بانک مقالات معارف قرآن

ولد محمد مهدی الجواهری فی النجف الأشرف عام 1900 للمیلاد، و کانت هذه المدینة تعجّ بالعلماء و الأدباء، و لا نعدو الحقیقة لو قلنا أن بدایة القرن العشرین یعتبر العصر الذهبی لهذه المدینة العریقة. و الجواهری ینتمی الی أُسرة عریقة تمتاز بعلوم الدّین و الأدب، فجدُّه الأعلی هو المرجع الدینی المشهور الشّیخ محمد حسن صاحب کتاب الجواهر و الذی یعتبر من أُمّهات المصادر فی الفقه الشّیعی. و کان أبوه رجل دین(1)، تعهّد تربیة ولده.
تلقّی محمد مهدی العلوم الدینیّة فی مدینته،(2) کان منذ صباه قویّ الذّاکرة، یحفظ کلّ یوم آیات من القرآن الکریم، و خطبة من نهج البلاغة للامام علی« علیه‏السلام »، و قصیدة من دیوان المتنبّی(1) و کان ذا اهتمام بقرائة الکتب الأدبیّة الحدیثة و أعمال الشُّعراء المعاصرین أمثال الشَّاعر الشَّهیر أحمد شوقی، إیلیا أبو ماضی و غیرهما.(2)
کان الجواهری الشَّاب یرتدی «العِمَّة» زی رجال الدین، لأنّه نشأَ نشأة دینیّة محافظة، و قد شارک فی «ثورة العشرین» عام 1920 ضد الإحتلال البریطانیّ. انتقل الی بغداد و هو فی الخامسة و العشرین من عمره، و عمل فی البلاط الملکی لفیصل الأول، ملک العراق، ثم ترک البلاط، کما هجر «العِمَّة» و راح یشتغل بالصّحافة فی بغداد العاصمة، فبادر بنشر الصحف بعناوین مختلفة فی أزمان متباینة، منها: جریدة الفرات و جریدة الإنقلاب و جریدة الرأی العامّ. و قد انتخب عدة مرّات رئیسا لإتّحاد الأدباء العراقیین. یعتبر الجواهری شاعر المناسبات، و قد عدّة البعض بأنّه صنو المتنبّی، یتّخذ المناسبة للتعبیر عمّا یعرض له فی الحیاة من شتّی الخواطر. و قد وصف البعض شعر الجواهری بالصّدق فی التعبیر و القوّة فی البیان و الحرارة فی الإحساس.(3)
و خیر ما یُستشهد به عن هذه الشخصیّة العربیّة هو ما قاله بعض أقرانه، لنقرأ بعض‏ما جاء فی کتاب ماضی النجف و حاضرها لمؤلفه الشیخ جعفر آل محبوبه إذ یقول: «هو بلبل العراق الصّادح علی أغصان الأدب، و غرّید الفرات المغرّد بأنواع اللّحن و الطّرب، جری مع شیوخ النّظم فسبقهم، و ناضل فرسان القریض فأصاب الغرض و أخذ الرّهان، قرض الشعر قبل بلوغ العاشرة من عمره، و نبغ فیه قبل أوان بلوغه.
هذا الشَّاعر لعلوّ همته و شرف منبعه و طول باعه فی الشِّعر و قدرته علی نظمه و رسوخ قدمه فی قرضه، و تفنّنه فی فنونه تبوَّأ منصّة امارة الشِّعر، و زعامة الأدب....و علی کلّ فالجواهری شاعر بکلّ معنی الکلمة.(1)
بما أن للقرآن مکانة خاصّة لدی المسلمین عامّة، و العلماء و الأدباء خاصّة، فهو خیر منهل لکلّ عالم و أدیب، یستقون منه ما شاءوا. و قد نری أثر ذلک عند بعض الشُّعراء و الأدباء فی نتاجهم الأدبی. و لعلّ الدَّافع لهذا البحث هو ما ذکر آنفا أنَّ محمد مهدی الشَّاب کان یحفظ کلَّ یوم ما تیسّر له من الذِّکر الحکیم، فاستقر الرأی علی مراجعة دیوانه و استخراج ما کان فی وسعی فی الأجزاء الخمسة الأولی من الدّیوان.
المقالة هذه تتطرق الی جانبین: الجانب الأوَّل حول الإقتباس من بعض المفردات القرآنیّة. و الجانب الثَّانی یتناول الأشعار التی فیها تضمین‏للمفاهیم القرآنیة. و لعلّ هناک بحوث من زوایا أخری قرآنیة أیضا، و هذا ما یستلزم إعداد مقال آخر، یتناول هذه الجوانب.
و لابّد من التَّنویه هنا إلی أنَّ الآنسة «زهرة پورشبان» الطَّالبة بقسم الماجستیر قد أسهمت فی جزء من هذا المجهود، فلها الشکر. آمل أن یأتی البحث مستساغا، و له الحمد و المنّ وحده علی نعمائه.

