطه مناسب بين عملكرد و پاداش برقرار كرد و براى اين منظور مواردى را كه مديران بايد (يا نبايد) پاداش دهند و روشهاى اعطاى پاداش را مشخص نموده، از مجموع آنها به عنوان برنامه مدير 10/ 10 ياد كرده اند.31
ـ برخى به عوامل مؤثر در بالارفتن رضايت شغلى تأكيد كرده اند: چالشى بودن كار، پاداش عادلانه، شرايط كارى حمايت كننده، همكاران حامى و مشوق و متناسب بودن نوع شغل با شخصيت فرد.
ـ برخى به تغيير نگرشها، با تبليغات و اسوه قراردادن شخصيتها، اشاره كرده اند و گفته اند چون صرف نگرش به رفتار منجر نمى شود، بايد با استفاده از عناصر ارزشى، جوى ايجاد كرد كه نوعى رابطه علّى براى انجام كار بوجود آيد.
ـ برخى تلاش كارى را تابعى از فرهنگ و روابط اجتماعى و برخى ديگر تابعى از فرهنگ و نظام تربيتى آموزشى جامعه دانسته اند.
ـ برخى گفته اند با شكستن و كوچكتر كردن سازمان است كه مى توان فضاى سالمتر روحى و در نتيجه، بهتر كاركردن افراد را فراهم آورد.
ـ برخى به نقش انعطاف سازمانى، اخلاقيات سازمانى، انسان مدارى به جاى سازمان مدارى تأكيد كرده اند.
ـ كارل گوستا ويونگ، بى اعتنايى به حكمت و فرزانگى (ضمير ناخودآگاه جمعى) و غرق شدن در عملگرايى سوداگرايانه را علت شكست تمدن غرب مى داند و صحبت از مقابله با "از خود بيگانگى" و بازگشت به فرديت و هويت خويش، از راه پيوستن به ريشه هاى فرهنگى، و به تعبير روانكاوانه اش "روان نژندى همگانى عصر ما" مى كند.32
- ويليام جيمز مى گويد: «هر قدر انگيزه و محرك ميلهاى ما از اين عالم سرچشمه گرفته باشد، غالب ميلها و آرزوهاى ما از عالم ماوراء طبيعت سرچشمه گرفته; چرا كه غالب آنها با حسابهاى مادى جور در نمى آيد.» وى نيز مى گويد: «دنيايى كه يك فكر مذهبى به ما عرضه مى كند نه تنها همان دنياى مادى است كه قيافه آن عوض شده بلكه در ساختمان آن عالم چيزهاى بيشترى است از آنچه يك نفر مادى مى تواند داشته باشد.»33
ـ آنتونى رابينز، در زمينه كسب موفقيت افراد در كار خود، "فرمول موفقيت نهايى" را ارائه مى دهد. او در انديشه كشف اعماق روان فرد و تغيير شرائط جسمى و روانى او با فن N.L.P. يعنى برنامه ريزى عصبى كلامى و علم تأثير زبان شفاهى و غير شفاهى از قبيل حركات بدن، حالت چهره، چگونگى نفس كشيدن و آهنگ كلام، بر دستگاه عصبى و در پى آن است كه افراد را قادر بسازد تا از توانايى هاى جسمى و روانى خود براى دستيابى به كمال استفاده كنند. وى مى گويد: «تنها كسى كه ما را از پيوند با خود واقعى باز مى دارد، خودمان هستيم در حقيقت مسائل و مشكلاتى كه در طول روز با آنها روبروييم، به اصطلاح آشى است كه خود براى خود پخته ايم و سرچشمه اش در ارزشها و اعتقادات خود ما است.»34
ـ "كنت بلانكارد" با الهام از افكار دانشمندان برجسته اى چون: "وين داير"، "نورمن وينست پيل"، "اسپنسر جانسون"، "رابى كوشنز"، "استيوكاوى"، "ريچاردبال" و ... بويژه "آنتونى رابينز"، به اين باور رسيده اند كه انسانهاى متمدن در غرب، گرچه از مظاهر حيات مادى كاملاً بهره مندند، ولى بخاطر عدم رضايت از زندگى خانوادگى و اجتماعى و از همه مهمتر از رابطه با خويش، پيوسته در فشار جانكاه روانى و احساس كمبودى بزرگ بسر برده و هرگز به موفقيت و خوشبختى دست نمى يابند. او چاره را در اين يافته كه همگان بايد براى كنترل اوضاع و احوال زندگى خود، نظام باورهايشان را اصلاح كنند و به ژرفاى وجود خويش سفر كرده، در آنجا به كندوكاو در احوال خود بپردازند و با شناسايى رسالت، ارزشها و اهداف خود، راه دسترسى به "كمال فردى" را هموار سازند. وى همه تلاش خود را متمركز مى كند تا راه رسيدن به خوشبختى و خشنودى درونى را كشف كند. وى براى ساختن يك زندگى كامياب مى گويد: «بايد به بازسازى كامل شخصيت و افزايش توان روحى پرداخت و آن را بر پايه اى محكم و استوار بنا كرد.» و شرط دستيابى به اين هدف را، ايجاد پيوندى محكم بين عرصه پيشرفت ظاهرى و رابطه با خود، خانواده، مردم و پروردگار مى شمرد و شعارش را درس "خودسازى" قرار مى دهد.35
ـ لورى هاكينز مى گويد: «ما در پنجاه سال گذشته به ارزيابى روند زندگى افراد مختلف جامعه پرداخته ايم و آنچه نصيبمان شده يافتن اين حقيقت است كه كاركردن بدون رعايت اصول اخلاقى به فساد و تباهى منجر مى شود، هدف بدون رسالت، ما را به جايگاه رفيعى در زندگى نمى رساند و زيستن بدون رفتارى كه بر پايه ارزشها باشد، بى ارزش است. بسيارى از نابسامانيهاى اجتماع اين واقعيت را مى نماياند كه صرفاً موفقيت در تحصيل، كار و كسب و غيره، ما را به كاميابى نمى رساند. بلكه براى كسب رضاى باطنى بايد بين پيشرفت در كار و روابط خود با خانواده، جامعه و پروردگار، توازنى ايجاد كنيم تا به معناى رسيدن به كمال دست يابيم."36
ـ بيل هاى بيلز در كتاب "صداقت در برابر خدا" مى كوشد تا بين آنچه هستيم و آنچه مى توانيم باشيم مقايسه اى به عمل آورد. وى مى گويد: «ما نه تنها با خدا صادق نيستيم بلكه در رابطه با ديگران و حتى خود نيز صادق و بى ريا نبوده ايم. براى اينكه ظاهر و باطن خود را يك دست كنيم، بايد كلاهمان را قاضى كنيم و به تمام زمينه هاى زندگى خود بنگريم و دو رنگيها و نابرابرى ها را بشناسيم، تا بين رفتار خود و آنچه ادعايش را داريم، صادقانه داورى كنيم.»37 دانشمندان علوم رفتارى سعى كرده اند، در سازمان، بين شغل و شاغل آشتى برقرار كنند و براى اين منظور از ترفندهاى روانشناسانه براى هماهنگ كردن فرد با شغل سود جسته اند ولى تلاش آنها بهدليل عدم توجه به اصالت شخصيت انسانى افراد در سازمان عقيم مانده است.38
ـ گروهى از نظريه پردازان سازمانى براى ايجاد اين هماهنگى و انگيزش افراد، گفته اند: بايد در كنار "شخصيت فردى" كاركنان، يك "شخصيت سازمانى" نيز ايجاد كرد و عده اى ديگر اين نظريه را رد كرده و گفته اند اين با ماهيت روح آدمى منافات دارد.39
ـ نظريه پردازان مديريت ارزشى و فرهنگى، استراتژى اصلى را، بالا بودن سطح فرهنگ ودارابودن ارزشهاى سازنده وسالم، قرار داده اند.
ـ نظريه جديد "خويشتن كارى"، با شالوده فكرى جديد و شعار "زندگى در حد كفايت و تعادل" سعى كرده است، "خودكنترلى" را هر چند به قيمت تجديد نظر در معناى كار (براى ديگران) و ايجاد تغييرات عمده در نظرگاههاى اقتصادى و جامعه شناسى و مديريتى، براى سازمانها به ارمغان آورد.
ـ در ظرف پنجاه سال ]قبل از 1960،[ روانشناسى دوباره به نقطه آغاز خود بازگشته است. روانشناسانى كه تجربه هوشيار رابه عنوان موضوع نامناسبى براى پژوهش علمى، طرد كرده و به مطالعه رفتار روى آورده بودند، اينك بار ديگر درباره "ذهن" نظريه پردازى مى كنند.40
ـ نظريه هاى بسيارى براى تبيين انگيزش آدمى پيشنهاد شده اند، اما تاكنون توافق در اين باره، اندك بوده است.41

ملاحظه مى شود هر چه از مديريت مقرراتى، هدفمدارى و كيفى مى گذرد، اهميت منابع انسانى روز بروز بيشتر درك مى گردد و در برخى نظريات به صراحت از نقش ارزشها، دين، عقيده و ايمان و اخلاق، در انگيزه ها، سخن به ميان مى آيد. هر ذهن كنجكاوى در بررسى اين پديده نوظهور اجتماعى، كه مربوط به جامعه جهانى است، پس از تحسين بر اين همه تلاش و مطالعه، از خود مى پرسد كه چه شده است. بشريت بهاصطلاح متمدن غرب، پس از ساليان دراز بررسى، پژوهش، تجربه و آزمون و گردآورى انبوه بى شمارى از حاصل مطالعات خود، پيرامون زواياى مختلف زندگى اين جهانى، اينك اندكى از لاك جمود سربرآورده و اشعه اى از آفتاب دانش راستين را بر قامت خميده و رنجورش خريدار گرديده است! چرا پس از اين همه، تازه به نكاتى دست مى يابد كه اسلام چهارده قرن پيش به گونه اى كامل، واقعى و نظام مند به بشريت عرضه داشته است. شما نيز با دقت در نظرات آنها كه شمه اى از آن در صفحات پيشين بازگو شد، به اين مطلب گواهى خواهيد داد. در اينجا به دو نمونه اشاره مى شود:
آنتونى رابينز، براى دورشدن از مشكلات و مسائل زندگى، به عنوان يك راه بديع مى گويد: «كافى است آن را از ذهن خود دور كنيد.» در جاى ديگر مى گويد: «تنها راه بوجود آوردن تغييرات مستمر در زندگى، داشتن يك هدف درازمدت است.»42
نسبت به موضوع اول، خداوند متعال، در آيات فراوانى از قرآن كريم به اين مطلب تصريح مى كند و انسانها را براى نيل به خوشبختى و رهايى از مشكلات، به ذكر، اميد، صبر، توكل، استعاذه و ... دعوت مى كند و خطر بزرگ و لزوم دورى از وسوسه هاى نفسانى را گوشزد مى كند. از آن جمله است: سوره ناس43 و آيه «قل رب اعوذبك من همزات الشياطين.»(مؤمنون:97) و در رابطه با موضوع دوم در جهان بينى اسلام، انسان مسلمان، با داشتن نه تنها هدف درازمدت بلكه هدف بى نهايت و بازگشت به سوى او، پرشكوهترين و بادوام ترين تغيير را به نمايش مى گذارد و آن توبه است. «توبوا الى الله توبة نصوحا»(تحريم:8)
اين همه حكايت از آن دارد كه انسان متمدن كنونى، پس از قرنها، سرگردانى، سرخوردگى و شكست واقعى، با تكانه اى كه اينك به لطف پروردگار، بر وجدان خفته اش وارد گرديده، اندكى به حقيقت نزديكتر شده است. او با اعتراف به برخى نيروها و استعدادهاى انسانى، اندكى از غرور "خويشتن گريزى" خود را كنار نهاده و به اين واقعيت، هر چند بطور كلى و گنگ رسيده است كه براى حل مشكلات بشرى بايد به انسانيت انسان و شناخت "خود" بپردازد، ولى با غفلت از تعاليم وحى، از روشهاى اصيل و والاى خودشناسى بى بهره مانده، در همان آغاز راه به نقضى حقيقى دچار شده كه خود مى داند اما باور نداشته، پيرامون آن نمى انديشد. به عبارت ديگر راز شكست تمدن غرب در اين جمله خودشان نهفته است: «برداشتن نقاب و نگريستن دقيق به چهره واقعى، شجاعت و تهور عظيم مى خواهد، اما معقول جلوه دادن نادرستيها و دو رنگيها و رياكاريها امرى بسيار ساده است.»44
از ديدگاه اسلام، چنين انسانى تا زمانى كه آن شجاعت را به دست نياورد و انديشه "خوديابى" را در قالب "خود انفسى" نه "خودآفاقى"45 به همراه "ايمان" به حقايق انفكاك ناپذير "خدامحورى" و "آخرت گرايى" به گـونه اى نـظام مند و كامل، بـاور نكند و متـعهدانه به آن عمل ننـمايد، همچنان در سرگشتگى و انحرافى از نوع نوين آن بسر خواهد برد.

در اينجا به پاسخ يكى ديگر از پرسشهاى مهم مقاله نزديك شده ايم و آن اينكه راه حل نهايى و براى حل عمومى مسأله و تحريك فرد به سوى كار، شكوفا ساختن عظيم ترين، والاترين و پرشورترين انگيزه اوست; انگيزه اى كه از نظر اشباع نشدن، منحصر به فرد است و برخلاف اميال پست انسانى، نه تنها در مرحله ارضاى آن مشكلى وجود ندارد، بلكه خود به خود سرشار از موفقيت، پيشرفت، كمال و سعادت است و راز و رمز تحليل صحيح مسأله نيز در همين نكته نهفته است.
به عبارت ديگر ما معتقديم: اگر سير نظريات مربوط به انگيزه ها و رفتار انسان در روندى رو به واقعيت نمايى از نگرش مادى صرف، به دقت در زوايايى از روان آدمى كشيده شده است.
ـ و اگر قبول داريم كه سازمان، مدير، سرپرست، افراد و محيط هر كدام بطور محدود و فقط در جهات مشخص و مشروط مى توانند به انگيزش افراد كمك كنند، ولى هيچكدام خلاهاى ذهنى و عاطفى آنان، كه سرمنشأ همه رفتارهاى آنهاست، را نمى توانند اشباع كنند.
ـ و اگر با استفاده از انگيزه "توفيق طلبى" در كارها (تلاش براى پيشرفت) و انگيزه "خوديابى" مى توان افراد را بكار وادار كرد (مفاد برخى نظريات انگيزشى);
ـ و اگر انگيزه موفقيت و پيشرفت براى رسيدن به كمال بالاتر است و بالاترين كمال انسان در گرو شكوفايى انگيزه خداجويى اوست;
ـ و اگر ايده اساسى يك مسلمان حركت دائمى بسوى كمال مطلق است و انگيزه خداجويى او والاترين و قوى ترين انگيزه معنوى او و تنها انگيزه اشباع نشدنى و تغيير ناپذير است;
ـ و اگر از نظريات انگيزشى اين نتيجه بدست مى آيد كه ارضاى نيازهاى مراتب بالاتر باعث ايجاد نتايج ذهنى مطلوبتر مى شود و در نتيجه، احساس خوشبختى فرد و آرامش او بيشتر مى گردد و احساس فرد نسبت به حيات درونى غنى تر شده و سرانجام روند عمومى جسم و روح او بسوى سلامت و رضايت و اطمينان افزونتر است;
ـ و اگر بدون بهادادن به نقش اساسى سلامت ذهنى و روحى، از حاكميت وجدان نمى توان سخن گفت.
در مجموع، به اين نتيجه مى رسيم كه بايد براى حل بنيادى مسائل انگيزشى در رفتار انسان، كليه توصيه ها، روشها و تكنيكهاى پيشنهادى علوم رفتارى، در زمينه ايجاد انگيزه، را با استراتژى اصلى خود و شاخص و الگوى ذكر شده ارزيابى كنيم. يعنى اگر جرأت آن را به خود نمى دهيم كه در جستجوى كشف روشهاى عملى و ملموس براى شكوفا كردن اين فراانگيزه مقدس و حل يكباره مسائل انگيزشى و رفتارى باشيم، حداقل اين را بايد بپذيريم كه براى رهايى از سرگردانى در حل ريشه اى و بادوام اين معضل اجتماعى، بايد سوگيرى و هدف غايى هر نظريه اى در اين زمينه، رشد و شكوفايى بالاترين انگيزه درونى انسان يعنى كمال مطلق طلبى او باشد.

بر اين اساس، تمام روش‌هاى ايجاد انگيزه در افراد را بايد در راستا و بر اساس مقتضيات اين "فراانگيزه" بنا نهاد و كاخ شخصيت انسان را پى ريزى نمود. فرانگيزه اى كه در صورت شكوفا شدن، در درون افراد شعله افكنده، تمام انگيزه هاى فرد را تحت اختيار و تسلط او قرارداده، آنها را در فضاى ملكوتى خويش هدايت مى كند و فرد را آگاهانه و عاشقانه به خوب كاركردن بلكه بهترين كارها را انجام دادن سوق مى دهد. در اين صورت است كه روشهايى كه به كار خواهيم برد با قوانين خلقت و فطرت منطقبق بوده، از اثر مثبت و شديد و بادوام برخوردار خواهد بود و چون اسلوب برنامه ها و شيوه ها از منبع وحى اخذ مى شود، از انحراف و اشتباه نيز مصون مى باشد.
بنابراين، هر نظريه اى بر حسب اينكه چقدر از اين ديدگاه فاصله گرفته باشد، از نتايج مطلوب، مؤثر و مستمر بى بهره خواهد بود و پس از چندى نظريه اى جديد جاى آن را خواهد گرفت و اين گردونه همچنان سرگردان خواهد چرخيد.
البته، اگر ما شتاب رشد و پيشرفت روزافزون دانش و تكنولوژى را در اين بررسى خود دخالت دهيم، تأييد ديگرى بر ايده مذكور خواهيم يافت. زيرا در دورانى كه جوامع از اين رشد و توسعه برخوردار نبودند، اين مشكلات پديد آمد و همچنان لاينحل باقى ماند; چه رسد به زمان حاضر كه از نظر پيچيدگى هاى چندجانبه و انبوه اطلاعات سرسام آور و عدم امكان پردازش جامع آن، با دورانهاى پيشين و حتى دهه هاى قبل قابل مقايسه نيست. از اين رو، بايد بدنبال مقياسى همسنگ با اين شتاب و وسعت باشيم و آن جز مقياس مذكور نمى تواند باشد.
اين همه نشانگر اين است كه ما بايد الگوى منحصر به فردى را كه خالق متعال در درون ما به وديعه نهاده و با سرشتى از روح خود و جوهرى ناگسستنى آن را آراسته، در تمامى شؤون زندگى اين جهانى آدمى، پيش روى خود نهيم و به عنوان راهنماى هدايت و معيار سنجش صحت نظريات و راه حلهاى مسائل فردى و اجتماعى از آن پيروى كنيم. به نوبه خود در سازمانها نيز بايد بر طبق همين الگو و ملاك، در هدف گذارى، برنامه ريزى، ارائه روش و راه حل مسائل سازمانى در همه مكانها، زمانها، شرائط، سازمانها، سطوح و نسبت به همه مسائل شناختى، انگيزش و رفتارى عمل نمائيم. براساس اين انديشه نيز بايد به اصلاح سيستمهاى آموزشى، تربيتى و ... كه در ايفاى نقش هدايت، محافظت، مراقبت و درمان عاجز مانده اند، بپردازيم. بايد بدنبال تهيه مكانيزمهايى براى بكارگيرى قواى عقلانى و عاطفى افراد از سنين كودكى تا بزرگسالى به شيوه صحيح، باشيم تا بتوانند بطور طبيعى در تمامى دوران زندگى، از نيروهاى درونى و انگيزه هاى متعالى خود بگونه اى منظم و مؤثر بهره مند گردند. و در اين راستا بدنبال تكنيكهاى عملى و روشهاى قابل انتقال تقويت ايمان،اراده، صفات پسنديده و ارزشهاى والاى انسانى باشيم و براى مسائلى از قبيل، محاسبه نفس، ذكر، حسن ظن، و... حتى در سازمانهاى خود مدلها و برنامه هاى عملى، ابداع و تدوين كرده، به اجرا گذاريم.
اينكه هر وقت بحث از راه حل براى مشكلات جامعه مى شود، برخى مى گويند «از اين مطالب و توصيه هاى تكرارى بسيار شنيده ايم و از آن خسته شده ايم» حقيقتى انكارناپذير است چراكه از گنجينه گرانبهاى وحى و معارف بى بديل قرآنى كه در سايه لطف خداوندى نصيبمان شده، تنها به گوهرى بسنده كرده ايم و نيز از انبوه امكانات، شگردها و تكنيكهايى كه پيشرفت دانش بشرى براى ما به ارمغان آورده، در اين جهت سود نجسته ايم. از اينروست كه در درون دادهاى انديشه پاكمان غوطهور گشته، از انبوه آن خسته و در اعماق آن وامانده ايم و در همين حال انتظار برون داد داريم; غافل از آنكه تا فرايند و پردازش را طى نكنيم، به ستاده هاى واقعى ـ كه وجدان بيدارمان با تماشاى شورانگيزآنها،امكان تحققشان را اثبات مى كند ـ دست نخواهيم يافت و شجره طيبه حيات اسلامى ثمراتش را به ما ارزانى نخواهد كرد.
اين مطلب شايد بتواند تبيين اين فراز از كلام مقام معظم رهبرى باشد كه فرمودند:«بر زبدگان ملت است كه در همه برنامه ريزى ها، به نقش بنيانى ارزش هاى اسلام و انقلاب تكيه اى حقيقى ـ و نه زبانى و ظاهرى ـ نشان دهند.»

سزاوار است در آغاز رستاخيز بزرگ سازندگى ايران اسلامى، قدرى به خود بينديشيم و توانايى هاي‌مان را براى نيل به هدف بزرگى كه داريم، ارزيابى و سازماندهى نماييم و اين دستور خداوند كه مى فرمايد: «در وجود خود شما (نيز نشانه هايى است) پس آيا به چشم بصيرت نمى نگريد» را فرا روى خود نهيم و بين آنچه هستيم و آنچه بايد باشيم مقايسه كنيم; خود را دست كم نگيريم و به روشهاى غير اصيل رو نياوريم و ايمان راسخ داشته باشيم كه هم امكانات و هم توانايى پى ريزى طراحى جديد سازمانى را داريم. باور كنيم كه اگر قصد داريم از الگوهاى سازمانى فرهنگهاى بيگانه تقليد نكنيم و مى خواهيم پا را از كنترلهاى رسمى سازمانى و يا برنامه هاى شعارى غيرمؤثّر، فراتر نهيم و به سيستمهاى كنترلى تضمين شده و با اثرى پايدار و گسترده، دست يابيم; بايد فلسفه اى سازمانى براى خود تبيين كرده، استوانه هاى آن را بر پايه ارزشها، اعتقادات و تعاليمِ وحى و متناسب با سازمان فطرى انسان بنا نهيم. آنگاه بر اساس آن، به طراحى اداره نيروى انسانى، تحول و تكامل سيستمهاى عملياتى، شيوه هاى عملكرد سازمانى، مناسبات رفتارى و رويه هاى ارتباطى بپردازيم.
از پيام مقاله روشن شد كه در اين مسير، نخستين گام آن است كه، انديشمندان، پژوهشگران و كارشناسان، در پرتو اصول ثابت و جهان شمول قرآنى و درون دادهاى مكتب اصيل اسلام، با چشمهاى مسلح به ابزارهاى فوق الكترونيك و از زاويه ديدى ديگر، و نگاهى برتر و دقيقتر،تمامى تأسيسات و تجهيزات موجود در پناهگاههاى بيكران وجود آدمى را زير نظر گرفته، حركت آرام امواج درونى وى را به دقت پيگيرى نمايند. آنگاه به طراحى فرايندهاى جامع و بديع از چگونگى انگيزش، رفتار و عملكرد فردى و اجتماعى (واقعى و ايده آل) افراد (مسلمان و غير مسلمان)، با در نظرگرفتن همه عناصر و عوامل زمان، مكان، شرايط، ويژگيهاى جسمى و روحى، محيط انسانى و... بپردازند و در اين راستا در عصر تكامل سريع سخت افزارها و نرم افزارهاى توانمند، با استفاده صحيح و كارآمد از تكنيكهاى پيشرفته، براى بازيابى زيربناى انگيزشى افراد طرحى جامع تهيه نموده و بر اساس آن نظريه پردازى كنند.
در اين صورت است كه مى توانيم از پيشرفتهاى دانش بشرى، در عين حفظ ارزشهاى مكتبى، به گونه اى معقول و مؤثر استفاده كرده، گره هاى كور دانش بشرى و مسائل و مشكلات سازمانى را، كه حل نشدنى پنداشته مى شود، را بگشاييم و سرانجام اين همه فراز و نشيب، گريز و جمود، و خروش و سكوت در نظريه پردازيهاى متداول را به تعادلى پويا، در مسيرى مطمئن و تضمين شده، تبديل نماييم.
مسلماً تا زمانى كه فقط به دست آوردهاى دانش بشرى چشم بدوزيم و خود را به ابزار جولان در تعاليم آسمانى مجهز نسازيم و از آن رو بگردانيم، نمى توانيم چنين حركت پرشكوهى را آغاز كنيم.