الإقتباس فی الأدب أمر قد یکون متداولاً لدی البعض من الشعراء، بأن یضمّن أشعاره بعض المفاهیم التی وردت فی الذِّکر الحکیم، أو فی المأثور عن رسول اللّه« صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ». و کما ورد فی کتاب جواهر البلاغه ما هذا نصّه: «ان یضمّن المتکلم منثوره أو منظومه شیئا من القرآن أو الحدیث، علی وجه لا یُشعر بانّه منهما».(2) و قد عثرت فی الدّیوان علی نماذج، منها:
للجواهری أبیات نظمت فی عام 1922 للمیلاد، عارض بها موشحة لسان الدین بن الخطیب الأندلسی فی قصیدته «یا زمان الوصل» و التی مطلعها:
جادک الغیث اذا الغیث همی*** یا زمان الوصل بالأندلس
وقصیدة الجواهری هذه تحت عنوان:«یا أحبّای» یخاطب أصدقاءه، ویبیِّن لهم مدی حبّه لهم، و التفاته الیهم. و کیف انّه یحترق شوقا لرؤیتهم، بقوله:(1)
لی فؤاد فیکم إنْ سُعِّرا *** بلظی الشّوق یَقُلْ: هل من مزید
أفمِن أجل حدیث مفتری*** یؤخذ المغدور بالحکم العنید
أم کذا الأحبابُ کانوا أم تری** ضاعت الأخلاق فی العصر الجدید
فعبارت «هل من مزید» التی وردت فی البیت الأول، قد أُقتبست من قوله تعالی: «و یوم نقول لجهنَّم هل امتلأت و تقول هل من مزید» (ق / 30)
و فی قصیدة تحت عنوان: «عدِّ عنک الکؤوس» و التی نُظّمت عام 1924 للمیلاد، یهنی‏ء أحد زملائه بزفافه، و هو السید مرزا بحر العلوم، بقوله:(2)
قد بلونا سَجْلَیْکَ قبضا و بسطا*** و خبرنا دَهْرَیْک نُعمی و بُؤسی(1)
فوجدناک فی الجمیع رضیّا *** و حمیدا مصبَّحا و مُمَسَّی
و هززنا فی الأریحیّة غُصنا*** و رأینا فی الدَّست رضوی و قُدْسا
فی البیت الأول ربّما استلهم الشاعر من الآیة القرآنیة الکریمة، «و لا تجعل یدک مغلولة الی عنقک و لا تبسطها کلّ البسط فتقعد ملوما محسورا». (الاسراء / 29)
و للشاعر فی قصیدة «الرّیف الضّاحک» و هو یصف ایران و المدن الإیرانیة و مصایفها، و ذلک عام 1924للمیلاد. و قد نُشرت هذه القصیدة فی مجلة العرفان الجزء السادس من المجلّد العاشر، فی آذار عام 1925 میلادیَّة، بعنوان: «خواطر الشعر فی فارس علی العراق العجمی»، منها الأبیات التالیة:(1)
ألشی‏ء غیر أنْ نقطِفَه *** ثمرا غضَّا دَنتْ منک القطوف
نزلت ضیفا بها أرواحُنا*** فقرَتْها خیرَ ما تُقری الضُّیوف
من جمال خُط معناه علی*** فارس و اختصّتِ الأرضَ حروف
ففی البیت الأول اشارة الی قوله تعالی: «و دانیة علیها ظلالها و ذُلّلت قطوفها تذلیلاً»(الانسان (دهر) / 14)
و فی قصیدة أخری للشاعر خلال رحلته الأولی الی ایران عام 1924 للمیلاد، و هو یتشوّق فیها الی العراق، و یندب حاله التی کان علیها آنذاک، و قد نُشرت هذه القصیدة فی مجلة الحریَّة عام 1925 میلادیَّة. و قد نُشرت أیضا فی جریدة المفید فی العدد 364 فی السادس من شهر نیسان عام 1925، بعنوان:«بین الغربة و الوطن»، منها هذه الأبیات:(2)
أُکسُ یا ربّ بلادی رحمةً *** و حنانا مثلما یُکسی الجنین
أُمحُ عنها ذلَّ إرهاق العِدی*** إنّها ما عُوِّدت عارا یشین
أین کانَ الوطنُ المحبوبُ إذْ*** قَلّتِ الزِّینةُ مالٌ و بنون
و قد وردت عبارة «المال و البنون» و کذا کلمة «زینة» فی قوله تعالی: «المال و البنون زینة الحیاة الدُّنیا و الباقیات الصَّالحات خیر عند ربّک ثوابا و خیر أملاً» (کهف / 46)
و للجواهری فی قصیدة «و فی الرَّبیع» التی نُظّمت عام 1924 للمیلاد، یهنی‏ء أحد أصدقائه بزواجه، منها الأبیات التالیة:(3)
ما جالَ فی حلبات(2) طِرسِکَ سابقا*** إلّا و جاءَ من النّدی بردیفه
و سمین خطب مُذعنٍ لعجیفه *** کم مُشکلٍ مُستنبط بدقیقه
تطبیقه و الرُّمح فی تثقیفه *** کالسَّیل فی تحدیره و السَّیف فی
و قد ورد فی الشطر الثانی من البیت الثانی «سمین و عجیف» و لعلَّ قد اقتبس الشاعر هذه الکلمات من الآیة الکریمة: «و قال الملک إنّی أری سبع بقرات سمان یأکلهن سبع عجاف»(یوسف / 43)
و لشاعرنا قصیدة تحت عنوان:«من لندن الی بغداد» یمدح فیها الملک فیصل الأول، و ذلک بعد عودته من لندن الی بغداد، و قد شارک فی مفاوضات مع بریطانیا، انتهی بعقد معاهدة جدیدة مع الحکومة البریطانیة، و قد عاد الی بلاده فی 15 من کانون الأوّل سنة 1927 للمیلاد، مطلعها:(1)
حیّاک ربُّک من ساعٍ بسرّاء*** یلقی الوفود بوجهٍ منه وضّاء
إن یهمزوک بإرجافٍ فقد بُلیت*** کلُّ الشّعوب بهمَّازٍ و مشّاءِ
هوِّن فما قام هدّامٌ بمعوله *** إلّا و قامَ علیه ألفُ بنّاءِ
ففی المصراع الثانی من البیت الثانی، اشارة الی ما جاء فی الآیة القرآنیة: «و لا تُطعْ کلَّ حلاّف مهین همَّازٍ مشَّاءٍ بنمیم» (قلم / 4)
و للجواهری قصیدة بعنوان «أیّها المتمرِّدون» و التی نُشرت فی جریدة العراق فی العدد 2478 بتأریخ 26 من نیسان عام 1928، یخاطب فیه الشعراء القدامی، و یصف فیها مکانته من سائر الشعراء، و کیف انّه یعانی الأمرّین فی حیاته، و کیف أن الشعب العراقی یعانی أنواع البؤس و الشّقاء. و الأبیات التّالیة بعضا منها:(2)
أساتذتی، لا توحدونی فانَّنی*** بوادٍ و کلُّ الشاعرین بوادی
و لا تعجبوا أنَّ القوافی حزینةٌ*** فکلُّ بلادی فی ثیاب حِداد
و ما الشِّعر إلّا صفحة من شقائها ***و ما أنا إلّا صورة لبلادی
قد ورد فی القرآن الکریم، و فی سورة الشعراء، ذکر عن الشعر و الشعراء، و کیف أنّهم ینعقون مع کلّ ناعق، إلّا أنَّ الجواهری یضع نفسه فی مکان متمیّز عنهم، و أنّه یعیش مع آلآم الشّعب و آماله، و انّه یکابد ما یعانیه الشّعب من الحکّام الجائرین الذین استولوا علی مقدّرات الأمَّة، و الأمّة مغلوب علی أمرها. فالآیة هی: «و الشُّعراء یتّبعهم الغاوون ألم‏تر أنَّهم فی کلِّ وادٍ یهیمون» (الشعراء / 225ـ224).
و لشاعر العراق قصیدة ألقاها فی الحفل التأبینیّ لشاعر مصر الشهیر أحمد شوقی، و الذی أقامته الدائرة العربیّة فی المدرسة الأمیرکیَّة ببغداد، فی 11 من تشرین الثانی سنة 1932للمیلاد. و القصیدة تشتمل علی 87بیتا. مطلعها:(1)
طوی الموتُ ربَّ القوافی الغُرَرْ*** و أصبح «شوقی» رهینَ الحُفَرْ
یصوغ المعانی کما یشتهی *** و یلعب باللَّفظ لعبَ الأُکر(3)
«عُکاظُ» من الشعر تحتلّه*** و یرعاه «حافظُ» حتَّی ازدهر
تلوذ الوفودُ بساحیکما *** و تأتیه من کلِّ فجِّ زُمر
لعلَّ الشاعر قد استلهم من الآیة المبارکة فی سورة الحجّ بقوله تعالی: «و أذِّن فی النّاس بالحجّ یأتوک رجالاً و علی کلِّ ضامرٍ یأتین من کلِّ فجٍ عمیقٍ» (حج / 27)
و فی قصیدة «ذکری المالکی» و التی أنشدها الشّاعر لإحیاء الذّکری الثالثة لمصرع العقید عدنان المالکی فی الحفل الذی أُقیم علی ساحة الملعب البلدی بدمشق فی شهر نیسان من عام 1957 للمیلاد. نأتی ببعض أبیاتها:(2)
مشت بمغناک أعراس الرَّبیع و لم *** یَحضُنْ عروسا کأرض الشّام آذار
أبدتْ بما وهبته الأرض زُخْرُفَها *** و ازینَّت منه أنجادٌ و أغوار
و انشق حتّی عمود الصَّخر، و افترعتْ*** حتّی الجلامیدُ بالأغصان أشجار
فالشاعر فی البیت الثانی یذکّرنا بالآیة الکریمة من الذِّکر الحکیم بقوله تعالی: «حتّی إذا أخذت الأرضُ زُخْرُفَها و ازَّیَّنَتْ» (یونس / 24)
و للشاعر أیضا قصیدة تحت عنوان:«الی الباچه چی» فی نکبته. و قد قالها بمناسبة عودة مزاحم الباچه‏چی الی میدان السِّیاسة و تعیینه مندوبا دائما للعراق فی عصبة الأمم، و وزیرا مفوّضا فی روما و باریس. هذه بعض أبیاتها:(1)
لقد سرَّنی أنَّ الزَّمانَ الّذی سطا *** علیکَ بحربٍ عاد و هو مسالم
و أنت عَضَدْتَ الملکَ یوم بدا له *** یُهدِّدُهُ قَرْنٌ من الشَّر ناجمُ(4)
تکفَّلتَه مستعصما بکَ لائذا *** و لیس له إلّاکَ و اللّهُ عاصمُ
و لم أرَ أقوی منکَ جأشا و قد عَدتْ*** علیکَ العوادی جمَّةً تتراکمُ(5)
یتبادر الی الذهن و نحن نقرأ البیت الثالث، الآیة الکریمة من القرآن الکریم من سورة هود، عندما یتحدَّث ربُّ العزّة عن نبی اللّه نوح علیه و علی نبینا السَّلام، و هو یخاطب ابنه، لیکون معه فی السفینة، یجیب الولد العاقّ أباه: «سآوی إلی جبل یعصمنی من الماء قال لا عاصم الیوم من أمر اللّه إلّا مَنْ رحم ربّی» (هود / 43)
و للجواهری أیضا قصیدة بعنوان:«الأرض و الفقر» و قد نُظّمت ببغداد عام 1956 للمیلاد، علی أثر قراءة الشّاعر کتاب « الأرض و الفقر» فی الشّرق العربی، و هو من الکتب‏التی تجرأت علی کشف ما یسود المجتمعات العربیِّة من تخلّف الی جانب ما تموج به البقاع العربیَّة هذه من کنوز دفینة مطلعها:(2)
أوقِدْ من الحقّ للداجین نِبْراسا*** و اقرعْ لإیقاظ أهل لکهف أجراسا
إنّا لنُبْدلُ کی نُعمی بصائرنا *** عن الحقائق میزانا و مقیاسا
و نستزید من الوسواس خَنَّاسا*** و نُلهب المصلحین الغُرَّ مثلبةً
أن لا نمیزَ علی الأطهار أرجاسا*** لیت الکفافَ، و مثوی الطُّهر مرجسةٌ،
البیت الثالث بیِّنٌ واضح أنّ الشاعر أتی بکلمات وردت فی سورة «النّاس» فی قوله تعالی: «من شرّ الوسواس الخنّاس الذی یوسوس فی صدور الناس من الجِنَّة و النّاس»(ناس/6ـ4)
و لشاعرنا قصیدة عنوانها «تونس» نُظّمت بمناسبة الإنزال الذی قام به الحلفاء فی الحرب العالمیَّة الثّانیة، فی شمال أفریقیا، و قد نُشرت القصیدة کاملة فی جریدة الرأی العام العدد 733 فی 26 من شهر أیار 1943 للمیلاد. مطلعها:(1)
رِدی یا خیول اللّه مَنْهَلکِ العَذْبا *** و یا شرق عُدْ للغرب فاقتحم الغربا
و قَدَ خَبَّأَ السُّمَّ الزُّعافَ فَبَزَّهُ *** خبیرٌ بما أبدی، بَصیر بما خَبَّا
و لمَّا التقی الجمعان غُلبٌ أَشاوسٌ*** دَهَتْ مثلها شوسا مُدجَّجة غُلبا
فالبیت الثالث مقتبس من الآیة الکریمة: «إنّ الذین تولّوا منکم یوم التقی الجمعان»(آل‏عمران / 155)
و لشاعرنا الجواهری قصیده تحمل هذا العنوان:«ناغیت لبنانا»، و قد أُلقیت فی الحفل‏الرّسمی الذی أقامته أمانة العاصمة فی بهو الأمانة لبشارة الخوری، و کان رئیسا للجمهوریة آنذاک. و قد نُشرت فی جریدة الرأی العام العدد 232 فی الثالث من کانون الأول عام 1947 للمیلاد. مطلعها:(2)
ناغیت «لُبنانا» بشعری جیلا *** و ضفرته لجبینه إکلیلا
«عبدَ الإله» و لیس عابا أنْ أری *** عِظَمَ المقام مُطوّلاً فأُطیلا
نُطقا، و یدفعُ قائلاً لیقولا*** کرَّمت ضیفکَ یستثیرُ جلاله
سُوَرُ الکتاب، فرُتِّلتْ ترتیلا*** یا ابن الذین تنزَّلت ببیوتهم
فالبیت الأخیر یشیر الی آیات من سورة المزَّمِّل، حیث یقول سبحانه و تعالی مخاطبا نبیّه« صلی‏الله‏علیه‏و‏آله »: «یا أیَّها المزَّمِّل قم اللَّیل إلّا قلیلا نصفه أو انقص منه قلیلا أو زِدْ علیه و رَتِّل القرآن ترتیلا» (المزمل / 4ـ1)
و قد أنشد شاعرنا الجواهری بمناسبة الذکری الأربعینیة لاستشهاد أخیه«جعفر»، و الذی جرح فی معرکة «الجسر» الشهیرة فی 27 من کانون‏الثانی عام 1948، و استشهد متأثرا بجراحه فی الیوم الرابع من شهر شباط من العام نفسه. قصیدة تحت عنوان «یوم الشّهید» فی 197 بیتا، و قد نشرت هذه القصیدة کاملة فی جریدة الرأی العام العدد:1871 فی 28 من شهر آذار 1948 للمیلاد. مطلعها:(1)
یوم الشّهید تحیَّة و سلام *** بک و النّضال تؤرَّخُ الأعوام
بکَ و الضّحایا الغُرّ یزهو شامخا *** علمُ الحساب، و تفخر الاُیّام
الی أن یقول:
و أولاء «أشرار» لأنّ شعارهم *** بین الشّعوب محبّة و سلام
و کأنَّ «أرحاما» تُرصُّ فریضة *** و کأنَّ «أفخاذا» تُلَزّ لِزام(6)
و کأنَّ مَنْ لم یَحوِ تلک و هذه *** و إنْ استقامَ بهیمة و سوام
نُکر لو استعلی، لما استعلت یدٌ *** بالعروة الوثقی لها استعصام
و لما تمایزت النّفوس بخیرها *** و بِشَرِّها، و لما استتب نِظام
الشاعر فی البیت ما قبل الأخیر یذکرنا بقوله جلَّ و علا: «و مَنْ یُسلم وجهه الی اللّه و هو محسنٌ فقد استمسک بالعروة الوثقی و الی اللّه عاقبة الأمور». (لقمان / 22)
و فی قصیدة للجواهری ألقاها فی حفلة تأبین لعبد الحمید کرامی فی بیروت عام 1950 للمیلاد، کما نُشرت فی جریدة «الأوقات البغدادیّة» العدد 4 فی 25 من شهر شباط 1951 میلادیّة، مطلعها:(1)
باق، و أعمار الطُّغاة قصار *** من سفر مجدک عاطر مَوَّار
و خرَجَت موفور الکرامة عالقا *** من فوق مفرقک الأغرِّ الغار
بورکت خالصة الضَّمیر فانَّک الـ *** جنَّاتُ تجری تحتها الأنهار
ففی البیت الأخیر قد استلهم الشاعر من الآیة‏الکریمة: «أعدّ اللّه لهم جنَّات تجری من‏تحتها الأنهار خالدین فیها ذلک الفوز العظیم» (التوبه / 89)
و للشاعر قصیدة تحت عنوان:«أُمّ عَوْف» و قد نظّمها عام 1955 للمیلاد، و قد نزل ضیفا علی راعیة غنم تُدعی «أُمّ عَوْف» و لقی منها کرما و حسن ضیافة، و هو فی طریقه الی مدینة «علی الغربی» مطلعها:(2)
یا «أُمّ عَوْف» عجیباتٌ لیالینا *** یُدنین أهواءَنا القصوی و یُقصینا
فی کلّ یوم بلا وعی و لا سبب *** یُنزلنَ ناسا علی حُکم و یُعلینا
و لقمةٍ ردَّها ما نسترقُّ به *** و ما نُکافحُ زقّوما و غِسلینا(7)
لقد أخذ الشّاعر الکلمة الأولی من قوله تعالی: «لآکلون من شجر من زقُّوم» (الواقعه / 52) و الکلمة الثانیة «غسلین» من قوله تعالی: «و لا طعام لهم إلاّ من غِسلین لا یأکله إلّا الخاطئون» (الحاقّة / 37ـ36)
و الشاعر یستمر فی القصیدد ذاتها قائلاً:
کم لَمَّت الشَّمسُ أوراسا و کم قطفتْ*** من الأهلَّةِ عُرجونا فعُرجونا(8)
فکلمة «عرجون» قد وردت فی القرآن الکریم فی قوله تعالی: «و القمر قدَّرناه منازل
حتَّی عاد کالعُرجون القدیم» (یس / 39)
2. الأشعار التی فیها تضمین للمفاهیم القرآنیة
الشاعر قد یتَّجه فی نظمه للشعر هذا الإتّجاه بأن یستلهم من بعض آی القرآن الکریم، و یأتی بمفهوم الآیة أو الآیات، و هو ما یعرف فی علم البلاغه بـ «التَّضمین» و هناک بعض الأبیات فی شعر الجواهری التی تنحو هذا المنحی. منها ما ورد فی قصیدة «ثورة العراق» التی نظمها عام 1921 للمیلاد. مطلعها:(1)
إن کان طال الأمدُ *** فبعد ذا الیوم غدُ
ما آن أن تجلو القذی*** عنها العُیون الرَّمدُ
الی أن یقول:
حتَّی اذا ما أجلٌ *** دنا و حانَ الموعدُ
لم یُنجه من الرَّدی*** جدیدُهُ الموطَّدُ
هیهات یغنی عن *** قضاءِ زُبُرٌ مُصفَّدُ
من بعد ما قد أبرمَ*** الأمر قدیر أوحدُ
هناک لو قد وجدوا *** سَم خِیاط نفذوا
و استنجدوا و این من*** حَیْن النّفوس المنجدُ
فالآیات القرآنیة التی تشیر الی الموت کثیرة، و کیف ان الإنسان لابدّ من اُن یلاقی حتفه. منها: «قل إنّ الموت الذی تفرّون منه فانَّه ملاقیکم ثم تُردّون الی عالم الغیب و الشهادة فینبئکم بما کنتم تعملون»، (الجمعة / 8)، و کذلک الآیة الکریمة: «و لکلّ أُمّة أجلٌ فاذا جاء أجلهم لا یستأخرون ساعة و لا یستقدمون» (الاعراف / 34)
و فی البیت ما قبل الأخیر إشارة الی الآیة الکریمة: «إنّ الذین کذّبوا بآیاتنا و استکبروا عنها لا تُفتَّح لهم أبواب السّماء و لا یدخلون الجنّة حتّی یلج الجمَلُ فی سَمّ الخِیاط و کذلک نجزی المجرمین» (الاعراف / 40)
و فی قصیدة اُخری للشاعر تحمل عنوان:«الثورة العراقیّة» و قد نُظّمت عام 1921 للمیلاد، فی أعقاب الثَّورة العراقیَّة، و قد نُشرت فی مجلة العرفان الجزء السابع من المجلّد السادس فی شهر نیسان 1922 میلادیة بعنوان « ثورة العراق»، مطلعها:(1)
لَعلَّ الذی ولّی من الدَّهر راجعُ*** فلا عیش إنْ لم تبقَ إلّا المطامعُ
غرور یُمنینا الحیاة، و صفوها *** سرابٌ و جنّاتُ الأمانی بلاقعُ
الی أن یقول:
فواتک کم مَیَّلْنَ من قدر مُعْجبٍ*** کما میَّل الخدَّ المصعَّر صافعُ
أتتها فلم تمنعْ رَداها حصونُها *** و لیس من الموت المحتَّم دافعُ
ففی البیت الثالث نجد أنّ الشّاعر قد أخذ «الخدَّ المصعَّر» من الآیة الکریمة: «و لا تُصعِّر خدَّک للناس و لاتَمْشِ فی الأرض مرحا» (لقمان / 18) و فی البیت الرابع قد استلهم الشّاعر من قوله تعالی: «أینما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیَّدة»(النساء / 78)
و للجواهری قصیدة تحت عنوان « منی شاعر» یخاطب فیها «حمامة» فهی تقضی حیاتها بین الریاحین و البساتین، بعیدة کلّ البعد عن البشر الذی أُجبر علی أن یعیش فوق الأرض، یعانی آلآم الدّنیا و ما فیها من مصائب و حوادث، و هو یسأل الحمامة هل لهذا العناء فی حیاة الدنیا حکمة أو فلسفة؟ و القصیده تبتدأ بهذه الأبیات:(2)
حمامةَ أیکِ الرَّوض ما لی و ما لکِ*** ذُعرتِ، فهل ظلمُ البریة هالَکِ
نفرتُ و قد حقّ النُّفور لأنَّنی *** مُجسَّمُ أحزان وقفت حِیالکِ
إذا لم تکن عقباه غیر المهالکِ *** سألتک ما معنی وجودٍ مکوَّن
أم الأرض مهواة الغُواة الهوالکِ *** و هل هذه الدُّنیا سبیل لعابر

الی أنْ یقول:
إذا ما السَّما کانت دُخانا کما ادّعوا *** فلیس سوی أنفاس أهل الحسائکِ(9)
ففی البیت الرابع إشارة الی قوله تعالی: «یا قوم انّما هذه الحیاة الدّنیا متاع و أنّ الآخره هی دار القرار»، (غافر / 39) و آیات أخری وردت فی الذِّکر الحکیم. و فی البیت الخامس إشارة الی الآیة الکریمة: «فارتقب یوم تأتی السّماء بدخان مبین» (الدّخان / 10)
و فی قصیدة له تحمل عنوان:«الشّباب المرّ» نُظّمت عام 1922 للمیلاد، عارض بها قصیدة الشّاعر العراقی الشّهیر « محمدرضا الشّبیبی» عنوانها «فی سبیل الشّرق» و الذی یستهلها بهذا البیت:(1)
لم یبق لی إلّا الشّباب و انّه*** دیباجة ضمن الأسی إخلاقها
و قد نشرت فی مجلة «العرفان» الجزء الرابع من المجلّد الثامن فی شهر کانون الثانی عام 1923 میلادیة تحت عنوان: «آلآم شرقی و آماله» و قد عارضها الجواهری بقصیدة مطلعها:(2)
طوت الخطوب من الشَّباب صحیفةً*** لم ألقَ منها ما یعزّ فراقها
و مُسهدٍ راع الظّلامَ بخاطر *** لو کان بالجوزاء حلّ نطاقها
الی أن یقول:
إنَّ الذی قسم الوری جعل الحبا ** نصفا و قسَّم بینهم أرزاقها
ففی البیت الأخیر اشارة الی الآیة الکریمة: «نحن قسمنا بینهم معیشتهم فی الحیاة الدّنیا». (الزخرف / 33)
و فی قصیدة للشاعر تحت عنوان:«صورة من النجف» و ذلک بمناسبة الذکری
الخامسة لوفاة الشّاعر العراقی الشهیر معروف الرّصافی، و قد نُشرت فی جریدة الأمل التی کان یصدرها الرّصافی، فی تشرین الأول عام 1923. مستهل القصیدة:(1)
أنابغة الدّین الذی دون عِرْضه ** تدافع یُسراه و تحمی یمیُنُه
مقالُک هزَّ المشرقین و قد بکی ** لما هاجه رکن الصَّفا و حجونه
هو الدّین اما حاکمته خصومه** فقرآنه یقضی علیهم مبینه
و ما هو إلّا واحدٌ فی جمیعه ** و إنْ رجمَ الغاوی و ساءت ظنونه
أخلّایَ ما أحلی التآلف فی الهوی** إذا کثُرت عُذَّالُهُ و عُیونُه
البیت الثالث إشارة الی القرآن الکریم و أنّه کتاب اللّه المبین. فقد وردت هذه اللفظه فی آیات عدیدة من الذِّکر الحکیم، نأتی ببعضها: قوله تعالی: «الآر تلک آیات الکتاب و قرآن مبین» (الحجر / 1). و قوله تعالی أیضا: «طسم تلک آیات الکتاب المبین»(الشعراء / 2ـ1). و کذلک فی قوله تعالی: «...فعلموا أنَّما علی رسولنا البلاغ المبین»(المائده / 92)
امّا البیت الرّابع ففیها إشارة صریحة الی وحدانیة اللّه سبحانه و تعالی، و قد ورد هذا المعنی فی آیات کثیرة من القرآن الکریم، نشیر الی بعضها: قوله تعالی: «و إلهکم إلهٌ واحد لا إله إلّا هو الرَّحمن الرَّحیم» (البقره / 163)، و قوله تعالی: «و ما من إلـه إلّا إلـهٌ واحدٌ»(المائده / 73). و قوله تعالی أیضا: «قل إنّما هو إلـهٌ واحدٌ و إنّنی بری‏ءٌ ممّا تشرکون»(الانعام / 19) و کذلک قوله تعالی: «و لیعلموا أنَّما هو إلهٌ واحدٌ و لیذَّکَّرَ أُولوا الألباب»(ابراهیم / 52)
و للشاعر قصیدة تحمل عنوان: «علی ذکری الرَّبیع» و قد نُشرت فی مجلة العرفان المجلّد الحادی عشر فی کانون الأول عام 1925، مطلعها:(1)
مَواطرُ الغیث حَییِّ جانبَ الوادی *** و هدّدیه بابراق و إرعاد
أنا الحنیف و هذی الأرضُ مُعشبة *** سَجَّادتی و رقیق الشّعر أورادی
یمضی الزَّمانُ علینا نصفُه جُمعٌ *** تتری تُقضَّی بأسبات و آحاد
ما کان للّه أدیانٌ مضاعفةٌ *** لولا تعصبُ أحفادٍ لأجداد
فالشَّطر الأوَّل من البیت إشارة الی قوله تعالی: «إنَّ الدِّین عند اللّه الإسلام و ما اختلف الذین اُوتوا الکتاب إلّا من بعد ما جاءَهم العلم بغیا بینهم» (آل عمران / 19). و الشَّطر الثَّانی من البیت یشیر الی قوله تعالی: «و اذا قیل لهم تعالوا إلی ما أنزل اللّه و إلی الرَّسول قالوا حسبنا ما وجدنا علیه آباءَنا أولو کان آباؤهم لا یعلمون شیئا و لا یهتدون» (المائده / 104)
للجواهری قصیدة تحت عنوان: «شوقی و حافظ» و التی نظّمها الشّاعر عام 1925، و قد نُشرت فی جریدة «النّجف» العدد 29 فی کانون الثانی 1926، مستهلها:(2)
یا للرفاق و مثلُ ما کابدتُه *** مما أُلاقی کابَدَتْهُ رفاقی
«شوقی و حافظ» لا یُجسُّ سواکما *** نَبْضَ القریض و ما له من واقِ
إیه خلیلیَ لا ترُزْنی طامِعا *** فی منطقی فَیرَیبَکَ استنطاقی
مِمَّ التَّعجّبُ صاحبیَّ و إنَّما *** قَسَم الحظوظ مقسِّم الأرزاق
الی أن یقول:(3)
و أُرید شعرا لیس فی أبیاته*** غیر القلوب تبین للأحداق
و أجلّ ما خلقَ الإلـه لخلقه *** و حسابُ فضل اللّه غیر مُطاق
الشِّعر فی تأثیره، و الغیثُ فی*** آثاره، و الشَّمسُ فی الإشراق***
ففی البیت الرّابع استلهم الشَّاعر من قوله تعالی: «نحن قسمنا بینهم معیشتهم فی الحیاة الدُّنیا» (الزخرف / 32) ولربّما استلهم شاعرنا فی البیت السادس من قوله تعالی: «إنّ الفضل بید اللّه یؤتیه مَنْ یشاء و اللّه ذو الفضل العظیم» (الحدید / 29).
و لشاعرنا قصیدة عنوانها « ویلی لأمَّة یعرب» و قد نُشرب فی العدد الممتاز لجریدة «النّجف» الصادر فی شهر مایس عام 1926. مطلعها:(1)
جِدُّوا فإنَّ الدَّهرَ جَدَّا *** و تراکضُوا شِیبا و مُرْدا
و تحاشدوا خیرُ التَّسابق *** للعُلی ما کان حشدا
اُولستم خیرَ المواطن *** موطنا و أعزَّ جُنْدا
و لربّما استلهم الشَّاعر فی البیت الثَّالث من قوله تعالی: «کنتم خیر أمّة أُخرجت للنَّاس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر» (آل عمران / 110)
و للجواهری قصیدة یرثی فیها الشَّیخ المناضل مهدی الخالصی، و قد نُظّمت عام 1926، بمناسبة الذِّکری السِّنویَّة الأولی لوفاته. مستهلّة بهذه الأبیات:(2)
سَلْمُ الزَّمان، و إنْ حَرْصتَ قلیل*** لابدَّ أن سیغول شملَک غُول
یکفی العقول جهالةً تعریفها *** للموت أنّ سبیله مجهول
اللّه یجزیکَ الجمیل فکلُّ ما*** خلَّفتَه فی المسلمین جمیل
أعمالک الغُرُّ الحسان خوالدٌ و المرءُ عن أعماله مسؤول
الشَّاعر فی البیت الثَّانی ربما استلهم من الآیة الکریمة فی قوله تعالی: «إنّ اللّه عنده علم الساعة..... و ما تدری نفس بأیّ أرض تموت إنّ اللّه علیم خبیر» (لقمان / 34). و البیت الأخیر یذکرنا بآیة من الذِّکر الحکیم، فی قوله تعالی: «کلُّ نفـسٍ بما کسبت رهینةً»
(المدثر / 38).
و للجواهر قصیدة رثی بها العلامة الشَّیخ حسن نجل صاحب الجواهر، و التی نُشرت فی جریدة الفضیلة، العدد 56 فی أیلول عام 1926 للمیلاد، مطلعها:(1)
حَذِرتُ وماذا یفید الحذر *** و فوق یمینی یمین القَدَرْ
و ممّا یهوّن وقع الحِمام *** أن لیس للمرء منه مَفَرْ
یُوَقِّع ما شاء عُودُ الزّمان *** و یبکی و یضحکُ منه الوتر
«فیومٌ علینا و یومٌ لنا *** و یوم نُساء و یوم نُسر»
ففی البیت الثانی ربما استلهم الشَّاعر من قوله تعالی: «یقول الانسان یومئذٍ أین المفرُّ» (القیامة / 11). و کذلک من قوله تعالی: «کلُّ نفسٍ ذائقةُ الموتِ» (آل عمران / 185).
و فی القصیدة ذاتها نقرأ الأبیات التالیة:
و للنّفس تزهد فی عاجل **** و ترغب فی الآجل المدَّخر
و یا نابغا حین جفَّ النّبوغ*** و ضلّت عن الفکر أهلُ الفِکر
یهشُّ لک السَّمع قبل العِیان *** و تشتاقـکَ البدو قبل الحضر
فلا تجزَعنْ، نِعم عُقبی الفتی*** تَحمّل ما لم یُطِقْ فاصطبر
ففی البیت الأوَّل یذکّرنا الشَّاعر بقوله تعالی: «الذین یشرون الحیاة الدنیا بالآخرة....فسوق نؤتیه أجرا عظیما» (النساء / 74). و فی البیت الأخیر إشارة الی قوله تعالی: «إنّما یُوفّی الصَّابرون أجْرَهم بغیر حساب» (الزمر / 10)
و فی قصیدة للشاعر أُلقیت فی مِهرجان ذکری أبیالعلاء المعرّی، الذی أقامه المجمع العلمی العربی بدمشق، و کان الشاعر ممثّلاً للعراق. نُشرت فی جریدة الرأی العام العدد
1121 فی تشرین الأول عام 1944 للمیلاد، مطلعها:(1)
قِفْ بالمعرَّة و امسح خدَّها التَّرِبا *** و استَوحِ من طوَّق الدّنیا بما وهبا
و استَوح مَنْ طبَّب الدّنیا بحکمته *** و مَنْ علی جُرحها من روحه سَکبا
آمنتُ باللّه و النور الذی رسمَتْ*** به الشَّرائع غُرّا منهجا لحِبا
و قد حمدتُ شفیعا لی علی رشَدی*** أُمّا وجدتُ علی الإسلام لی و أبا
لکنَّ بی جَنفا عن وعی فلسفةٍ *** تقضی بأنّ البرایا صُنِّفتْ رُتَبا
لعلّ الشَّاعر فی البیت الأخیر استوحی من الآیة‏الکریمة فی قوله تعالی: «هو الذی جعلکم خلائف الأرض و رفع بعضکم فوق بعض» (الانعام / 165).
و فی قصیدة للشَّاعر ألقاها فی الحفل التَّکریمی الذی أُقیم للدّکتور هاشم الوتری، و کان عمیدا للکلیّة الطِّبیَّة، و ذلک فی شهر حزیران عام 1949 للمیلاد، مطلعها:(2)
مجدَّتُ فیکَ مشاعرا و مواهبا *** و قضیتُ فرضا للنَّوابغ واجبا
بالمبدعین «الخالقین» تنوَّرتْ *** شتّی عوالم کنَّ قبل خرائبا
شرفا «عمید الدار»علیا رُتبةٍ *** بُوِّئْتَها فی الخالدین مراتبا
إیهٍ «عمید الدار» کلُّ لئیمةٍ *** لابُدَّ - واجدةٌ لئیما صاحبا
ربّما استلهم الشَّاعر فی البیت الأخیر من قوله تعالی: «الخبیثات للخبیثین و الخبیثون للخبیثات» (النور / 26).
للجواهری قصیدة تحت عنوان:«تنویمة الجیاع» و التی نُشرت فی جریدة الأوقات البغدادیّة، العدد 28 آذار عام 1951 للمیلاد. مطلعها:(3)
نامی جیاع الشَّعب نامی*** حرسَتْکِ آلهةُ الطَّعامِ
نامی فانْ لم تشبعی **** مِنْ یقظة فمن المنامِ
نامی یُساقَطْ رزقکِ *** الموعود فوقَکِ بانتظامِ
البیت الأخیر اشارة الی الآیة الکریمه: «ما مِنْ دابة فی الأرض إلّا علی اللّه رزقها»(هود / 6) لعلّ الشاعر أراد هنا الإشارة الی أنّ الرزق مقسوم بین العباد، و لیتسلّی الشَّعبُ بهذه الآیة من الذِّکر الحکیم، علَّ الحکام الجائرین یعودوا الی رشدهم، و یفکِّروا فی أمر هذا الشَّعب المحروم، و اللّه أعلم.
ثم یستمر الشَّاعر فی القصیدة ذاتها بأبیات أخری قائلاً:
نامی فحِرزُ المؤمنین یذُبُّ*** عنک علی الدَّوام
نامی فما الدّنیا سوی *** «جسر!» علی نکدٍ مقام
لربّما أراد الشَّاعر ان یشیر الی الآیة الکریمة: «یا قوم إنّما هذه الحیاة الدُّنیا متاع و أنّ الآخرة هی دار القرار» (الغافر / 39).
و لشاعرنا قصیدة تحمل عنوان:«أُمّ عوف» نُظّمت عام 1955 و کان الشَّاعر قد نزل و هو فی طریقه الی مدینة «علی الغربی» ضیفا علی راعیة غنم تدعی «أُمّ عوف» و قد لقی منها کرما و حسن ضیافة. و قد نُشرت فی «برید الغربة» المجلّد الأول. مطلعها:(1)
یا «أُمّ عوف» عجیباتٌ لیالینا*** یُدنین أهواءنا القُصوی و یُقصینا
فی کلّ یوم بلا وعی و لا سببٍ*** یُنزلن ناسا علی حکم و یُعلینا
یا «أُمّ عوف» سَئِمنا عیش حاضرةٍ *** تَرُبُّ سقطین شِرِّیرا و مسکینا
وحشٌ و إنْ روَّض الإنسی جامحها*** قفرٌ، و إنْ مُلئتْ وردا و نسرینا
ضحّاکةُ الثّغر بُهتانا و حاملةٌ*** فی الصّدرِ للشَّرِّ أو للبؤوس تنّینا
لعلّ الشَّاعر فی البیت الأخیر اقتبس من الآیة الکریمة فی قوله تعالی: «و مِنَ الناس مَنْ یعجبک قوله فی الحیاة الدّنیا و یشهد اللّه علی ما فی قلبه و هو ألدّ الخصام» (البقره / 203)
و للجواهری قصیدة« بور سعید» نُظّمت بدمشق أواخر عام 1956 للمیلاد، و المقاومة الباسلة للشَّعب المصری ضدّ الغزو الإستعماری الثلاثی علی أشدّها. مطلعها:(1)
یا مَعدِنَ الخسّةِ مَنْ تقاتلُ*** و فوق مَنْ تَساقَطُ القنابلُ؟
أأصیدا یذود عن أوطانه *** أمْ حُرَّةٌ عن عرضها تناضلُ؟
أمْ هم عجوزٌ ترتمی و صبیةٌ*** و مُقعَدٌ، و مُرضِعٌ، و حاملُ؟
«کنانة اللّه» و للّه یدٌ *** تلوی یدَ الطَّاغوت إذْ تُصاول
لعل َّ الشَّاعر استلهم فی البیت الأخیر من قوله تعالی فی الآیة الکریمة: «الذین آمنوا یقاتلون فی سبیل اللّه و الذین کفروا یقاتلون فی سبیل الطَّاغوت فقاتلوا أولیاءَ الشَّیطان إنَّ کیدَ الشَّیطان کان ضعیفا» (النساء/ 76).
و فی قصیدة للجواهری أنشدها فی الحفل الکبیر الذی أُقیم علی ساحة الملعب البلدی بدمشق فی شهر نیسان عام 1957 للمیلاد، و ذلک لإحیاء الذِّکری الثَّالثة لمصرع الشَّهید العقید عدنان المالکی، مطلعها:(2)
ترنَّحتْ من شکاة بعدَک الدَّار *** و هبَّ بالغضب الخلّاق إعصارُ
و أرعد الوطنُ الغالی و قد ثَقُلَتْ *** علیهِ ممَّا جَنی الجانون أوزارُ
فی هذه الدار إیثارٌ و تضحیةٌ *** و فی ذُری الخُلد جَنّاتٌ و أنهارُ
هناک حیثُ یحوک الخلد سُنْدسَه *** أمّا الذی حاکت الدُّنیا فأطمارُ
البیت الأخیر یوحی بأن الشَّاعر قد اقتبس المعنی من قوله تعالی فی الآیة الکریمة: «أولئک لهم جنّاتُ عدنٍ تجری من تحتهم الأنهار یُحلَّون فیها من أساور من ذهب و یلبسون ثیابا خُضرا من سُندس و إستبرق مُتَّکئین فیها علی الأرائک نعم الثَّواب و حسُنت مرتفقا»(الکهف / 31) ثم یستمر الشاعر فی قصیدته الی أن یقول:(1)
صبرا و إنْ ملّت الأسیاف أغمدةٌ *** إنّ الأمین علی العقبی لصبَّار
ربّما استلهم الشَّاعر من قوله تعالی: «أُولئکَ یجزون الغرفة بما صبروا و یلقون فیها تحیّةً و سلاما» (الفرقان / 75)
و فی قصیدة له یحیّی الشَّاعر ثورة 14 من تموز عام 1958 للمیلاد، مطلعها:(2)
سدِّد خطایَ لکی أقول فأُحسنا*** فلقد أتیتَ بما یَجِلُّ عن الثَّنا
الیومُ یُنشَرُ للحساب کتابکم*** فی موطن جمَع الحساب فدوّنا
الشَّاعر فی هذا البیت یذکّرنا بالآیة الکریمة فی قوله تعالی: «و نخرج له یوم القیامة کتابا یلقاه منشورا إقرأ کتابکَ کفی بنفسکَ الیوم علیکَ حسیبا» (الاسراء / 14)
ثم یستمر قائلاً:
فالیوم یُدمی بالعِضاض بنانَه*** جِبسٌ و یلعق صاغرا مُرَّ الجنی
ففی البیت إشارة الی قوله تعالی: «و یوم یعضّ الظَّالم علی یدیه یقول یا لیتنی اتّخذتُ مع الرَّسول سبیلاً» (الفرقان / 27)
و للجواهری قصیدة مشهورة اُلقیت فی المهرجان الذی أقامه إتّحاد الأدباء العراقیین لإحیاء ذکری الشَّاعر معروف الرَّصافی فی الشَّهر الرَّابع من عام 1959، و قد استهلَّها الشَّاعر بهذه الأبیات:(3)
لُغزُ الحیاة و حَیْرةُ الألباب*** أن یستحیل الفکرُ محضَ تُرابِ
أن یُصبحَ القلبُ الذّکیُّ مفازةً*** جرداء حتَّی من خُفوق سرابِ
فیمَ التحایل بالخلود و مُلهَمٌ *** لحفیرةٍ، و مفکرٌ لِتَبابِ
حسبی بِلَیْتَ تَعِلَّةً إذْ مِیتةٌ *** حتمٌ، و إذْ آجالنا بنِصابِ
ربّما فی البیت إشارة الی قوله تعالی: «هو الذی خلقکم من طین ثم قضی أجلاً و أجلٌ مسمّی عنده» (الانعام / 2).
و لشاعرنا قصیدة بمناسبة یوم العمّال العالمی، ألقاها فی الحفل الذی أقامه الإتّحاد العامّ لنقابات العمّال فی العراق، و ذلک عام 1959 للمیلاد، مطلعها:(1)
حُییتَ «أیّار» بعطر شذاتی *** و خصصته بالمخص من نفحَاتی
و سقیته نبعَ القصید مُضَرَّجا** * کدماء أحرارٍ به عَطِراتِ
یا أیُّها العمّال و الدُّنیا لها*** صورٌ شبیه تلوُّن المِرآة
رُدُّوا لخیرٍ شرَّها إنَّ الفتی*** بالسَّیئات یَرُدُّ للحسناتِ
لعلَّ البیت الأخیر إشارة الی قوله تعالی: «و جزاء سیئة سیئة مثلها فمن عفا و أصلح فأجره علی اللّه إنّه لا یحبّ الظَّالمین» (الشوری / 40).
و للجواهری قصیده ألقاها فی الحفل التکریمی الذی أقامته له وزارة: «الإعلام» مساء یوم الجمعة، الثَّالث من شهر کانون الثَّانی عام 1969 للمیلاد ببغداد علی اثر عودته من مغتربه فی «جیکوسلوفاکیا» بعد غیاب طال أکثر من سبع سنوات. و قد شارک فی الحفل علی الصعیدین الرّسمی و الشّعبی عدد وفیر من الخطباء و الشُّعراء، استهلَّها بهذه الأبیات:(2)
أرِحْ رِکابکَ من أیْن و من عثرٍ*** کفاکَ جیلانِ محمولاً علی خطرِ
و یا أخا الطَّیر فی وردٍ و فی صدرٍ*** کفاکَ موحش دربٍ رُحتَ تَقطَعُهُ
فی کلّ یومٍ له عُشٌ علی شجَرِ*** کأنَّ مُغبرَّه لیلٌ بلا سَحَر
طوی لها النَّسرُ کشحیه فلم یَطِرِ** خفِّض جناحکَ لا تهزأ بعاصفةٍ
سبحانَ ربِّکَ ربّ المرءِ یخُلقُه*** کمْ أرصد الموتُ أدری أنّه رصَدٌ
صلصالةً و هو من نار و من شررِ** إنْ کان فی الموت من فخر لمفتخر
فی البیت الثَّالث إشارة الی الآیة الکریمة فی قوله تعالی: «و اخفض لهما جَنَاح الذُّل من الرّحمة و قل رَبِّ ارحمهما کما رَبَّیانی صغیرا» (الاسراء / 24).
و فی البیت الأخیر فیه إشارتان، الأولی: الی الآیة الکریمة فی قوله تعالی: «إذْ قال ربُّکَ للملائکة إنّی خالقٌ بشرا من صلصال من حَمَأ مسنون» (الحجر / 28). الثانیة: إشارة الی قوله تعالی: «قال ما منعکَ ألّا تسجد إذْ أمرتک قال أنا خیرٌ منه خلقتنی من نارٍ و خلقته من طین» (الاعراف / 12).