یکی دیگر از اموال عمومی و ثروت‏های مربوط به مسلمین،اموال و غنائم‏ مربوط به‏"فی‏ء"می‏باشد. حال این سئوالات مطرح است معنای فی‏ء چیست؟آیا فی‏ء با انفال از لحاظ موضوع و حکم یکی هستند یا نه؟و اگر یکی نیستند با یکدیگرچه فرقی دارند؟ معنای فی‏ء غنائمی که سپاه اسلام به سراغ آن رفته و ساکنان آن پیش از آغاز جنگ، زمین خود را رها ساخته و رفته‏اند و به عبارت دیگر غنائمی از قبیل زمین و غیر آن‏که بدون زحمت و رنج عائد جامعه اسلامی گردیده بنام‏"فی‏ء"خوانده‏ می‏شود و دیگر خمس،از آن جدا نمی‏شود و پیامبر به هرکه بخواهد می‏دهد. این‏گونه از اراضی در فقه شیعی با عناوین‏"زمین‏هائی که صاحبان آنان‏ جلاء وطن کرده‏"و"یا خودشان را تسلیم سربازان اسلام نموده‏اند"و"یا زمین‏هائی که بر آن،اسب و شتر نتاخته‏اند"ذکر شده است. در فقه شیعه‏"فی‏ء"جزء انفال شمرده شده است چنانکه توضیح آن خواهد آمد.
آیاتی که جریان‏"فی‏ء"و حکم آن در قرآن بیان شده است آیهء 6 و 7 سورهء "حشر"است آیه/6 مربوط به حکم‏"فی‏ء"و معنای فی‏ء بوده و در آیهء 7/ تقسیم غنیمت‏"فی‏ء"و کیفیت آن بیان شده است. آیه 6-"
و ما افاء اللّه علی رسوله منهم فما اوجفتم علیه من خیل‏ و لا رکاب ولکنّ اللّه یسلّط رسله علی من یشاء و اللّه علی کلّ شی‏ء قدیر"
"و آنچه خدا از اموالشان(یعنی اموال یهودان بنی النضیر)بر پیامبر خود ارزانی داشت پس شما مسلمانان بر راه تحصیل آن نه هیچ اسبی تاختید و نه هیچ‏ شتری ولکن خدا پیامبران خود را به هرکه می‏خواهد(با القاء ترس در دلها) مسلط می‏سازد و خدا بر هرچیز،توانا است."
در شأن نزول این آیه مورخان و مفسران اسلامی می‏نویسند که بعد از بیرون رفتن یهود"بنی النضیر"از مدینه باغها و زمینهای کشاورزی و خانه‏ها و قسمتی از اموال آنها باقی ماند،عده‏ای از بزرگان مسلمان،خدمت رسول خدا آمده تقاضا داشتند که طبق سنت عصر جاهلیت مقداری در حدود یک چهارم‏ از برگزیده‏ترین این غنائم،مال رسول خدا باشد و بقیه آن به ما واگذار گردد تا در میان خود تقسیم کنیم.در این هنگام آیات فوق نازل گردید و تقاضای‏ آنها رد شد و با صراحت اعلام کرد چون برای این غنائم و اموال،جنگی نشده‏ و مسلمانان زحمتی نکشیده‏اند تمام آن،متعلق به رسول خدا(رئیس حکومت‏ اسلامی)می‏باشد و او هرگونه که صلاح بداند تقسیم می‏کند و رسول خدا نیز این اموال را در میان مهاجرین که در سرزمین مدینه تهی‏دست بودند و تعدادی‏ نیز از انصار که نیازمند بودند بین آنها تقسیم کرد"1
این آیه گرچه بحسب ظاهر در حکم غنائم قبیله یهودیان‏"بنی النصیر" نازل شده است ولکن یک حکم کلی در مورد تمام غنائم و اموالی است که از کفار بدون جنگ،نصیب مسلمانان شده است و در قرآن و احادیث و فقه بنام‏"فی‏ء" نامیده می‏شود.
کلمه‏"افاء"در آیه مزبور از ریشه‏"فی‏ء"که در اصل لغت به معنای‏"رجوع‏ و برگشت‏"است گرفته شده و برای این دسته از غنائم و اموال‏"فی‏ء"اطلاق شده است به اینجهت که خداوند تمام مواهب این جهان را در اصل برای‏ مؤمنان و قبل از همه برای پیامبر گرامی‏اش آفریده است و افراد غیر مؤمن در حقیقت غاصبان این اموالند گرچه بحسب ظاهر مالک آنها می‏باشند و در این‏ صورت این اموال هنگامی که به صاحبان حقیقی خود بازمی‏گردد شایستهء عنوان‏ "فی‏ء"است. از اینرو کلینی(ره)در اصول کافی در باب‏"فی‏ء و انفال‏"ج 1/538 این‏ جملات را که متخذ از اصول کلی قرآن و احادیث است نقل می‏کند: "انّ اللّه جعل الدّنیا کلّها باسرها لخلیفته حیث یقول للملائکة انّی جاعل‏ فی الارض خلیفة فکانت الدّنیا باسرها لآدم و صارت بعده لابرار ولده و خلفائه‏ فما غلب علیه اعداوهم ثم رجع الیهم بحرب او غلبة سمّی فیئا و هو یفی‏ء الیهم..." "البته خداوند تمام دنیا و اموال موجود در آنرا برای خلیفه و جانشین‏ خویش قرار داده است آنجا که خطاب بفرشتگان می‏فرماید:"البته من در روی‏ زمین بناء دارم خلیفه و جانشینی از ناحیه خودم قرار بدهم پس همه اموال دنیا و خود دنیا،مال آدم بوده است و بعد از آدم نیز منتقل به فرزندان نیکوکار و خلفاء و جانشینان او گردیده پس آنچه را که دشمنان آنان از آنان با غلبه و قهر گرفته‏ سپس دوباره بر آنان برمی‏گردد در این صورت آنرا"فی‏ء"می نامند" در آیه فوق الذکر کلماتی بکار برده شده که جز در غنائم خاصی که‏"فی‏ء" می‏باشد صدق نمی‏کند مثلا در آیه:
فما اوجفتم من خیل و لارکاب
"بکار برده‏ شده و"
اوجفتم
"از ماده‏"ایجاف‏"به معنای راندن سریع و تند که معمولا در جنگها اتفاق می‏افتد و خیل بمعنای اسبها و رکاب از ماده رکوب بمعنای شتران‏ سواری آمده است پس اموال و غنائمی‏"فی‏ء"محسوب می‏شوند که از طریق راندن‏ اسب و شتر بدست نیامده باشد پس از مجموع این کلمات معنائی که استفاده‏ می‏شود که آن تنها تطبیق بنوع خاصی از غنائم که بنام فی‏ء نامیده می‏شود و در آن هیچگونه جنگی رخ نداده باشد،در این صورت غنائم و اموال بدست آمده‏ در میان جنگجویان تقسیم نمی‏شود و اختیار آن تنها در دست رئیس مسلمین و امام و زعیم امت که متصدی انجام امور مسلمین است می‏باشد و او هم براساس‏ مصلحت مسلمین آنها را بمصرف می‏رساند.
سئوال در مفاد آیه و دلالت آن اشکالی ممکن است متوجه گردد و امام فخر رازی‏ در تفسیر کبیر خود ج 29/285 آنرا اینگونه نقل می‏کند که مطابق برخی از تواریخ معتبر"غنائم یهودان‏"بنی النضیر"بدون جنگ در اختیار مسلمانان قرار نگرفت بلکه با لشکر و قتال انجام شد زیرا قلعه‏های آنان در محاصرهء سربازان‏ اسلام قرار گرفت و حتی درگیری مسلحانه نیز بوقوع پیوست پس آیهء مزبور با مطالب گفته شده در بالا چندان سازگاری ندارد و از اینرو امام فخر رازی ناچار می‏شود اعتراف کند که آیه‏"فی‏ء"در مورد قراء و قلعه‏های بنی النضیر نبوده‏ بلکه در مورد"فدک‏"نازل شده است چنانکه در آینده مساله‏"فدک‏"را مطرح‏ خواهیم کرد. پاسخ در پاسخ آن اجمالا می‏گوئیم که اصل محاصره قلعه‏های قبیله‏"بنی النضیر" از طرف سربازان مسلمین از نظر تاریخی مسلم است ولکن قلعه‏های یهودیان‏ بنی النضیر فاصله چندانی از مدینه نداشت و ظاهرا دومیل که کمتر از 4 کیلومتر می‏باشد از مدینه فاصل داشت و سربازان با پای پیاده به سوی آنها حرکت کردند و آنها را محاصره نمودند و این محاصره کوتاه بود و در حقیقت زحماتی طافت‏فرسا که معمولا در سایر جنگلها متوجه مسلمانان می‏شد در اینجا متحمل آن نشدند و مساله درگیری مسلحانه نیز از نقطه نظر تاریخی امر ثابت نیست‏2. پس آیه مزبور حکم‏"فی‏ء"را به صراحت بیان می‏کند. نکته قابل تذکر اینکه در برخی از روایات حکم فی‏ء و مضمون آیه را با تمام‏ خصوصیات آن‏که منطبق با معنای‏"فی‏ء"است برای انفال ذکر می‏کند و از اینجا چه بسا بذهن می‏رسد که مضمون آیه‏"فی‏ء"با قرینه روایات معتبر موجود، منطبق با مفاد آیه انفال می‏گردد پس فی‏ء چیزی جز انفال نیست آنجا که در اصول کافی ج 1/593 در باب انفال و فی‏ء روایتی از امام صادق(ع)نقل میکند که فرمود:الانفال ما لم یوجف علیه بخیل و لا رکاب...""انفال،اموال و غنائمی‏ است که برای تصرف آنها نه اسبی و نه شتری رانده شده است‏"چنانکه ملاحظه‏ می‏فرمائید مضمون روایت بالا با مضمون آیه‏ای که معنای فی را بیان می‏کند شبیه هم می‏باشند. و نیز در روایت 10 از ابواب انفال...ج 6/367 کافی بعد از ذکر مواردی از انفال این عبارت از امام صادق(ع)نقل شده است:فهذا کله من الفئ‏ و الانفال للّه و للّرسول‏"یعنی همه این موارد داخل فی و انفال می‏باشد که‏ مخصوص خدا و رسولش می‏باشد" از اینجا این توهم چه بسا در ذهن‏ها زنده می‏شود که فئ همان انفال‏ است وانفال همان فئی‏ ولکن این توهم،پنداری بیش نیست زیرا"فی‏ء"مطابق روایات معتبر،جزء انفال بوده و در فقه شیعه و فتاوای فقهاء گرام یکی از موارد انفال می‏باشد و در حقیقت این دو کلمه از قبیل اعم و اخص مطلق می‏باشند به این معنا که هر "فی‏"ای از قبل انفال بوده،داخل آن و از موارد آن محسوب می‏شود ولکن‏ هرچه داخل در انفال است و از موارد آن می‏باشد"فی‏ء"محسوب نمی‏شود مثلا غنائمی که از طریق مصالحه با کفار عاید مسلمین شده و یا آنچه را که کفار خودشان آنرا تحویل امام داده‏اند و یا اراضی مخروبه و یا اراضی موات و غیر اینها که در آینده از آنها بحث خواهیم کرد جزء انفال بوده در اختیار امام میباشد ولی در عین حال در فقه شیعه آنها را فی‏ء نمی‏گویند. از اینرو اگر در برخی از روایات خلاف این گفتار مشاهده گردد بقرینه سایر روایات مسلم قابل توجیه می‏باشد مثل روایت زیر: راوی می‏گوید از امام باقر(ع)شنیدم که فرمود:الفی‏ء و الانفال ما کان من‏ ارض لم یکن فیها هراقة الدماء و قوم صولحوا و اعطوا بایدیهم و ما کان من ارض‏ خربة او بطون اودیة فهو کله فی الفی‏ء فهذا للّه و لرسوله‏"3 "فی‏ء و انفال عبارت‏اند از اراضی که در تصرف آن‏ها،خونی ریخته‏ نشده و یا اراضی که صاحبان آنها،آنها را با مصالحه با رئیس حکومت مسلمین، بمسلمین واگذار کرده‏اند و یا خودشان راضی شده آنها را تقدیم مسلمین نموده‏اند و یا هر زمین مخروبه یا بطون وادی‏ها...همه اینها داخل در فئ هستند و اختیار آنها با خدا و رسول او می‏باشد" چنانکه ملاحظه می‏کنید این روایت بصراحت با مطالب یاد شده در قبل‏ منافات دارد و از اینرو می‏توان بقرینهء آیهء انفال و آیهء فئ که در دو آیه مشخص‏ می‏باشند و بقرینه اجماع فقهاء و خصوصا صراحت آیه فئ که عبارت از غنائمی‏ است که در آن جنگ و خون‏ریزی نشده و اسب و شتری در آن بکار نرفته است‏ طوری این روایت را توجیه و معنی کنیم که با این مسلمات مخالفتی نداشته باشد مثلا می‏گوئیم که ظاهر این روایت در مقام بیان یکی بودن حکم فئ و انفال با یکدیگر می‏باشند و در این مقام نیست که بیان کند که مورد انفال عین مورد فی‏ء می‏باشد و لذا در ذیل روایت بالا وارد است لهذا لله و لرسوله‏"و بدنبال‏ آن اضافه می‏کند"فما کان للّه فهو لرسوله یضعه حیث شاء و هو للامام بعد الرّسول‏"."اختیار همه این زمینها و غنائم در دست خدا و رسول او می‏باشد و هرآنچه که مال خدا است مربوط به رسول او است که هرجا که مصلحت بداند مصرف می‏کند و بعد از رسول نیز،اختیار آن در دست امام است و بدیهی است‏ که فئ و انفال از این جهت باهم فرقی دارند و از اینجا آن دو را باهم یکجا ذکر کرده است و مؤید این گفتار روایتی است که مرحوم شیخ در تهذیب در باب‏ انفال از امام صادق(ع)نقل می‏کند که آنحضرت بعد از ذکر آیه مربوط به‏"فی‏ء" فرمود: "الفی‏ء ما کان من اموال لم یکن فیها هراقة دم او قتل و الانفال مثل ذلک‏ و هو بمنزلته‏"فئ اموالی است که در تصرف آنها خونی ریخته نشده و قتل و کشت و کشتاری در بین نبوده است و انفال هم فئ است و بمنزله آن می‏باشد4 (و این مورد از موارد انفال می‏باشد و انفال نیز در آن صدق می‏کند)