مما لاشک فیه ان شاعرنا الجواهری شاعر موهوب، فقد سمّاه البعض بـ «شاعر العراق الکبیر» و سمّاه البعض الآخر بـ « شاعر العراق الأکبر». لقد صقلت البیئة التی عاش فیها الشَّاعر هذه الموهبة، و کذلک العصر الذی عاش فیه کان له الأثر المشهود فی تنمیة قدرته و ابداعه الفنیّ، فظهرت له ثقافة متمیّزة و أدب متمیِّز.
کلّ من یطالع دیوان هذا الشَّاعر المبدع یجد آثارا لمفاهیم قرآنیة تظلّل علی بعض المقطوعات من شعره، إمّا اقتباسا من مفردات قرآنیّة، أو تضمینا لبعض الآیات و المفاهیم القرآنیّة، و هذا الأمر لیس بغریب لشخصیة فذّه ترعرع فی جوّ اسلامیّ، یهتم بکتاب اللّه العزیز، و یقتبس منه ما شاء أن یقتبس. و إنّ المجهود المتواضع هذا لم یکن إلّا مطالعة لأجزاء من الدّیوان، و لعلّ الزّمن یسعفنا لدراسة الأجزاء الاُخری من دیوانه القیّم.
و الدّیوان هذا جدیر بالدّراسة من زوایا اُخری أیضا، قد یجدها الباحث ضروریة أو أنّها تستحق الدّراسة، فالدّیوان حافل بقضایا کثیرة متنوّعة، هذا من جانب، و من جانب آخر فانّه قد احتوی علی ذکر فحول الشعراء، کالشَّاعر الشَّهیر أبی العلاء المعرِّی، و الإشادة بشعراء معاصرین أمثال حافظ ابراهیم، أحمد شوقی، الرّصافی، الزّهاوی، أو الإطراء علی شخصیّات علمیّة أدبیة أمثال السَّید جمال‏الدّین الأفغانی و طه‏حسین.
و فی الختام لابدّ من التَّنویه الی أنّ دیوان هذا الشاعر الکبیر یشبه بستانا مکتظّا بأنواع الورود و الرّیاحین، فللمشاهد ان یقتطف منه ما أعجبه و ما أبهجه، و هذه الروضة الغنّاء لاغنی عنها لکلّ دارس و متتبّع للأدب العربی الحدیث.

القرآن الکریم.
أبو حاقة، أحمد. الإلتزام فی الشِّعر العربی، دارالعلم للملایین، بیروت، الطبعة الأولی، 1979م.
آل محبوبة، جعفر الشَّیخ باقر. ماضی النَّجف و حاضرها، الطَّبعة الثَّانیة، دار الأضواء، بیروت، 1406هـ. 1986م .
بیضون حیدر، توفیق. محمد مهدی الجواهری شاعر العراق الأکبر، دار الکتب العلمیّة، بیروت، الطَّبعة الأولی، 1993م.
الجواهری، محمدمهدی. دیوان‏الجواهری، جمعه و حقّقه و أشرف علی طبعه: الدّکتور ابراهیم السَّامرائی، الدّکتور مهدی المخزومی، الدّکتور علی جواد الطاهر، رشید بکتاش، مطبعة الأدیب البغدادیّة، المجلّد الأول طبع عام 1973م، المجلّد الثانی طبع عام 1973م، المجلّد الثَّالث طبع عام 1974م، المجلّد الرّابع طبع عام 1974م، المجلّد الخامس طبع عام 1975م.
الخیَّاط، جلال. الشِّعر العراقی الحدیث، مرحلة و تطوّر، دارصادر، بیروت، الطَّبعة الأولی، 1970م.
مصطفی، ابراهیم و آخرون. المعجم الوسیط، دار العودة، مؤسسة ثقافیّة للتّألیف و الطباعة و النّشر و التّوزیع، استانبول، ترکیة، 1410هـ. 1989م.
میشال خلیل، جحا. الشِّعر العربیالحدیث من أحمد شوقی الی محمود درویش، دارالعودة و دار الثّقافة، بیروت، الطَّبعة الأولی، 1999م.
الهاشمی، أحمد. جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، قم، الطَّبعة السَّابعة، 1418هـ.