ارث: انتقال قهرى مال و غير آن از شخص در گذشته (متوفّا) به ديگرى

وراثت خداوند:

وراثت بهشت:

وراثت زمين:

وراثت كتاب آسمانى:

وراثت در اديان و اقوام گذشته:

اسلام و وراثت:

1. وراثت‌هاى نسخ شده:

الف.‌ به ارث بردن نكاح همسران:

ب. ارث فرزند خوانده:

ج. ارث به‌سبب پيمان حمايت:

د. ارث به‌سبب پيمان برادرى و هجرت:

2. جاى‌گاه تشريع ارث:

3. اهمّيّت فراگيرى احكام ارث و عمل به‌آن:

4. احكام كلّى ارث

الف. موجبات ارث(نسب،سبب،ولاء):

ب. ارث خويشاوندان نسبى (ارحام):

ج. ارث زنان و ضعيفان:

5. احكام تفصيلى ارث:

الف. ارث فرزندان

ارث دختر و پسر:

ارث دختر:

ب. ارث پدر و مادر:

حَجْب حرمان:

حجب نقصان:

ج. ارث زن و شوهر:

د. ارث خواهر و برادر (كلاله):

هـ‌‌. ارث خواهر و برادرِ مادرى:

و. ارث خواهر و برادر پدرى و پدر و مادرى:

ز. ارث پدر بزرگ و مادر بزرگ:

ح. ارث عمو و عمّه، دايى و خاله:

6. كيفيّت تقسيم ارث:

الف. عول:

ب. تعصيب:

ادلّه اهل‌سنّت بر تعصيب

ج. رد (برگرداندن باقيمانده ميراث به وارث‌ها):

7. بهره‌مندى غير وارث از ميراث:

8. وظيفه وارث در ارتباط با فرزند شيرخوار:

منابع

از ديدگاه وحي، بين اعمال انسان و حوادث زندگاني او، ارتباطي تكويني برقرار است. دستگاه آفرينش بنابر اراده‌الهي، به تناسبِ‌هر يك از اعمال انسان، عكس‌العملي در خور نشان مي‌دهد و به فراخور آن عمل، آثار و نتايجي را در همين دنيا به صاحب عمل مي‌رساند. آري، چه بسيار افعالي كه باعثِ ريزش خيرات، بركاتِ مادّي و معنوي فراوان در زندگي انسان مي‌شود و چه بسيار افعالي كه باعث فرو باري‌محنت‌ها، بلاها، و گرفتاري ها مي‌شود.
قرآنِ كريم، انسانها را به نگريستن از افقي برتر و توجّه به اين رابطه‌ها فرا مي‌خواند؛‌تا با تمسّك به افعال خير و ترك‌افعال شرّ، به سعادتِ‌دنيا و آخرت نايل شوند. در اين سلسله نوشتار، به مددِ‌نازل كننده قرآن، بر‌انيم تا عوامل فزوني دهنده‌روزي و بركت را از منظرِ قرآن به نظاره بنشينيم.‌عواملي چون: استغفار، ايمان، تقوا، دُعا، توكّل، شكر، ازدواج، قرض دهي و….
بدان اميد كه اين تلاش، گشايشِ راهي باشد به سوي توسعه همه‌جانبه و ايجاد قابليتي براي بارشِ خيرات و بركاتِ الهي. ان‌شاءَ اللّه.

توبه از گناهان و آمرزش خواهي از خداوند غافر، امري است كه بسيار مورد تأكيد قرآن و پيشوايان دين قرار گرفته است. در كلام پيشوايان معصوم(ع)، استغفار به عنوانِ‌بهترين دُعا و عبادت، ارزشمندترين توسّل، موثّرترين سلاح گناهكاران و نجات‌بخش‌ترين شفيع، به گونه‌اي كم‌نظير، مورد تأكيد واقع شده و آثاري براي آن، ذكر شده است.
در اين‌جا، استغفار و توبه را به عنوان عامل ريزش روزي و بركت در گستره قرآن و روايات مورد توجّه و تحقيق قرار مي‌دهيم. در قرآن كريم، سه آيه بسيار عجيب وجود دارد كه به روشني اثر استغفار را در فزوني روزي بيانگر است:‌دو آيه اول از زبان حضرت هود(ع) خطاب به قومِ‌بي‌ايمان و گناه‌كار عاد وارد شده است:‌
«وَأنِ استََغفِرُوا رَبَّكُم ثُمَّ‌تُوبوا إِلَيهِ يمَتِّعكُم مَتاعاً‌حَسَناً إلي أجَلٍ مُسَمّي ويؤتِ‌كُلَّ‌ذِي فَضلٍ فَضلَهُُ…؛ و اينكه از پروردگار خود آمرزش بطلبيد؛‌سپس [با ايمان ناب و عمل صالح] به سوي‌او باز‌گرديد تا شما را تا مدّت معيني [از مواهبِ زندگي اين جهان] به خوبي بهره‌مند سازد و به هر صاحب فضيلتي، به مقدارِ‌فضيلتش ببخشد…». (سوره هود، آيه 3)
قوم عاد، مردمي بلند قامت، درشت هيكل و سخت نيرومند بودند. اين قوم، تمدني بسيار پيشرفته و عظيمي داشتند كه به فرموده‌قرآن:‌«لَم يخلََق مِثلُها في البلاد؛‌ در هيچ عصري مثلِ آنان آفريده نشده است». (سوره فجر، آيه 8) اين مردمان هميشه، غرقِ در نعمت‌خدا و آباداني و فزوني بركات الهي بودند تا اين كه به تدريج وضع خود را تغيير دادند و به بُت‌پرستي و عصيان روي آوردند. خداي تعالي به خاطر انحرافشان از راه حقّ، برادرشان هود(ع) را مبعوث كرد تا به سوي حقّ، دعوت و ارشادشان كند. با اين كه هود(ع) در هدايت آنان نهايت استعداد و سعي‌خود را به كار گرفت، امّا جز عدّه‌اندكي به او ايمان نياوردند و بيشتر مردمان بر دشمني و لجبازي‌هاي خود اصرار ورزيدند و نسبت سفاهت و ديوانگي به آن حضرت دادند. در نتيجه خداوند هم «سنّتِ‌تغيير» را بر آنان جاري فرمود، چرا كه: «اِنَّ اللّه لايغيرُ‌ما بقومٍ حتّي يغيروا ما بانفُسِهِم؛ خداوند، احوال و سرنوشتِ‌هيچ قومي را تغيير نمي‌دهد مگر آن كه خودشان، تغيير كنند. (سوره رعد، آيه 11) به خواستِ‌الهي، آسمان تا هفت سالِ‌تمام از باريدن، دريغ كرد تا آن كه قوم عاد دچار، قحطي، گراني، خشكسالي و ضعف و ناتواني شدند. در اين احوال هم، هود(ع) مثل هميشه از درِ‌خير‌خواهي و مهرباني به سوي ايشان روي آورد و راهِ چاره را «طلبِ مغفرت از پروردگار»، «توبه از شرك و بت‌پرستي» و «ايمان به خداوند و عمل صالح» دانست.
طبق آنچه در تفسير گران‌سنگِ‌الميزان در ذيل دو آيه فوق آمده است:‌منظور از «توبه» كه بعد از «استغفار»‌با جمله‌«ثمَّ‌توبوا اليه» بدان تأكيد شده است، «بازگشتِ حقيقي به سوي خدا با ايمان و عمل صالح» مي‌باشد.1
آيه‌سوم از زبان حضرت نوح(ع) خطاب به مردمِ‌مجرم و گناه‌كار زمانه‌اش وارد شده است:‌
«اِستَغفروا ربَّكم اِنَّه كانَ‌غَفّاراً يرسِلِ السَّماءَ عليكُم مِدراراً‌ويمدِدكُم بِاَموال وبنين وَيجعَل لَكُم جَنّاتٍ ويجعَل لكم اَنهاراً؛ از پروردگار خود آمرزش بخواهيد كه او بسيار آمرزنده است؛ تا باران‌هاي مفيد و پر‌بركت را از آسمان بر شما پيوسته دارد و شما را با مال بسيار و فرزندان متعدّد ياري رساند و باغ‌هاي خرّم و نهرهاي جاري به شما عطا فرمايد». (سوره نوح، آيه 1210)
امام صادق(ع) با استناد به آيه فوق مي‌فرمايند:‌«هنگامي كه رسيدنِ روزي‌ات را همراهِ سختي و كندي ديدي، زياد استغفار كن، چرا كه خداوند عزّوجلّ در كتابش مي‌فرمايد: از پروردگارتان، طلبِ مغفرت نماييد كه او بسيار آمرزنده است تا از آسمان پيوسته بر شما بباراند و با اموال و فرزندان فراوان ياري‌تان رساند (يعني در دنيا) و باغ‌هاي خرّم و نهرهاي جاري عطايتان فرمايد (يعني در آخرت)».2
در آيه فوق براي اثر استغفار سه بهره‌ارزشمند در دنيا معرفي شده است:‌«بارشِ پيوسته باران‌هاي مفيد»، «وسعت و مال فراوان» و «نعمتِ‌برخورداري از فرزندان».
روايت شده كه شخصي خدمتِ‌امام رضا(ع) آمد و از «خشكسالي» شكايت كرد. حضرت در بيان راهِ‌چاره فرمودند:‌ «استغفار كن». شخص ديگري به پيشگاه حضرت آمد و از «فقر و ناداري»‌شكايت كرد. حضرتش فرمودند:‌«استغفار كن» فرد سومي به محضرش شرفياب شد و از حضرت خواست تا دعايي فرمايد كه خداوند پسري به او عطا فرمايد. حضرت، به او فرمودند:‌«استغفار كن». حاضران باتعجّب پرسيدند:‌سه نفر با سه خواسته متفاوت، خدمتِ شما آمدند و شما همه را به «استغفار» توصيه فرموديد؟! فرمود:‌من اين توصيه را از خود نگفتم. همانا در اين توصيه از كلامِ خداوند الهام گرفتم و آن گاه آيه‌فوق ‌را تلاوت فرمودند.3

بهترين وقت استغفار، سحرگاهان به‌ويژه سحرِ شب جمعه مي‌باشد تا جايي كه استغفار كنندگان در سحرگاهان مورد مدح خداوند عالميان قرار مي‌گيرند:‌
«… المستغفرينَ بِالأَسحارِ». (سوره آل عمران، آيه 17)
«وبالأَسحارِهُم يستَغفِرونَ». (سوره ذاريات، آيه 18)
امام صادق(ع) در تفسير آيه فوق مي‌فرمايند: «هر كس در وقت سحر، هفتاد مرتبه استغفار كند از اهلِ اين آيه خواهد بود».4

امام صادق(ع) مي‌فرمايد:‌«هر كه در نماز وتر و در حالي كه به قيام ايستاده است، هفتاد مرتبه بگويد: اَستَغفِرُ اللّهَ واَتُوبُ إلَيه؛ و تا يك‌سال تمام بر آن مواظبت كند (و در صورت عدم موفقيت به نماز شب، قضاي آن را به جا آورد) خداوند او را در زمره «استغفار كنندگان در سحرگاه» مي‌نويسد و آمرزش و مغفرت خويش را بر او واجب مي‌گرداند».5
و آن حضرت در روايت ديگري مي‌فرمايند:
«هر كه دو ماه پياپي هر روز چهارصد مرتبه اين ذكر استغفار را بخواند، خداوند او را گنجي از دانش يا مالِ فراوان كرامت فرمايد: «اَستَغفرُ اللّه الّذي لاإله الاّ‌هُوَ الحَي القَيومُ الرَّحمنُ‌الرَّحيمُ بَديعُ‌السّمواتِ والأَرضِ مِن جميعِ ظُلمي وجرمي واِسرافي عَلي نفسي واَتوبُ إِليهِ».6

بازار

بازارهاى جاهلى:

چارچوب اقتصادى بازار در قرآن:

بازتاب تعاليم قرآن در بازارهاى اسلامى:

منابع

«و ما افاء الله علی رسوله منهم فما اوجفتم علیه من خیل و لا رکاب‏ولکن الله یسلط رسله علی من یشاء و الله علی کل شی‏ء قدیر ما افاء الله علی‏رسوله من اهل القری فلله و للرسول و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن‏السبیل کی لا یکون دوله بین الاغنیاء منکم و ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه‏فانتهوا و اتقوا الله ان الله شدید العقاب: (1)
و آن چه را خدا از آنان به رسم غنیمت‏عاید پیامبر خود گردانید [شما برای تصاحب آن] اسب یا شتری بر آن نتاختید، ولی‏خدا فرستادگانش را بر هر که بخواهد چیره می‏گرداند و خدا بر هر کاری تواناست.
آن چه را خداوند از اهل این آبادی‏ها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول وخویشاوندان او، و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا [این اموال عظیم]در میان ثروتمندان شما دست‏به دست نگردد! آن چه را رسول خدا برای شما آورده‏بگیرید [و اجرا کنید]، و از آنچه نهی کرده خودداری نمایید; و از [مخالفت] خدابپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است!»