پژوهشى در زمينه شاعر نبودن پيامبر از ديدگاه قرآن

در نوشتار حاضر، ابتدائاً از تاريخچه شعر و تدوين آن و اينكه شعر از فطريات انسان است سخن به ميان آمده است. سپس فرق شعر را با نظم بيان نموده و آيات مربوط به شعر و شاعران را ذكر كرده‏ايم و ضمن دسته بندى اين آيات به بيان آراى مفسران شيعه و اهل سنت پرداخته و نهايتاً مدعاى خود را با استناد به آيات و روايات به اثبات رسانده و در پايان با توجه به آيات شريفه قرآن موقعيت شاعران را نفياً و اثباتاً مطرح كرده و از مطلوبيت نفسى شعر سخن گفته‏ايم.

شعر از قديم الايام معمول بوده و شايد بتوان گفت قدرت شعر گفتن در بشر همزمان با قدرت بيان بوده است.(2) و حتى بعضى آنرا از غرائز فطرى انسان به حساب آورده‏اند.(3)
اهميت شعر در انسان به قدرى است كه او در ايّام خاصى تمايل به سرودن آن دارد؛ مثلاً مادر موقع بچه دارى كه كودك خود را به ترقص در مى‏آورد عموماً الفاظى خيالى توأم با وزنى هر چند محدود بر زبان جارى مى‏كند.(4) و گاهى اوقات با صداى خود ترانه‏اى هم مناسب با آن، به اجرا در مى‏آورد و همچنين در مصائب باز اين خصوصيت را بيشتر در زنها خصوصاً زنان عزادار و مصيبت ديده به خوبى مشاهده مى‏كنيم.
اما در مورد اينكه شعر از چه زمانى به عنوان يك علم تدوين يافته و مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. مى‏توان گفت.
از جمله «رساله‏هاى ارسطو در علوم مختلف» رساله‏اى است در فن شعر و آن نخستين نقد دقيقى است از پيشينيان در زمينه شعر و ادب كه به دست ما رسيده است.(5)
لذا در كتب منطق در بحث صناعات خمس منطقيون بالاتفاق صنعت پنجم را به شعر اختصاص داده و كم و بيش در باره آن بحث كرده‏اند. هر چند بحث منطق در باره شعر با بحث در باره آن در علم عروض و قافيه «علم بديع» و وزن و موسيقى تفاوت بسيارى دارد.
بعلاوه شعر اصلاً از نظر منطقى با شعر از نظر اديبان تفاوت زيادى دارد؛ چرا كه از نظر منطق شعر محدود به مخيلات است صرف نظر از وزن و قافيه؛ ولى شعر از نظر ادب مخيلات توأم با وزن و قافيه است،(6) البته شعر نيمايى و شعر سپيد را بايد از اين مسأله استثنا كرد.
مرحوم خواجه نصيرالدين طوسى در كتاب شريف «اساس الاقتباس» در مقاله نهم چنين مى‏نويسند:
«شرط تقفيه در قديم نبوده است و خاص است به عرب و ديگر امم از ايشان گرفته‏اند. اشعار يونانيان بعضى چنان بوده است و در ديگر لغات مانند عبرى و سريانى و فرس هم وزن حقيقى اعتبار نكرده‏اند و اعتبار وزن حقيقى به آن مى‏ماند كه اول هم عرب را بوده است مانند قافيه و ديگران هم متابعت ايشان كرده‏اند. گرچه بعضى بر ايشان بيفزوده‏اند مانند فرس.»(7)

با توجه به اين مطالب بايد گفت شعر از نظر متأخران و اديبان عبارت است از:
«گره خوردگى عاطفه و تخيل كه در زبانى آهنگين شكل گرفته باشد. بر خلاف نظم كه كلامى است موزون و مقفى بدور از عاطفه و خيال.»
پس عناصر و اركان مهم شعر عبارتند از: عاطفه، تخيل، زبان، موسيقى و تشكل؛ ولى عناصر نظم همان وزن و قافيه هستند.(8)
در كتب منطق شعر را به دو 2 گروه تقسيم كرده‏اند.(9)
1 ـ شعر ارسطويى. كه تخيلى است صرف نظر از وزن و قافيه.
2 ـ شعر عروضى. كه آميخته است از تخيل و وزن و قافيه.
با توجه به اين تعريف و توضيح در مى‏يابيم كه اگر نظم بدون تخيل باشد ديگر شعر نيست؛ مانند: نصاب الصبيان تأليف ابونصر فراهى در فن لغت، الفيه تأليف محمدبن مالك در فن ادب عربى، منظومه تأليف فيلسوف بزرگوار حاج ملا هادى سبزوارى در منطق و فلسفه و همچنين اُرجُوزه‏هاى متعددى كه علما در علوم مختلف (از فقه و اصول و كلام و رجال و...) به نظم در آورده‏اند.
ملك الشعراى بهار قطعه شعرى دارد با عنوان شعر و نظم بدين قرار:
شعر دانى چيست؟ مرواريدى از درياى عقل
شاعر آن افسونگرى كاين طرفه مرواريد سفت
صنعت و سجع و قوافى هست نظم و نيست شعر
اى بسا ناظم كه نظمش نيست الاّ حرف مفت
اى بسا شاعر كه او در عمر خود نظمى نساخت
واى بسا ناظم كه او در عمر خود شعرى نگفت.(10)
از اينكه گفتيم ماده شعر از تخيلات است نبايد تصور كرد كه شعر سراسر خيالپردازى است. بلكه شعر نوعى محاكات است از عالم واقع؛ اما شاعر معمولاً عين واقع را توصيف نمى‏كند، بلكه در آن با افزودن و كاستن و آوردن تشبيهات زيبا و كنايه و استعاره و اغراق تصرف مى‏كند، هر چند نبايد از نظر دور داشت كه شخص شاعر و موقعيت او و زمان و مكانى كه در آن زندگى مى‏كند در كم و كيف شعر او دخالت دارند.
چنانكه در قرآن راجع به شاعران دو پهلو خطاب فرموده. اول با كلمه الشعراء آنها را ذم نموده و سپس با حرف استثناء خوبان از آنها را مدح و توصيف مى‏نمايد.(11)

شعر و شاعر در آن زمان به قدرى حائز اهميت بودند كه آن دو را مقدم بر شمشير و جنگجو مى‏دانستند و چه بسا ارزش او را بر خطيب و خطابه نيز برترى مى‏دادند؛ چرا كه شاعر زبان قبيله بود و در جنگها او بود كه دشمن را هجو مى‏كرد و با رجزهايش لشكر را بر مى‏انگيخت و احساسات آنها را به هيجان در مى‏آورد و نهايتاً پيروزى را نصيبشان مى‏نمود. و اگر در قبيله‏اى شاعرى پديدار مى‏شد براى او جشنها بر پا مى‏كردند و به رقص و پايكوبى و اطعام مى‏پرداختند كه قبيله آنها زبان گويائى به دست آورده است كه در تمام مراحل حيات منشأ موفقيتهاى مختلفى برايشان بود.
در اهميت شعر و شاعر در آن عصر چنين نوشته‏اند:
«در آن روزگار نقش اجتماعى راستينى به عهده شاعر بود. قدرت شاعر بر قدرت خطيب فزونى داشت؛ زيرا شعر با سرعت بيشترى در خاطره‏ها نقش مى‏بندد و زودتر از خيمه گاهى به خيمه گاهى ديگر و از چاه آبى به چاه آب ديگر انتشار مى‏يابد؛ از طرف ديگر نوعى ويژگى مافوق طبيعى با نام شاعر ملازم بود. مى‏پنداشتند كه موجودى نامرئى و نيرومند كه همان جن باشد به وى الهام مى‏بخشد و يا حتى در درون او حلول كرده است. هر شاعر جن خاص خود را داشت؛ سخنان شاعر خاصه هجاهاى او از قدرت خباثت آميزى برخوردار بود و گاه همچنان كه پيش از اين گفتيم قبائل شاعران اسير را دهان‏بند مى‏زدند تا شايد از قدرت زيان آور سخنانشان رهايى يابند.»(12)

با ظهور اسلام در جزيرة العرب نه تنها اهميت و مقام و رتبه شعر تنزل نيافت بلكه شعر به نحو بهترى به حياط خود ادامه داده و با ترغيبها و تشويقهاى پيامبر و توجه آن حضرت به مقام شعر و شاعرى مكان و مقام خود را به نحو مطلوبترى افزايش داد.
در تاريخ مى‏بينيم كه در بين اسراى جنگ احد اسيرى كه شاعر است مورد لطف پيامبر قرار گرفته و بر او منت نهاده و آزادش مى‏كند؛ اما بر خلاف ديگر اسيران از او فديه دريافت نكرده؛ ولى در مقابل آزادى او تعهد مى‏گيرند كه بر ضد اسلام و مسلمين شعر نسرايد. و يا در جاى ديگر پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كعب بن زهير را مهدور الدم دانسته و خون او را مباح نموده‏اند؛ ولى به جهت شعرى كه سروده بود مورد توجه پيامبر قرار گرفته و حضرت او را مورد عفو و مرحمت قرار مى‏دهند.(13)
مقام شعر در مواردى به حدى بالا ميرود كه پيامبر عزيز اسلام مسلمين را همانطوريكه امر به تعليم و تعلم قرآن كريم مى‏فرموده آنان را امر به سرودن و ضبط و ثبت اشعار فرموده و اين امر را يارى دين و جهادى در راستاى حفظ اسلام مى‏دانستند.(14)
شهيد مطهرى در اهميت شعر و شاعران به نمونه‏هايى اشاره فرموده‏اند، از جمله نوشته‏اند:
«كميت اسدى با همان اشعارش بيشتر از يك سپاه براى بنى اميه ضرر داشت».
و باز نوشته‏اند:
«يك قصيده آنها به اندازه يك سلسله مقالاتى كه يك متفكر انقلابى بنويسد اثر دارد.»(15)