در آیه دوم دو نکته ادبی وجود دارد:
یکی این که آیه عطف نشده و نفرموده «و ما افاء الله‏» چون تقریبا بیان حکم‏فقهی همان اصل قبلی است. در آیه قبل حکم فقهی مشخص نشد بلکه فرمود: «و ما افاءالله علی رسوله منهم فما اوجفتم علیه من خیل و لا رکاب‏» یعنی آن چه که ازاموال یهودیان بنی‏نضیر نصیب دولت اسلامی شد با دست رنج‏شما نبود پس شما نبایدتوقع داشته باشید. اما چه باید کرد؟ این مشخص نشد. لذا حکم فی‏ء را به طوری که‏هم شامل اموال بنی‏نضیر بشود و هم شامل سایر فی‏ءها در آیه بعد بیان فرمود از این‏جهت واو عاطفه را ذکر نکرد.
نکته دوم آن است که کلمه «فما اوجفتم علیه من خیل و لا رکاب‏» در آیه دوم‏نیامده چون همان حکم مشخص است; یعنی در بیان فی‏ء است; فی‏ءای که بدون دست رنج‏مسلمین حاصل می‏شود لذا در آیه دوم «فما اوجفتم علیه من خیل و لا رکاب‏»
نیامده، یعنی مالی که بدون رنج و جنگ نصیب دولت اسلامی شود باید در این شش سهم‏صرف بشود:
«فلله و للرسول و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل‏» این‏کلمه «لله‏» حکم فقهی دارد، گرچه حکم تکوینی آن محفوظ است. نظیر «اطیعواالله و اطیعوا الرسول‏» (2) که یک حکم فقهی دارد گرچه در اطاعت تکوینی هم مطیع‏حق‏اند.

حکمی که معلل باشد هم ظهورش تام است و قوی و هم در برابرسایر احکام قدرت مقاومت دارد، حکم این کریمه معلل است فرمود: «کی لایکون دوله‏بین الاغنیاء منکم‏».
در جاهلیت چه جاهلیت پیشین، چه جاهلیت کهن و چه جاهلیت تازه جنگ را یک‏کشور گشایی می‏دانستند و هر کس پیروز می‏شد ذخایر و اموال را هم به غنیمت می‏برد.
چیزی به این ضعاف نمی‏رسید مگر مال اندک. آل فرعون در جاهلیت اولی این شعار راداشتند که «قد افلح الیوم من استعلی‏» (3) هر کس پیروز شد، و زد و بند کرد اورستگار شد. این شعار در جاهلیت ثانیه و ثالثه هم ظهور کرد. در صدر اسلام نیزهمین شعار بود که «من عز بز» یعنی هر کس عزیز و غالب شد بزاز می‏شود. بز یعنی‏«سلب‏» «من عز بز» یعنی «من غلب سلب‏»، هر کس پیروز شد می‏رباید. این شعاردر واقع همان شعار زمان جاهلیت‏بود.
وقتی جریان جلای وطن بنی‏نضیر مطرح شد به‏رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم همین پیشنهاد را دادند که شما هم همین‏کار را بکنید، یعنی مقداری از اموال را خودتان بگیرید و بقیه را در اختیار ماقرار بدهید. در این جا بود که همین آیه مورد بحث نازل شد که این چنین نیست که‏«من عز بز»،«من غلب سلب‏»، چون اولا: شما در این جا کاری نکردید و ثانیا: ماآمدیم که دفعا و رفعا از تکاثر و سرمایه‏داری جلوگیری کنیم: یعنی هم نگذاریم‏مال‏ها یک جا جمع شود و هم بکوشیم کسانی را که مال‏ها را یک جا جمع کردند اصلاح‏کنیم.
لذا این آیه که آمد معلل کرد. سر این که بعضی از آیات معلل است و بعضی ازآیات بدون علت، همین عنوان است. در جاهلیت عده‏ای از مشرکان و یهودیان سرمایه‏داربودند و گروه زیادی هم در رنج، سوره مبارکه «الهیکم التکاثر» آمده است که‏جلوی این کار را بگیرد; یعنی آن‏ها که ندارند به فکر تکاثر نیفتند و آن‏ها که‏دارند از خطر تکاثر نجات پیدا کنند. بعدها این چنین شد که خیلی از متمکنین ازتکاثر به کوثر رسیدند، نمونه آن داستان یک مرد انصاری است که آن را نقل می‏کنیم:
وقتی کریمه «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون‏» (4) نازل شد، مردی انصاری که‏وضع مالی‏اش خوب بود و باغی در مدینه داشت و در همان باغ چشمه آب می‏جوشید ودرختان را سیراب می‏کرد، به حضور رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم رسیدو عرض کرد: اکنون که ما به مقام ابرار نمی‏رسیم مگر این که دست از محبوب‏های مادی‏برداریم، من گرچه اموال فراوانی دارم اما بهترین مال من همین باغ سرسبزی است که‏از خودش آب دارد. (در حجاز و مدینه باغی که مشجر باشد و از خودش آب داشته باشدبسیار کم بود، سرمایه‏های آن روز هم در همین حد بود نه در حد سرمایه‏های فعلی،اگر کسی در مدینه یک باغ مشجری داشت که آبش از خود باغ بود و تامین می‏شد این‏چنین شخصی متمکن بود) وی گفت: من همین باغ را در اختیار شما قرار می‏دهم نه‏اموال دیگر را، چون می‏خواهم به مقام ابرار برسم و تنها راه رسیدن به مقام ابرارهم این است که دست از محبوب بردارم و این باغ، محبوب من است.
البته برخی عبارت «مما تحبون‏» را در آیه فوق، «ما تحبون‏» قرائت کرده‏اند واین بدان معنا نیست که «ما تحبون‏» بوده و بعد به «مما تحبون‏» تحریف شده‏است، خیر چون هیچ جایی از قرآن دست نخورده است‏بلکه بدین معنا است که ما این‏کلمه «من‏» را چطور معنا کنیم، «من‏» را تبعیضیه بگیریم یا بیانیه، اگر من‏بیانیه گرفتیم «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون‏» یعنی حتی تنفقوا ماتحبون، باید از تمام محبوب‏ها صرف نظر کرد تا به مقام ابرار رسید. و اگر من‏تبعیضیه باشد همان «مما تحبون‏» خواهد بود; یعنی من بعض ما تحبون پس برای این‏که این‏ها از تکاثر نجات پیدا کنند و به کوثر برسند فاصله کم نبود اما این فاصله‏را عده‏ای پیمودند. سوره مبارکه «الهیکم التکاثر حتی زرتم المقابر» هم برای‏دفع خطر تکاثر بود حدوثا، هم برای رفع این خطر بود بقاءا. آنها که داشتند این‏تکاثر را رفع کنند، و کسانی که ندارند به دام تکاثر نیفتند. این مساله «کی‏لایکون دوله بین الاغنیاء منکم‏» هم این چنین است. آنها که دارند باید بکوشند تااز غنا نجات پیدا کنند و افرادی که ندارند تلاش کنند تا به دام غنا نیفتند، چون‏اگر افتادند نجات پیدا کردن مشکل است.
انسان غنی، انباردار ورثه است و هرچه ازعمرش بگذرد علاقه‏اش به مال بیش‏تر می‏شود، این طور نیست که علاقه به مال در دوران‏پیری کم بشود یا انسان بتواند از مال بهره ببرد، در دوران پیری این علاقه بیش‏ترخواهد شد و انسان یک انباردار زایدی است. لذا فرمود ما این کار را کردیم که:
«کی لایکون دوله بین الاغنیاء منکم‏».

منظور از اغنیا شاید سرمایه‏دارها نباشند، چون غنی در مقابل فقیر است، اگرفقیر کسی است که موونه سال را ندارد و مستحق زکات است، غنی کسی است که قدرت‏اداره زندگی‏اش را دارد، همین که بتواند خود را اداره کند غنی است: «من کان‏غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیاکل بالمعروف‏». (5) پس شاید غنی در فقه اللغه‏قرآن به معنای سرمایه‏دار نباشد بلکه در مقابل فقیر باشد; یعنی مقصود از غنی کسی‏باشد که موونه سال را دارد.
در بین مسلمین، مهاجران غنی نبودند چون آن‏ها دست از همه زندگی کشیدند و درصفه مسجد مدینه سکنا گزیدند، اگر سخن از غنی است ممکن است در بین انصار اغنیابودند. «کی لایکون دوله بین الاغنیاء منکم‏»، گرچه خطاب به جمع است اما این جمع‏دو صنف داشتند: مهاجر و انصار، مهاجران گرچه طبق قضایای شخصی مشمول نیستند،بعدا ممکن است غنی بشوند ولی آن روز غنی نبودند اما انصار غنی بودند. نفرمود«کی لایکون دوله بین الاغنیاء» بلکه فرمود: «کی لایکون دوله بین الاغنیاء منکم‏»
اگر قرآن اجازه نمی‏دهد مال به مسلمانانی که مخارج سال خود را می‏توانند تامین‏کنند برسد چگونه اجازه خواهد داد به دست متکاثران برسد که: «جمع مالا و عدده‏یحسب ان ماله اخلده‏»(6) منظور از متمکنان، متکاثران نیستند چون قرآن آنان را بادید دیگری می‏نگرد، متمکنان کسانی مثل سلمان رضوان الله علیه و امثال ایشان‏بودند که هزینه سالانه‏شان را تامین می‏کردند و به فکر خود هم بودند. هزینه سالانه‏آن‏ها چند کیلو گندم یا جو بود، نه هزینه سالانه‏ای که ما توقع داریم. ما دلمان‏می‏خواهد همه چیز داشته باشیم بعد هم قرآن را بفهمیم و هم اهل سیر و سلوک باشیم‏و هم معنویت داشته باشیم و هم خواب خوب ببینیم. این شدنی نیست، این که ما خیال‏بکنیم خودمان جزء فقرا هستیم و اغنیا یعنی آن سرمایه‏دارها، اشتباه است،سرمایه‏دارها را قرآن با «الهیکم التکاثر» می‏کوبد نه با «کی لایکون دوله بین‏الاغنیاء منکم‏».
حال شما بررسی کنید و ببینید در صدر اسلام در جریان واقعه‏یهودیان بنی‏نضیر و بنی‏قریظه و بنی‏قینقاع و امثال آن، سرمایه‏داران انصاری چندنفر بودند، مهاجران که فقیر و مشهور به اصحاب صفه بودند، حتی برخی از آنان درمکه هم که بودند اصلا چیزی نداشتند. عده دیگر هم فقط کوخی داشتند و چند راس بز،نه اموال غیر منقول این‏ها را کسی می‏خرید و نه مشرکان اجازه می‏دادند اموال‏منقول‏شان از مکه به مدینه منتقل شود. اینها حاضر شدند با دست‏خالی به مدینه‏بیایند و در صفه بنشینند، و با زندگی فقیرانه دین خود را حفظ کنند.
محرک آنان در این کار عظیم این آیت قرآنی بود که «و کاین من دابه لاتحمل‏رزقها الله یرزقها و ایاکم‏» (7) این آیه مضمون‏اش این است که هر جنبنده‏ای که ازجایی به جایی می‏رود و اهل پس انداز نیست و روزی خود را به همراه نمی‏برد خدایی‏که این جا روزی او را می‏رساند جای دیگری هم که برود روزی او را خواهد رساند،پرنده‏هایی که اهل ییلاق و قشلاق‏اند، به فکر ذخیره و پس‏انداز نیستند، قرآن‏می‏فرماید این جنبنده‏ای که از جایی به جایی می‏رود و اهل پس‏انداز نیست و روزی خودرا به همراه نمی‏برد هر کجا باشد خدا روزی‏اش را تامین می‏کند.
آری، این آیه مهاجران را راه انداخت و گفتند حال که چنین است همان خدایی که‏در مکه ما را با این کوخ و دو راس بز تامین می‏کرد در مدینه هم تامین می‏کند،حالا از چه راهی تامین می‏کند ما چه می‏دانیم.
اینها از روی ایمان و با دست‏خالی از مکه به مدینه آمدند. پس مهاجرین که چیزی‏نداشتند، انصار هم چیزدار بودند اما نه به آن صورت که ما آن‏ها را سرمایه‏داربدانیم و اگر این کریمه آن طور بود که فرموده بود: «کی لایکون دوله بین‏الاغنیاء» ما خیال می‏کردیم اغنیاء همان سرمایه‏داران معروف هستند اما وقتی فرمود:
«کی لایکون دوله بین الاغنیاء منکم‏» معلوم می‏شود که مطلب خیلی دقیق‏تر از آن‏است; یعنی کسانی که وضع مالی‏شان تا حدودی رو به راه است از گرفتن پرهیز کنند;هم آن‏ها نگیرند و هم شما به آن‏ها ندهید، پس به چه کسی باید داد؟ به فقرا.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که‏مامور توزیع فی‏ء بود این چنین نبود که فقط نیاز مادی فقرا را تامین کند وبی‏کار بپروراند بلکه برای آن‏ها وسایل کار فراهم می‏کرد تا فقر را از بین ببرد نه‏این که به فقیر کمک کند.
همان جمله‏ای که از بیان حضرت امیر سلام الله علیه‏نقل شده است که فرمود: «لو تمثل لی الفقر رجلا لقتلته‏» اگر فقر در مقابل من به‏صورت مردی درآید او را خواهم کشت. پس می‏کشم نه این که فقیر را کمک بکنم.
کمک کردن به فقیر یک امر عاطفی است، و شاید کم‏ترین ثواب را هم داشته باشد،چون انسان وقتی فقیر را می‏بیند رنج می‏برد، لذا برای برطرف کردن رنج درونی خودبه سراغ فقیر می‏رود و خیال می‏کند این کار خدایی است در حالی که فقر را از بین‏بردن وظیفه است نه فقیر را کمک کردن.
البته فقیر را کمک کردن هم وظیفه است امااساس آن است که انسان نگذارد کسی فقیر بشود یا جامعه‏ای فقیر گردد.
قهرا کار و تولید را هم مسئول نظام اسلامی در اختیار جامعه قرار می‏دهد تا مردم‏فقیر نشوند. اگر مال در دست‏یک گروه خاصی نباشد و در جامعه توزیع گردد، این‏کار، خود به خود جلوی فقر را می‏گیرد.

غیر ازمبارزه با زمینه‏های فقر، گاهی کمک به فقیر لازم است که قرآن آن را نیز مشخص کرده‏است. گاهی انسان از روی ترحم و آن هم از اموال مانده به فقیر کمک می‏کند، که‏قرآن کریم آنرا نهی کرده و فرموده است: اگر خواستید به فقیر، مالی را بپردازیدحد وسط همین مال‏هایی باشد که به فرزندان و خانواده خود می‏دهید، همان غذای‏متوسطی که خودتان می‏خورید آن را بدهید منتها کمبود آن مسئله روانی را باید باقصد قربت جبران کنید; یعنی مالی را که به فقیر می‏دهید نه از روی ترحم بلکه بایداحترام‏آمیز باشد، چون انسان باید قصد قربت کند. قصد قربت‏با ترحم سازگار نیست،اگر از روی ترحم و دل‏سوزی باشد، پذیرفته نیست.
اصل این که انسان اگر چیزی به فقرا می‏دهد باید در حد متوسط زندگی خودش باشد،این را در سوره مبارکه مائده آیه 90 بیان کرده است درباره کفاره قسم می‏فرماید:
«لایواخذکم الله باللغو فی ایمانکم ولکن یواخذکم بما عقدتم الایمان فکفارته‏اطعام عشره مساکین من اوسط ما تطعمون اهلیکم‏» گاهی انسان در طول سال یک یا دوبار میهمانی پر خرجی دارد این ملاک نیست، «من اوسط ما تطعمون‏». البته این‏دستور اختصاص به کفاره قسم ندارد گرچه در خصوص کفاره آمده است اما نه مورد مخصص‏است و نه شاهدی بر تخصیص هست. انسان اگر خواست زکات بدهد نباید از نوع پست ماتطعمون بدهد بلکه باید من اوسط ما تطعمون، باشد. بیان عادی حال انفاق، فقراست وآن کمبود فقر مالی را با این قصد قربت جبران می‏کنند چون همه اینها عبادت است.
زکات به اتفاق همه، عبادت است و نه تنها اجماع بر عبادت بودن زکات هست که‏روایات فراوانی هم داریم، خمس به اندازه زکات روایت ندارد که قصد قربت در آن‏شرط باشد گرچه آن جا هم دعوی اجماع شده، اما باز خمس مثل زکات نیست. در خصوص‏خمس به مناسبت آیه‏ای که در پیش داریم بحث مستقلی است اما در خصوص زکات انسان‏باید آن را با قصد قربت و احترام صرف کند خواه در مصرف مسکین و یتیم و خواه درمصرف فی سبیل الله. اگر خواست‏حوزه‏ای را اداره کند، مسجدی را تعمیر کند، راهی‏یا بیمارستانی را بسازد باید با احترام باشد و نه تنها با احترام باشد بلکه خودرا بده‏کار بداند، نه بده‏کار مالی بلکه بده‏کار روانی.
در سوره مبارکه توبه آیه‏103 این چنین آمده است: «خذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها و صل علیهم‏ان صلوتک سکن لهم و الله سمیع علیم‏»
درباره احکام زکات صدرش این آیه است، بعدمی‏فرماید این صدقات را خدا قبول می‏کند، آن گاه احکام صدقات را هم بازگو کرده‏است. این که احیانا گفته می‏شود فلان شخص آدم را پاک می‏کند این چنین نیست‏بلکه‏خود عمل انسان، آدمی را پاک می‏کند.
نماز و زکات انسان را پاک می‏کند، فرمود:
«خذ من اموالهم صدقه تطهرهم‏». این «تطهرهم‏» مجزوم که نیست، (تطهرهم) تاجواب امر باشد و تو مطهر باشی. کلمه «تطهرهم‏» مرفوع است جمله هم در محل نصب‏است تا صفت‏برای صدقه باشد. پس صدقه آدم را پاک می‏کند، عمل آدم را پاک می‏کند،همان طوری که عمل ظاهری یعنی غسل و غسل، انسان را پاک می‏کند.
معلوم می‏شود کسی که بده‏کار شرعی است آدم آلوده‏ای است. این که احیانا گفته‏می‏شود مال وسخ و چرک است، از آن رو است که مادامی که مال مردم در دست انسان است‏و انسان مبتلا به مال مردم است آلوده است، وقتی مال مردم را داد پاک می‏شود.ادامه‏دارد

يکي از پديده هاي اجتماعي در جوامع اسلامي اطعام نيازمندان است. البته در برخي از روزها و مناسبت هايي مذهبي مساله از اطعام نيازمندان فراتر رفته و به شکل اطعام عمومي جلوه مي کند. روزهاي تاسوعا و عاشورا به عنوان نمونه از مهم ترين روزهايي است که مساله اطعام عمومي به شکل پديده اي همگاني در سطح کشور و حتي برخي از کشورهاي اسلامي چون پاکستان و عراق و بحرين نمودار مي شود.
در اين نوشتار تلاش بر آن است تا ريشه هاي اين سنت نيکو شناخته و از زاويه قرآن و آموزه هاي آن آثار روحي و رواني و نيز اجتماعي آن دانسته شود.

اطعام که به معنا و مفهوم غذا و طعام دادن است ، يکي از دستورهاي ديني شريعت اسلام است. شخص به علل مختلف و به انگيزه ها و دواعي چندي مي تواند و يا مي بايست به ديگران مقداري از خوراک و غذاهاي متعارف و معمول را ببخشد تا اندازه اي گرسنگي شخص از ميان برود. اين به معناي اشباع و سيري نيست؛ به اين معنا که نمي بايست در صورت وجوب و لزوم اطعام به شخص آن اندازه خوراک و غذا داده شود تا سير سير شود و به سخني ديگر اشباع گردد بلکه اگر به اندازه اي باشد که گرسنگي وي برطرف شود ، مي توان به همان اندازه بسنده کرد.
قرآن به مساله اطعام به عنوان يک روش انفاق توجه دارد؛ چنان که به اين مساله به عنوان يک روش کسب تقوا و نيز رهايي از آتش دوزخ و هم چنين به عنوان مجازات و تنبيه در دنيا توجه داشته است. به سخني ديگر گاه اطعام به عنوان مجازاتي در نظر گرفته شده است که شخصي مرتکب شده است. به عنوان نمونه اطعام بينوايان و مساکين بر کساني لازم و واجب شده است که ظهار کرده و همسران خويش را همانند مادران و خواهران خويش دانسته اند.
قرآن هم چنين مردم را تشويق به اطعام مساکين مي کند و حتي کساني که ديگران را به اين کار نيکو تشويق و ترغيب مي کنند را ستايش مي کند.(ماعون آيه 1 تا 3 و فجر آيه 16 تا 18و حاقه آيه 25 تا 35) اين مساله آن چنان حايز اهميت تلقي مي شود که سهل انگاري در تشويق ديگران به اطعام نيازمندان و مساکين را از علل و اسباب غل و زنجير شدن در دوزخ مي شمارد.( حاقه آيه 30تا 34) نتيجه افتادن به دوزخ اين خواهد بود که از غذاهايي چون خون و چرک در دوزخ تغذيه شوند و طعام ايشان غسلين شود.( حاقه آيه 34 و 36)
شگفت اين که آثاري که بر شمرده ايم براي آن نيست که شخص خود اقدام به اطعام نيازمندان نمي کند بلکه مجازات کساني است که ديگران را به اين سنت نيکو و حسنه ترغيب و تشويق نمي کند. از اين رو کساني که به اطعام مسکين توجه نمي کنند در تنگنا و مجازات سخت تري دچار مي شوند. خداوند براي آن که مردمان به امر اطعام ديگران تشويق گردند به سراغ کساني مي رود که نه تنها از اطعام نيازمندان باز نمي دارند بلکه تنها تشويق به اين کار نمي کنند. از اين رو مي فرمايد که بي توجهي در تشويق ديگران به اطعام نيازمندان موجب مي شود تا شخص از دوستي و مهرباني در قيامت محروم گردد و مورد سرزنش خداوند قرار گيرد.( حاقه آيه 34 و 36) گرفتاري در دوزخ و خوردن خوراک هاي چرکين و خون آلود تنها بخشي از گرفتاري هايي است دچار آن خواهد شد. حال در نظر بگيرد کسي که نه تنها خود اين کار را نمي کند بلکه ديگران را از اطعام به نيازمندان باز مي دارد. مجازات چنين شخصي بس دشوار و سخت تر است.
در آموزه هاي قرآن ترک اطعام نيازمندان خود به عنوان عامل و سببي جداگانه براي ورود به دوزخ شمرده شده است. به اين معنا که در کنار کفر و گناه اين مساله خود به تنهايي موجبي است تا شخص گرفتار دوزخ شود؛ زيرا کسي که نيازمند است و انسان توان کمک و ياري او را دارد وظيفه انساني و فطري حکم مي کند که دست او را گرفته و دست کم نيازهاي غذايي اش را برآورده سازيم . (مدثر آيه 40 و 44 ) اين افراد چنان از چشم خدا و پيامبران مي افتند که شفاعت نيز شامل آنان نخواهد شد. در حالي که شفاعت از آن کساني است که در بدترين وضعيت قرار گرفته و تنها راه اميد و رهايي ايشان وساطت پيامبر (ص) و امامان معصوم (ع) و اولياي الهي است. با اين حال کساني که ترک اطعام به نيازمندان مي کنند و حتي حاضر نيستند لقمه اي در دستان ايشان بگذارند تا از گرسنگي و مرگ رهايي يابند در شقاوت و سنگ دلي به جايي رسيده اند که ارزش شفاعت نداشته و پست تر از آن هستند که مورد نظر و توجه شفاعت کنندگان قرار گيرند.(مدثر آيه 40 و 48)
در اهميت و ارزش اطعام مساکين و نيازمندان همين بس که سوره الانسان در وصف اهل بيت (ع) به خاطر مساله اطعام ايشان به فقير و اسير و مسکين بوده است. خداوند ايشان را به سبب همين اطعام چنان مي ستايد و مقام ايشان را بزرگ مي شمارد که نمي توان فراتر از آن را تصور و تصوير کرد. براي دانستن ارزش اطعام اگر تنها همين سوره الانسان بود، مي بايست آن چنان براي انسان تاثير گذار مي بود که همواره در جست و جوي نيازمندي بود تا به وي اطعام کند.
اطعام در آموزه هاي قرآني سنت پيامبران بوده است و در آيات قرآني به عنوان نمونه از اطعام حضرت ابراهيم (ع) سخن به ميان آورده است که آن حضرت گوشت قرباني را به فقيران بي نوا مي داد.(حج آيه28) و هم چنين هر گاه مسافري و مهماني ناشناس ( قوم منکرون) به نزدشان در مي آمد نخستين کاري که پس از سلام و درود انجام مي داد، فراهم آوري طعام براي ايشان بود.(هود آيه 69) بلکه سعي و تلاش مي کرد که در پذيرايي از ايشان بهترين غذاها و خوراکي ها را فراهم آورد. چنان که قرآن در گزارش خويش از پذيرايي آن حضرت (ع) مي فرمايد که وي به شتاب رفت تا گوساله اي فربه و چاقي را قرباني کند و پيشکش آورد.(ذاريات آيه 24 و 26 و 27)
اطعام به نيازمندان در آيات قرآن صفت ابرار و نيکان دانسته شده است.(انسان آيه 5 تا 9) قرآن توضيح مي دهد که ريشه اطعام به نيازمندان را مي بايست در خصلت نيکي و انساني ايشان ديد ، چنان که بيانگر تقوا و اخلاص کامل کساني است که از خود مي گذرند و ايثارگرايانه به اطعام ديگران مي پردازند.(همان )
ريشه اطعام به ديگران در حقيقت دوستي و محبت به خدايي است که اين همه نعمت در اختيار بشر قرار داده است و او را بي نياز ساخته است.(همان )