چنانكه ديديم اسلام به «شعر» اهميت مى‏دهد و پيامبر اسلام شعراى متعهد را ارج مى‏نهاده است، با اين حال خداوند متعال در قرآن مجيد با صراحت تمام صفت «شاعر» بودن را از پيامبر نفى فرموده است. چنانكه «شعر نبودن» قرآن مجيد را تصريح نموده و اكنون سيرى در اين دسته از آيات قرآن مجيد مى‏كنيم.
مجموع آياتى كه درباره رسالت خاتم النبيين نازل شده است حدود 1920 آيه مى‏باشد كه درصد متوسط آن 30% كل قرآن مى‏باشد.
اين آيات خود بر سه 3 دسته تقسيم شده است:
دسته اول. تذكر و تعليم توحيد و ذكر صفات و نعمات الهى است كه حدود 817 آيه را در بر مى‏گيرد.
دسته دوم. تنزيل قرآن از جانب پروردگار و مسأله وحى و خصوصيات پيامبر اكرم است و حدود 634 آيه مى‏باشد.
دسته سوم. وصف و جدال با مشركين كه اوج اين آيات مربوط به چند سال قبل از هجرت بوده ولى بعد از هجرت نيز حتى تا سال آخر عمر مبارك پيامبر اكرم ادامه داشته است كه حدود 445 آيه مى‏باشد.(16)
آنچه در اين مقاله مطمح نظر است دسته دوم از اين آيات است كه در آنها بيشتر به جنبه تنزيل قرآن از طرف خداوند و مسأله وحى و بيان خصوصيات پيامبر و احياناً رد اتهامات وارده بر آن حضرت از طرف كفار و مشركين توجه شده است.
از جمله آيات نازل شده در شش مورد طى شش سوره در ضمن حدود ده آيه مواردى را در مقام دفع اين تهمت كه پيامبر اكرم شاعر است و چيزهايى را كه به عنوان قرآن آورده است، شعر است مطرح فرموده است.
مناسب است كه قبل از هر گونه بيان و نظرى اصل آيات را بترتيب قرآن با ترجمه فارسى آنها نوشته سپس به شأن نزول و توضيح و بيان آنها پرداخته شود.
1 ـ بل قالوا اضغاث احلام بل افتراه بل هو شاعر فلياتنا بايه كما ارسل الاولون (انبياء / 5)
و ليكن اين مردم غافل نادان گفتند كه سخنان قرآن خواب و خيالى بى اساس است.
بلى محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كه به اين قرآن دعوى نبوت مى‏كند شاعرى است كه اين كلمات را خود بافته است و از دروغ به خدا نسبت مى‏دهد و گرنه بايد مانند پيغمبران گذشته آيت و معجزه‏اى براى ما بياورد.
2 ـ والشعراء يتبعهم الغاون. الم تر انهم فى كل واد يهيمون. و انهم يقولون مالا يفعلون. الاالذين آمنوا و عملوا الصالحات و ذكرواالله كثيراً وانتصروا من بعد ما ظلموا و سيعلم الذين ظلموا اى منقلب ينقلبون. (شعراء / 227 ـ 224)
«پيامبر شاعر نيست». شعرا كسانى هستند كه گمراهان از آنان پيروى مى‏كنند. آيا نمى‏بينى آنها در هر وادى سرگردانند و سخنانى مى‏گويند كه خود عمل نمى‏كنند، مگر كسانى كه ايمان آورده‏اند و عمل صالح انجام مى‏دهند و خدا را بسيار ياد مى‏كنند و به هنگامى كه مورد ستم واقع ميشوند به دفاع از خويشتن و «مؤمنان» بر مى‏خيزند (و از ذوق شعرى خود كمك مى‏گيرند) و به زودى آنها كه ستم كردند مى‏دانند كه بازگشتشان به كجاست.
3 ـ و علمناه الشعر و ماينبغى له ان هو الا ذكر و قرآن مبين. (يس / 69)
نه ما او را (يعنى محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ) شعر آموختيم و نه شاعرى شايسته مقام اوست، بلكه اين كتاب ذكر الهى و قرآن روشن بيان خداست.
4 ـ و يقولون ائنا لتاركوا الهتنا لشاعر مجنون. (صافات / 36)
«با كمال تكبر و بى شرمى» مى‏گفتند آيا ما براى خاطر شاعر ديوانه‏اى دست از خدايان خود برداريم.
5 ـ ام يقولون شاعر نتربص به ريب المنون. قل تربصوا فانى معكم من المتربصين. (طور / 31 ـ 30)
يا كه «كافران نادان) گويند «محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله » شاعريست «ماهر» و ما حادثه مرگ او را انتظار داريم. «تا به مرگ از دعوى نبوتش آسوده شويم». اى رسول بگو شما به انتظار مرگ من باشيد كه من هم از منتظران «مرگ و هلاك» شما هستم.
6 ـ انه لقول رسول كريم. و ما هو يقول شاعر قليلا ما تؤمنون. (حاقه / 42 ـ 41)
قرآن به حقيقت وحى خدا و كلام رسول بزرگوار است. نه شخص شاعرى «و گفتار خيالى و موهومى» است گرچه اندكى مردم هوشيار به آن ايمان مى‏آورند.

اين شش سوره تماماً جزو سوره‏هاى مكى هستند؛ و همانگونه كه گفته شده معلوم مى‏شود اين اتهام در مكه بين سران كفار مطرح بوده است.(17)

براى اينكه بهتر بتوانيم به علت و فلسفه نزول اين آيات شريفه پى ببريم، لازم است شأن نزول آنها را بيان كنيم.
كفار قريش با اينكه خود از جاذبه‏هاى قرآن بى بهره نبوده و شديدا تحت تأثير آن كلام الهى قرار مى‏گرفتند خصوصاً وقتى كه وجود مقدس پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله با آن صداى زيبا و قرائت جذّاب و نفس گيرايش آيات الهى را تلاوت مى‏فرمودند همه شديداً جذب شده و تحت تأثير قرار مى‏گرفتند؛ حتى سران كفار قريش كه از مخالفين سرسخت بودند شبانه از خفا و تاريكى استفاده كرده و پنهان از ديگران خود را در گوشه‏اى مخفى كرده و به تلاوت قرآن گوش فرا مى‏دادند؛(18) اما وقتى به طور جدى دريافتند كه اين امر با عقايد و افكار و منافع آنها سر سازگارى ندارد بلكه شديداً آنها را به خطر مى‏اندازد به فكر چاره انديشى افتادند و براى اينكه اين جاذبه پر قدرت و با صولت قرآن و پيامبر را از ديدگاه عامه مردم بيندازند، دست به اتهامات مختلف و متعدد و گاه متضاد با هم مى‏زدند. چنانكه گاهى حضرت را ساحر مى‏خواندند و در برهه‏اى ايشان را كاهن معرفى مى‏كردند و در زمانى او را شاعر مى‏پنداشتند؛ حتى به آن حضرت نسبت جنون داده و يا ايشان را مُفْتِرْ و دروغگو مى‏خواندند.
اين تهمت‏هاى نامناسب و احياناً متضاد(19) خود حاكى از تحيّر و بيچارگى آنها بود كه توأم با جهالت و لجاجتشان معجونى ساخته بود كه مرتكب هر نسبت و هر كارى مى‏شدند تا بتوانند از نفوذ قرآن و پيامبر بكاهند.
بد نيست اين نكته را متذكر شويم كه آنها در اين اتهامات دست به اقدام دسته جمعى مى‏زدند. قبل از نسبت هر تهمتى به پيامبر به طور مخفيانه جلسه‏اى تشكيل مى‏دادند؛ چنانكه اين امر از آيه شريفه معلوم است.
و اسرّواالنجوى الّذين ظلموا. هل هذا الاّ بشر مثلكم...(سوره انبياء / 3)
اين ظالمان در گوش خود گفتگوهايى را كه براى توطئه انجام مى‏دهند، پنهان مى‏دارند و مى‏گويند اين يك بشر عادى مثل شماست...
در تاييد اين مطلب به روايتى كه علاّمه مجلسى در بحارالانوار نقل كرده‏اند استناد مى‏كنيم.
مضمون روايت چنين است:
قريش در مجلسى اجتماع كردند و بعد از مشورت، عتبة بن ربيعه را به نزد پيامبر فرستادند و به او گفتند كه به پيامبر چنين بگويد: قوم و قبيله تو مى‏گويند كه تو امر عجيب و بزرگى را آورده‏اى كه آبا و اجداد تو بر آن نبودند و هيچيك از ما نيز بر آن اعتقاد نداشته و تو را تبعيت نخواهيم كرد و يقيناً تو احتياجى دارى كه ما او را برآورده مى‏كنيم و هر چقدر مال مى‏خواهى ما بتو مى‏دهيم و از اين كار دست بردار.
بعد از اينكه عتبه اين پيغام را به حضرت رسانيد و سخنانش تمام شد، پيامبر فرمودند بسم الله الرّحمن الرّحيم حم تنزيل من الرّحمن الرّحيم و سوره شريفه را تا آيه فان اعرضوا فقل انذرتكم صاعقه مثل صاعقة عاد و ثمود (20) تلاوت فرمودند. عتبه بعد از شنيدن اين آيات به سوى قريش برگشت و قضيه را به اطلاع آنها رساند و سپس گفت: كلمنى بكلام ماهو بشعر و لا بسحر و انه لكلام عجب ماهو بكلام الناس... او «پيامبر» طورى با من صحبت كرد كه نه شعر بود و نه سحر بلكه كلماتى بود عجيب كه از جنس كلام بشر نبود...(21)
مشابه همين مسأله و برخورد را وليد بن مغيره داشت كه بعد از استماع آيات سوره حم به خانه برگشت و از منزل خارج نشد؛ او كه عموى ابوجهل بود، سران قريش متعرض ابوجهل شدند كه عمويت به دين محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله گرويده است. ابوجهل و ديگران از اين امر شديداً غصه‏دار و غمگين شدند؛ صبح اول وقت ابوجهل به سراغ عمويش وليد رفته و به او گفت: مرا سرافكنده كردى و به افتضاح كشاندى و به دين محمد در آمدى. گفت: نه من به دين خود و اجدام هستم؛ لكن كلامى از او شنيدم كه مو بر بدنم راست شد؛ وقتى پرسيدند كه آيا آن كلام شعر بود گفت: خير. خطابه بود؟ گفت: خير. هر چه گفتند گفت: خير. گفتند پس چه بود؟ گفت: مرا مهلت دهيد تا فكر كنم.(22)
اين روايت و روايات قبلى همه حاكى از متحير بودن قريش در امر قرآن و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بود؛ لذا مكرراً جلسه تشكيل داده و به مشورت مى‏پرداختند تا شايد بتوانند مرهمى بر آن زخمهاى دردناكشان بگذارند؛ امّا هيهات.
مرحوم شيخ طوسى در تفسير تبيان در بيان اين آيات چنين فرموده‏اند:
«... با اينكه مى‏دانستند پيامبر شاعر نيست چنانكه مى‏دانستند مجنون هم نيست؛ اما اين اتهامات را به اين جهت مى‏گفتند كه نبوت و نزول وحى را بر پيامبر تكذيب كنند تا بتوانند خود را از پيامدهاى آن راحت كنند و اين عملى است كه از بيچارگان و سفيهان سر مى‏زند كه آنها نيز مخالفان خود را تكذيب مى‏كنند...»(23)
سيد قطب در تفسير فى ظلال القرآن در همين رابطه مى‏گويند:
«... آرى. قريش زمانى مى‏گفتند قرآن شعر است و پيامبر شاعر. آنها وامانده و متحير در اينكه چگونه با اين بيانات مقابله كنند و چطور با آن مواجه شوند. بيانات و اقوالى كه مانند آن را نديده و نشنيده و نمى‏شناختند و آنقدر اثر داشت كه در دل مردم نفوذ كرده و افكار و ديدگاه آنها را به حركت درآورده و بر اراده و افكارشان غلبه كرده بود.»(24)