اطعام به نيازمندان موجب افزايش همبستگي ميان افراد جامعه مي شود و همدلي و محبت را در ميان آنان گسترش داده و زمينه هاي همکاري و تاليف قلوب را فراهم مي آورد.
اطعام هم چنين از مهم ترين روش هايي رهايي جامعه از گرسنگي و فقر کشنده و مزمن است؛ زيرا در آيات قرآن سخن از مساکين است که مي بايست به آنان توجه شود و غذا و خوراک در اختيار ايشان قرار گيرد. مسکين کسي است که توان حرکتي از او برداشته شده است و يکجا نشين شده است. مسکنت و به زمين چسبيدن ايشان ممکن است که به سبب پيري و يا نقص عضوي باشد. البته کساني که به علل نمي توانند از خانه هاي خويش خارج شوند و براي خود غذا و خوراکي فراهم آورند نيز در حکم مسکين هستند. حال در نظر بگيريد که کساني درجامعه در چنين وضعيتي باشند و همسايگان به ايشان توجهي نداشته باشند. آنان در فقر و نداري يک لقمه نان و خوراکي ممکن است به مرگ تدريجي دچار شوند. در حقيقت عدم اطعام ايشان قتل آنان به شکل تدريجي و عذاب آوري خواهد بود. از اين رو خداوند به کساني که به اين دسته از افراد جامعه توجهي ندارند هشدار مي دهد که عدم توجه به معناي کفر واقعي است که نتيجه آن دوزخ و غذاي خونبابه و چرکيني به نام غسلين است. غسلين آبي و يا هر چيزي است که از شست و شو به دست مي آيد و در اين جا خون و چرک هايي است که از بدن و تن مساکين يک جا نشين بيرون مي آيد و در قيامت خوراک ترک کنندگان اطعام آنان مي شود.
جامعه اي اطعام مساکين و نيازمندان را ترک کرده است در پست ترين صورت اجتماعي وانساني خود قرار گرفته است که بيرون و فراتر از آن قابل تصور نيست . بنابراين جامعه اي است که مي بايست از هم فروپاشد و به عذابي سخت گرفتار آيد.
قرآن توضيح مي دهد که افراد و يا جوامعي ترک اطعام مي کنند که از دوزخيان هستند(حاقه آيه 25 و 34) و يا شيفته مال دنيا شده اند(فجر آيه 18 و 20) و در حقيقت کافر به خدا (يس آيه 47 و حاقه آيه 33 و 34) و آخرت (يس آيه 47 و 48 و ماعون آيه 1 و 3)و مجرم واقعي (مدثر آيه 40 و 44) هستند .
خداوند براي تشويق و ترغيب اطعام به نيازمندان به آثار آخروي آن نيز اشاره مي کند. از جمله آثار اخروي اطعام آن است که شخص به عنوان ابرار وارد بهشت مي شود و در آن جا از سوي خدمتکاران و نوکران دختر و پسر پذيرايي مي شوند. بر تخت هاي روان مي نشينند و از آب و هواي معتدل آن برخوردار مي گردند. لباس هاي حرير و ابريشمين مي پوشند واز غذاهاو نوشيدني هاي بهشتي بهره مند مي گردند و از همه مهم تر از نعمت لقاي الهي برخوردار مي شوند ( سوره الانسان)

يكي از آموزه هاي دستوري قرآن، صدقه است. در بسياري از روايات، صدقه با دو اثر جذب منفعت و دفع بلا مورد تاكيد قرار گرفته است. از اين رو صدقه دادن در هر روز به ويژه براي دفع بلا و رفع گرفتاري ها به عنوان مستحب معرفي شده و از مومنان خواسته شده تا با صدقه دادن خود را بيمه كنند.
يكي از آموزه هاي دستوري قرآن، صدقه است. در بسياري از روايات، صدقه با دو اثر جذب منفعت و دفع بلا مورد تاكيد قرار گرفته است. از اين رو صدقه دادن در هر روز به ويژه براي دفع بلا و رفع گرفتاري ها به عنوان مستحب معرفي شده و از مومنان خواسته شده تا با صدقه دادن خود را بيمه كنند. در اين نوشتار كوتاه نويسنده با نگاهي به آيات قرآني كوشيده است تا آثار متعدد و متنوع صدقه دادن را تبيين كند. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.

انسان موجودي اجتماعي است. خاستگاه اجتماعي بودن انسان هر چيزي كه باشد، نمي تواند اجتماع گرايي انسان را از حالت طبيعي بودن بيرون برد. به اين معنا كه انسان به گونه اي آفريده شده كه نمي تواند به دور از اجتماع زندگي كند.
كوچك ترين واحد اجتماعي كه انسان بدان نياز دارد، واحد خانواده است كه تركيبي از زن و شوهر است؛ زيرا همان گونه كه قرآن تبيين كرده است، زوجيت اصل جاري در جهان است و هر موجودي در جهان به صورت جفت آفريده شده و اين خود بدان معناست كه اجتماع امري طبيعي و تكويني است كه از آن گريزي نيست.
با اين همه انسان به سبب شرايط خاص وجودي و زيستي، به گونه اي آفريده شده كه نياز با هم بودن در وي تقويت شده و نمي تواند به دور از اجتماع نه تنها به كمال برسد بلكه نمي تواند زندگي كند. از اين رو مي كوشد تا به هر شكلي شده به اجتماع پيوند بخورد.
گرايش ذاتي انسان به اجتماع موجب مي شود كه هرگونه واگرايي اجتماع امري ناپسند، زشت و ضدطبيعت عادي شمرده شود و كساني كه از اجتماع گريزان هستند به عنوان انسان هاي بيمار و دور از شخصيت انسان طبيعي شناخته شوند.
علل و عوامل دروني و بيروني موجبات واگرايي انسان از اجتماع مي شود، چنان كه علل و عوامل دروني و بيروني موجب افزايش همگرايي اجتماعي شده و تمايل و گرايش افراد را به اجتماع تقويت مي كند. يكي از مهم ترين علل و عوامل همگرايي اجتماعي برآورد نيازها و پاسخ به خواسته هاي عاطفي و مادي يك ديگر است. از اين رو در جامعه پذيري بر آن تاكيد مي شود و به كودكان و نوجوانان آموزش داده مي شود تا چگونه نيازهاي عاطفي و مادي يك ديگر را برآورده ساخته و همدل و هميار و همكار يك ديگر باشند.
قرآن به سبب اين كه كمال انساني را در همگرايي اجتماعي مي داند و انسان را در قالب انسان اجتماع تصوير و ترسيم مي كند، علل و عوامل همگرايي را مورد توجه ويژه قرار داده و راهكارها و آموزه هاي شناختي و دستوري چندي را ارايه داده تا اين مساله تحكيم شود. اين گونه است كه تعاون و همكاري در كنار احسان و انفاق و صدقه معنا و مفهوم خاصي در آموزه هاي اسلامي و قرآني يافته است.
اگر انسان كامل را انسان اخلاقي بشماريم، دست يابي به انسان اخلاقي تنها در محيط اجتماع شدني است؛ بر اين اساس مجموعه آموزه هاي اسلامي و قرآني چيزي جز مكارم اخلاقي نيست و ماموريت و فلسفه بعثت همان تبيين مكارم اخلاقي و تكميل آن در جامعه به وسيله آموزش هاي شناختي و تربيتي است. از اين رو پيامبر(ص) مي فرمايد: اني بعثت لاتمم مكارم الاخلاق، براي اكمال و اتمام مكارم اخلاقي برانگيخته شده ام.
انفاق در كاربردهاي قرآني، ناظر به پاسخ گويي به نيازهاي ديگران در ابعاد عاطفي و مادي است. چنان كه احسان و ديگر فرمان ها و آموزه هاي دستوري نيز اين گونه مي باشد و ناظر به عمل اجتماعي انساني است.
اجتماع و همگرايي در قرآن و اسلام چنان ارزشمند و با اهميت تلقي شده است كه حتي مفهوم ايثار به معناي گذشت از خود براي ديگران، جايگاه خاص يافته و يكي از راه هاي دست يابي به كمال انسانيت و رسيدن به مقام عبوديت ربوبي و خلافت طولي الهي، ايثار دانسته شده است كه اين معنا در سوره انسان (دهر) به خوبي تبيين و تحليل شده و راهكارهاي دست يابي به آن از ابعاد و جهات مختلف بيان گرديده و آثار و پاداش هاي مادي و معنوي از جمله تقرب به خدا و متاله شدن براي آن ذكر شده است.
صدقه يكي از علل و عوامل افزايش همگرايي اجتماعي انسان است كه در قرآن به عنوان راهكاري در اين مسئله مطرح و مورد تشويق و ترغيب قرارگرفته است. در ادامه مقاله ابعاد و آثار اجتماعي و معنوي اين سنت اسلامي بر پايه تحليل قرآني تبيين مي شود.

صدقه، چيزي است كه انسان به قصد قربت از مال خود خارج مي سازد. (مفردات الفاظ قرآن كريم، راغب اصفهاني، ص480)
برخي در تعريف آن گفته اند كه صدقه، مطلق انفاق در راه خداست، چه انفاق از امور واجب چون زكات و خمس باشد و يا امري مستحب باشد. (الميزان، علامه طباطبايي، ج2، 397)
در برخي از آيات قرآني، زكات واجب اموال به عنوان صدقه بيان شده، چنان كه گاه از انفاق نيز به صدقه تعبير مي شود. براين اساس تفاوت معنايي ميان صدقه و انفاق و زكات نيست و مي توان گفت كه صدقه معناي عام و گسترده اي دارد كه شامل هرگونه اخراج مال در راه خدا مي شود.
با اين همه آن چه در اين جا مراد و منظور است تنها مفهوم نخست از صدقه است كه از مفردات راغب نقل شده است. به اين معنا كه مراد ما در اين جا از صدقه تنها مالي است كه شخص به قصد تقرب الي الله به ديگري مي دهد.

براي شناخت اهميت و ارزش صدقه مي توان به آثار و كاركردهاي اجتماعي و معنوي و يا همان كاركردهاي دنيوي و اخروي آن اشاره كرد. از اين رو، بازخواني آثار و كاركردهاي صدقه به معناي شناخت ارزش و اهميت صدقه در انديشه اسلامي و فرهنگ قرآني مي باشد.

چگونه مي توان اخراج مالي را صدقه دانست و براي آن ارزش مادي و معنوي تعيين كرد؟
قرآن، زماني صدقه را ارزشي مي شمارد كه داراي شرايط خاص باشد. به اين معنا كه هر گونه اخراج مال و بخشيدن آن به ديگري نمي تواند مصداق صدقه باشد و بايد ارزش و آثاري را كه تبيين مي شود درپي داشته باشد. از اين رو خداوند در آيه 264 سوره بقره، ايمان به خدا و آخرت را شرط ارزشمندي صدقه مي شمارد و اگر صدقه به قصد تقرب الي الله باشد، آن را از بهترين كارها و ارزشمندترين امور مي داند (بقره آيه280و مجادله آيه12) بر اين اساس آن چه ملاك ارزش گذاري قرار مي گيرد حجم و مقدار صدقه نيست بلكه ارزشمندي صدقه به كيفيت و نيت شخص است.
(توبه آيه79)
همين شيوه ارزيابي است كه صدقه را در جايگاه بسيار متفاوت قرار مي دهد. اگر شخص با نيت تقرب و شكرگزاري از نعمت به صدقه دادن اقدام كند در جايگاه كسي قرار مي گيرد كه به عبادت صرف و محض پرداخته است. لذا خداوند در آيات 31 و 32 سوره قيامت، صدقه را در كنار نماز قرار مي دهد و همان كاركردهاي نماز را براي چنين صدقاتي برمي شمارد
خداوند صدقه دادن انسان ها مؤمن را نشانه اي از شكرگزاري شخص در برابر نعمت هاي الهي و پيروي از اوامر او مي شمارد (بقره آيه276). بنابراين نمي توان صدقه را تنها يك امر ساده و معمولي ارزيابي كرد بلكه مي بايست در راستاي عبوديت محض تحليل كرد.
از آن چه گفته شد مي توان به اين نتيجه گيري قطعي رسيد كه صدقه به معناي اخراج صرف مال نيست بلكه مراد از آن اخراج مال به قصد تقرب الي الله است. اين گونه است كه خداوند در آيه 18 سوره حديد و نيز 264 سوره بقره، اخلاص را به عنوان شرط ارزش گذاري صدقات برمي شمارد و هرگونه پاداش و تاثير و كاركردي را مبتني و منوط به اخلاص صدقه دهنده مي داند.
بنابراين، آن چه به معناي كاركردها و يا آثار مادي و معنوي و يا اخروي و دنيوي صدقات در ادامه مطلب مي آيد، در حقيقت تنها زماني است كه شرط اخلاص و تقرب در آن ملحوظ باشد.

بي گمان انسان مومن مي كوشد تا با هر كاري خود را به خدا نزديك كند و تقرب به وي را به عنوان اصل اساسي هر عملي قرار مي دهد؛ زيرا خود را فقير ذاتي مي يابد و خداوند را غني بالذات مي شمارد كه اگر بخواهد از هر نقصي به كمال مطلقي برسد مي بايست از راه انجام كارهايي باشد كه مورد رضايت و خشنودي اوست.
بنابراين شدن كمالي و تقرب به خداوند، عامل هر حركتي است كه انسان انجام مي دهد؛ زيرا كمال خويش را در اين تقرب مي جويد و تقرب را نيز تنها در كارهايي مي يابد كه مورد رضايت و خشنودي اوست.
به سخن ديگر، عامل و انگيزه نخست و اصلي براي مومنان در كارهاي خويش تقرب به خداوند است و امور ديگر در درجه دوم اهميت قرار مي گيرد.
گرايش ذاتي انسان به كمال و جست وجوي راه هاي دست يابي به آن، موجب شده كه قرآن آثار و كاركردهاي مربوط به اين حوزه را مقدم بر حوزه هاي ديگر قرار دهد.
مشكل و دغدغه اصلي انسان مومن در زندگي خويش اين است كه كاري نكند كه خداوند از وي ناخشنود گردد و يا كاري انجام دهد كه خشنودي او را سبب شود.
خداوند، در آيه 271 سوره بقره صدقه دادن را عاملي مهم براي محو گناهان انساني مي شمارد تا اين گونه فرصتي به بشر بدهد تا خود را از هر گونه زشتي و گناه تخليه كند.
چنين مومن فرصت مي يابد تا پس از تخليه و تكفير گناهان خويش، گام در طهات نفس بردارد و به پالايش روح و روان خويش از هرگونه آلودگي ها دست يابد.(مجادله آيه 12)
بنابراين مي توان گفت كه دو كاركرد اساسي صدقه دادن، تخليه و تحليه (خالي شدن از گناهان و آراسته شدن به فضايل) است. به اين معنا كه انسان را از هرگونه پليدي و گناه شست و شو داده و پالايش مي كند و اجازه مي دهد تا خيراتي كه از سوي خداوند نازل مي شود آثار خود را به خوبي نشان دهد. از اين رو خداوند در آيه 276 سوره بقره صدقه دادن را عامل بركت و افزايش توانمندي هاي مادي و معنوي براي رشد و تعالي بشر معرفي مي كند و در آيات 271 و 280 سوره بقره و نيز 18 سوره حديد و 12 سوره مجادله، تاثير و بازگشت هرگونه آثار مثبت را به صدقه دادن منوط مي كند.
انسان با طهارت نفسي كه از راه صدقه دادن كسب مي كند و نيز بركت يابي از طريق صدقه، گامي بلند براي تقرب به خدا برمي دارد و در نزد خداوند محبوب مي شود و از آثار محبت خداوند بهره مند مي شود.
يكي از آثار جلب و جذب محبوبيت خداوند، قرار گرفتن در گروه صالحان است. (توبه آيه 75 و منافقون آيه 10)
ورود به جرگه صالحان به معناي آن است كه چنين شخصي داراي كاركردهاي اجتماعي است و نقش خود را در جامعه به خوبي ايفا مي كند؛ زيرا صالح در كاربردهاي قرآني به كسي گفته مي شود كه اعمال و رفتار وي در حوزه هاي فردي و اجتماعي براساس اصول هنجاري باشد و برخلاف اصول عقلاني و عقلايي و شرعي، عملي را انجام ندهد.
به سخن ديگر، انسان پس از طهارت يابي دروني و تزكيه باطن، در شرايطي قرار مي گيرد كه در عمل اجتماعي و رفتارهاي بيروني در مسير كمالي قرار مي گيرد.
خداوند در آيات278 و 280 سوره بقره، بخشش بدهي وامدار تهيدست را از مصاديق صدقه و امري پسنديده معرفي مي كند. اين، بخشي از كاركرد اجتماعي صدقه است. به اين معنا كه شخص را در مسير همدلي و همگرايي اجتماعي قرار مي دهد كه از راه گذشت و بخشش بدهي وامدار تهيدست به دست مي آيد.
از ديگر مصاديقي كه قرآن براي صدقه برمي شمارد مي توان به بخشش خون بها از سوي خانواده مقتول (نساء آيه92) و عفو از قصاص و چشم پوشي بدون دريافت بهايي در برابر آن (مائده آيه45) اشاره كرد كه ناظر به مسايل اجتماعي است.
انسان با اين گونه اعمال مي تواند هم حافظ آبرو و حيثيت اشخاص باشد (بقره آيه263 و آيات ديگر) و هم زمينه حفظ آبروي خويش با جلب محبت و رضايت خداوندي را فراهم آورد؛ زيرا خداوند آبروي كسي را حفظ مي كند كه آبروي مؤمني را حفظ كند.

در روايات صدقه به عنوان امري مستحب چنان مورد تأكيد قرار گرفته است كه مي توان آن را در زمره مستحبات موكد برشمرد.
«امام صادق(ع) فرمود: براي شيطان هيچ چيز از صدقه دادن مؤمن گران تر نيست. و صدقه قبل از آن كه به دست بنده برسد، در دست پروردگار متعال قرار مي گيرد.» (وسايل الشيعه، ج9، ص406)
آن حضرت(ع) در بيان ارزش و اهميت صدقه دادن به اين نكته اشاره مي كند كه صدقه از چيزهايي است كه خداوند خود به طور مستقيم آن را از بنده مي پذيرد و پيش از آن كه دست سائل به آن برسد در دستان خداوند قرار مي گيرد. در يكي از فرمايش هاي آن حضرت(ع) آمده است كه: «خداي متعال چيزي را خلق نكرد مگر آن كه براي آن نگاهباني است كه آن را نگه مي دارد، مگر صدقه كه خداي متعال خودش آن را نگه مي دارد و پدرم وقتي صدقه مي داد، آن را در دست سائل قرار مي داد، پس آن را از وي مي گرفت و مي بوسيد و مي بوييد، سپس آن را به سائل برمي گرداند.»
اين مضمون در روايات ديگر هم وارد شده و شخص بايد بداند كه صدقه در دست چه كسي قرار مي گيرد؛ از اين رو نه تنها منت گذاري و تكبر در هنگام صدقه دادن امري ناپسند شمرده شده، بلكه هرگونه آزار و منت گذاري در واقع، منت نهادن بر خداوند بلندمرتبه است. بنابراين انسان مي بايست همواره مواظبت نمايد تا مبادا آزار و منتي از سوي وي واقع شود؛ زيرا تواضع و فروتني از سوي صدقه دهنده به معناي خضوع نسبت به پروردگار است.
در روايات آمده است كه هر كس صبح صدقه بدهد، از بلاهاي آسماني در آن روز مصون مي ماند و اگر در اول شب صدقه دهد، از بلاهاي آسماني در آن شب در امان مي ماند، و اگر كسي خانواده مسلماني را كفايت نمايد، گرسنگي شان را رفع نمايد، بدن آنها را بپوشاند و آبروي آنها را حفظ كند، از هفتاد حج برتر است.
امام باقر از علي بن ابيطالب- عليهما السلام- نقل مي كند كه: آن حضرت فرمود: روزي يك دينار انفاق كردم، رسول خدا(ص)- به من فرمود: آيا نمي داني كه صدقه مؤمن از دستش بيرون نمي رود، تا آنكه از دهان هفتاد شيطان آزاد گردد (همه گويند: نده!) و در دست سائل قرار نگيرد، تا نخست در دست خداي بزرگ قرار گيرد، آيا خداوند چنين آيه اي نفرموده: آيا ندانسته اند كه اين فقط خداست كه توبه را از بندگانش مي پذيرد و صدقات را مي گيرد. (اما علمت ان صدقه المؤمن لاتخرج من يده حتي يفك بها عن لحي سبعين شيطانا و ما يقع في يد السائل حتي يقع في يد الرب تبارك و تعالي الم يقل هذه الايه: الم يعلموا ان الله هو يقبل عن عباده و يأخد الصدقات. سوره توبه، آيه104، بحار، ج96، ص.127)
براي صدقه واجب يا مستحب، فوائد بسياري است كه از خلال روايات و آيات استفاده مي شود:
1- پاداش زياد اخروي، چنانكه از پيامبر اكرم(ص) نقل شده: آگاه باشيد هر كه انفاق نمايد به صدقه اي، براي اوست به وزن هر درهم، مانند كوه احد از نعمت هاي بهشت.(1)
2- صدقه در دست پروردگار قرارگيرد، چنانكه از امام صادق(ع)- نقل شده كه فرمود: هيچ چيزي نيست مگر آنكه فرشته اي بر آن موكل است، جز صدقه، چه آنكه آن در دست خدا واقع مي شود.(2)
3- با صدقه مال كم نخواهد شد، همانطور كه از موسي بن جعفر(ع) از پدران بزرگوارش از پيامبر اكرم(ص) نقل شده كه فرمود: هيچگاه مال انسان با صدقه كم نخواهد شد، پس بدهيد و نترسيد.(3)
4- كمر شيطان را مي شكند.(4)
5- مرگ بد را دفع مي كند. (5)
6- عمر را زياد مي نمايد.(6)
7- روزي را زياد و فقر را برطرف سازد.(7)
8- شفا و دواي مريض است.(8)
9- از خطر خرابي محفوظ ماند.(9)
10- خانه و شهر را آباد سازد.(10)
11- قضاء حتمي آسماني را برطرف كند.(11)
12- از اذيت درنده نگهداري نمايد، چنانكه از حضرت رضا(ع) نقل شده: در زماني بني اسرائيل قحطي شديدي ساليان پي درپي پديد آمد، در نزد زني لقمه ناني بود، آن را در دهان گذاشت، سائلي او را صدا زد، زن گفت: در چنين وقتي ببخشم؟ آن را از دهان بيرون آورد و به سائل داد كه ناگهان بچه كوچك او، در بيابان مورد حمله گرگ قرار گرفت، او را در دهان گرفت و فرار كرد. مادر بدنبال آن مي دويد و فرياد مي زد، پروردگار جبرئيل را فرستاد، بچه را از دهان گرگ گرفت و به مادر تحويل داد، فرمود: آيا خوشنود شدي؟ اين لقمه بجاي آن لقمه است.(12)
13- مال انسان را از تصرف اشرار حفظ مي كند، چنانكه از پيامبر اسلام(ص) روايت شده، هر كه در حالت اختيار، مال خود را از خوبان دريغ دارد، خداوند در حال اضطرار، مال او را نصيب اشرار كند.(13)
14- هفتاد در از شر و بدي را مي بندد.(14)
15- تجارت سودمندي است، چه در دنيا و چه در آخرت، چنانكه از علي(ع) روايت شده: هرگاه گرسنه شديد، با خدا بوسيله صدقه سودا كنيد.(15)
رسول اكرم(ص) فرمود: ان علي كل مسلم في كل يوم صدقه ، قيل: من يطيق ذلك؟
قال (ص): اماطتك الاءذي عن الطريق صدقه ، و ارشادك الرجل الي الطريق صدقه ، و امرك بالمعروف صدقه ، و نهيك عن المنكر صدقه ، و ردك السلام صدقه
همانا برعهده هر مسلماني است كه در هر روز صدقه دهد، عرض شد: چه كسي توان انجام اين كار را دارد؟ فرمود: اگر در مسير و راه آنچه موجب اذيت رهگذر باشد برطرف سازي صدقه است، و راه نشان دادن به راهگذر صدقه است، و عيادت كردن مريض صدقه است، و امر به معروف و نهي از منكر صدقه است، و جواب سلام صدقه است. (بحارالانوار، ج 72، ص 05)
در اصول كافي آمده است: خداوند فرموده من براي هرچيز وكيلي قرار داده ام جز صدقه كه خودم با دست خود مي گيرم، حتي شخصي كه يك دانه خرما يا نصف خرما را صدقه مي دهد من آن را تربيت مي كنم، مانند كسي كه بچه خويش را تربيت مي كند، درنتيجه آن يك دانه و نصف دانه در روز قيامت مي آيد و به اندازه كوه احد يا بزرگتر از آن جلوه مي كند. (تفسير احسن الحديث، ج 4، ص 403)
در حديث ديگري مي خوانيم كه مستحب است مريض با دست خود صدقه بدهد. صدقه دادن، فقر و نداري را دفع مي كند و برخلاف ظاهر آن، كه از دست دادن مالي است، خود عامل جلب و جذب نعمت و رهايي از فقر و بينوايي است. از اين رو از امام باقر(ع) نقل شده است: «نيكي و صدقه، فقر را دور مي كند...»
اين مطلب ريشه قرآني دارد؛ از نظر قرآن كريم انفاق در اره خدا، تجارتي پرسود و معامله اي ارزشمند است؛ زيرا افزون بر اين كه موجب جلب پاداش هاي عظيم و رسيدن به بهشت الهي مي شود، انسان را از هول و هراس قيامت ايمن نموده و موجب نجات از عذاب دردناك الهي مي شود؛ در دنيا نيز موجب رهايي از فقر و افزايش نعمت و بركت مي شود كه در آيات پيش گفته به روشني برآن تصريح شده است.

اطعام: غذا دادن

بايسته‌هاى اطعام:

اطعام واجب

1. اطعام به عنوان كفّاره و فديه:

2. اطعام در غير كفّارات:

آثار اطعام:

منابع

احسان: انجام دادن كار نيك، نيكى كردن به ديگران، انجام دادن شايسته كارى در شكل كامل‌آن

حوزه معنايى احسان در قرآن:

مصاديق احسان:

1. احسان به‌معناى انجام دادن كار نيك:

الف. ارتباط با خدا:

ب. ارتباط انسان با دين و پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله):

ج. ارتباط با ديگران:

2. احسان به‌معناى نيكى به ديگران:

الف. نيكى خدا به بندگان:

ب. نيكى كردن انسان به ديگران:

ج. نيكى كردن انسان به خود:

3. احسان به‌معناى انجام دادن شايسته كارى در شكل كامل آن:

منابع