گفته شد كه كفار قريش براى آنكه مرهمى بر زخم دلشان بنهند هر گاه پيامبر را بطريقى مورد اتهام قرار مى‏دادند تا اينكه بتوانند تأثير كلام ايشان را كمتر كنند و توجه مردم به آن حضرت را از بين ببرند و گفته شد كه نوعاً اتهاماتى كه به حضرت مى‏بستند هيچ وجه تناسبى نداشته؛ اما از جهاتى قابل توجيه بود؛ مثلاً در يكى از جلسات وقتى بحث بر اين شد كه چه نسبتى به ايشان بدهند، بعضى پيشنهاد ساحر بودن را مطرح كردند.
چنانكه وليدبن مغيره در يكى از همان جلسات بعد از رد پيشنهادهاى ديگران به فكر فرو رفت و بعد از مدتى با ناراحتى سر بلند كرد و گفت: او نيست مگر ساحر و جادوگر؛ چرا كه بين پدر و فرزند و برادر و زن و شوهر جدايى مى‏اندازد و اين نيست مگر همان سحر و جادو.(25)
اما اينكه چرا حضرت را شاعر مى‏گفتند، تناسب قضيه در آن بود كه در جاهليت مردم اعتقاد بر اين داشتند كه هر شاعرى را شيطان و يا جن خاص خودش است كه اشعار را به او القا مى‏كند. چنانكه در تاريخ ادبيات عرب در اين خصوص آمده است:
«از طرف ديگر نوعى ويژگى مافوق طبيعى با نام شاعر ملازم بود؛ مى‏پنداشتند كه موجودى نامرئى و نيرومند كه همان جن باشد به وى الهام مى‏بخشد و يا حتى در درون او حلول كرده است؛ هر شاعر جن خاص خود را داشت.(26)
دكتر جواد على اين قضيه را به طور مبسوط مطرح كرده است و حتى نام شياطين بعضى شعرا، كه در عصر جاهليت مردم و خود شاعران به آن اعتقاد داشتند، را ذكر كرده است. از جمله اسم شيطان اعشى، مسحل بود و شيطان امرئ القيس، لافظ و شيطان عبيد بن ابرص، هبيد نام داشت.(27)
لذا قريش با اين عنوان كه پيامبر شاعر است و اين مطالبى را كه به عنوان وحى و قرآن بيان مى‏كند از طرف خدا نمى‏باشد، بلكه اشعارى است كه توسط جن يا شيطان به او القاء مى‏شود؛ حضرت را مورد اتهام قرار مى‏دادند.
ظاهراً بعضى از قريش نيز به همين مسأله دل خوش كرده بودند كه آرى او پيغمبر نيست بلكه شاعرى است كه اشعارى مى‏سرايد؛ لذا امر او را مقطعى دانسته و مى‏گفتند او هم مانند ديگر شاعران مى‏ميرد و ما از دست او راحت مى‏شويم. با اين چاره انديشى ظاهراً هم مرهمى بر دلهاى زنگ زده خود مى‏گذاشتند، هم جواب سؤال ديگران را مى‏دادند.
بعلاوه اينكه اين تهمت مى‏توانست توجيهى براى دفع تأثير كلام و بيانات حضرت خصوصاً آيات نازله بر ايشان باشد و از مقام و موقعيتشان بكاهد؛ چرا كه ايشان نيز شاعرى است مانند ديگر شاعران كه باستناد مخيلات و ذوقيات و نهايتاً آموخته‏هاى خود اشعارى را در قالبى جذاب مى‏سرايد، بالاخره مرگ او فرا رسيده و از بين خواهد رفت. چنانكه آيه شريفه ام يقولون شاعر نتربص به ريب المنون (سوره طور / 30) حاكى از اين ديدگاه است.
علامه طباطبايى در ذيل اين آيه چنين فرموده‏اند:
«حاصل اين معنى اين است كه او شاعر است و ما منتظر مرگ او هستيم تا بعد از مردنش يادش از دلها برود و اسم و رسمش فراموش شود و ما از دست او راحت مى‏شويم.»(28)

با توجه به اين دو بحث كه شأن نزول آيات و تناسب اين اتهام را مطرح كرديم. اكنون ديدگاه قرآن را در باره شعر بودن قرآن و شاعر بودن پيامبر مطرح مى‏كنيم:
چنانكه از ظاهر آيات بدست مى‏آيد مى‏توان آنها را در سه دسته از هم متمايز كرد:
دسته اول. آياتى كه خداوند از قول كفار اين اتهام را به پيامبر مطرح كرده است و آنها عبارتند از سه آيه زير:
1 ـ بل قالوا اضغاث احلام بل افتراه بل هو شاعر. (انبياء / 3)
2 ـ يقولون ائنا لتاركوا آلهتنا لشاعر مجنون. (صافات / 36)
3 ـ ام يقولون شاعر نتربص به ريب المنون. (طور / 30)
دسته دوم. آياتى كه خداوند اين اتهام را با تأكيد تمام رد فرموده است و عبارت از دو آيه زير است:
1 ـ و ما علمناه الشعر و ما ينبغى له ان هو الاّ ذكر مبين. (يس / 69)
2 ـ (انه لقول رسول كريم) و ما هو بقول شاعر قليلا ما تؤمنون. (حاقه / 41)
دسته سوم. آياتى كه ديدگاه كلى قرآن را راجع به شاعران نفياً و اثباتاً مطرح كرده است.
و الشعراء يتبعهم الغاوون....(شعراء / 227 ـ 224)
الف: دسته اول. راجع به اين آيات در دو بحث گذشته توضيحات لازم گفته شد.
ب: دسته دوم. كه خود در برگيرنده دو مطلب است:
1 ـ پيامبر شاعر نيست و ما به او تعليم شعر نداديم.
2 ـ قرآن شعر نبوده و سروده شاعر نيست.
ظاهراً اين آيات جواب صريح و قاطعى است به مفاد آيات دسته اول كه كفار پيامبر را شاعر مى‏دانستند و قرآن را شعر مى‏پنداشتند. خداوند صراحتاً فرموده است كه پيامبر شاعر نيست و اصلاً شعر به او تعليم داده نشده و شعر گفتن او را سزاوار نيست.
توضيح آيات دسته دوم با بيان چند مطلب:
هر چند ما كه قرآن را بعنوان اولين منبع و سند در بيان افكار و عقايد و كليه مطالب ديگرى كه مورد نظر است مى‏دانيم اما خالى از فايده نخواهد بود. اگر به استناد نظر علماى بزرگوار از مفسرين و قبل از آن روايات وارده اين مسأله را توضيح بيشترى داده و چند مطلب مربوط را مطرح نماييم.
مطلب اول: آيا پيامبر شعر بلد بودند يا خير؟
با توجه به اين آيه و آيات ديگر ظاهر اين است كه پيامبر عالم به شعر نبودند؛ يعنى نمى‏توانستند شعر بسرايند و انشا كنند؛ چرا كه اين امر نسبت به ايشان منهى عنه بوده و اصلاً خداوند ذوق و قريحه شعر گفتن را به ايشان نداده است.
چنانكه مرحوم طبرسى نوشته‏اند:
ما علّمناه الشعر. اى ما اعطيناه العلم بالشعر و انشائه. يعنى ما به پيامبر علم و دانش شعر گفتن را عطا نكرديم.(29)
علامه طباطبايى نيز همين نظر را دارند.(30)

اگر گفته شود كه درست است پيامبر نسبت به سرودن شعر نهى شده بود اما از آنجاييكه شعر گفتن معمولاً از ذوقيات انسان است و ممكن است هر كس بتواند شعر بگويد؛ لذا مى‏گوييم پيامبر احتمالاً ذوق و قدرت شعر گفتن را داشته لكن چون منهى عنه بوده از آن پرهيز مى‏كرده است.
در جواب اين اشكال بايد گفت كه ديدگاه مفسران متفاوت است. اكثر آنان ـ از شيعه و اهل سنت ـ اعتقاد دارند كه پيامبر اصلاً علم به سرودن شعر نداشته است و اگر احياناً بيت و يا ابياتى بعنوان شعر به ايشان نسبت داده باشند آنها را تأويل كرده و جواب داده‏اند.
اما اينكه علم و قدرت سرودن شعر را نداشته‏اند.
اول. خداوند صراحتاً فرموده است كه پيامبر را شعر تعليم نداده است.(31)
دوم. اگر ايشان توان و قدرت شعر گفتن را داشتند هر آينه اين شبهه براى ديگران به وجود مى‏آمد كه نكند اين آيات از همان اشعار باشد كه ايشان با استفاده از ذوق و قريحه شعرى آنها را مى‏سرايد.(32)
سوم. اصلاً خداوند اين ذوق و قريحه شعرى را در وجود مقدس پيامبر ننهفته است.(33)

در مقابل قول اول ـ كه مشهور بين مفسران همان بود ـ كسانى از مفسران هستند كه اين نهى را دليلى بر نداشتن ذوق و قريحه شعرى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ندانسته و اعتقاد دارند كه ايشان طبع و ذوق شعر داشته‏اند لكن چون منهى عنه بوده‏اند از آن استفاده نمى‏كرده‏اند.(34)

شايد بتوان گفت كه طرفداران قول دوم به اين علت كه پيامبر را جامع تمام كمالات مى‏دانسته و بعلاوه ذوق شعرى از فطريات انسان است به اينكه حضرت ذوق و قريحه شعرى داشته نظر داده‏اند؛ اما بايد توجه داشت كه شايد ذوق و طبع شعرى از كمالات باشد اما براى پيامبر كه پرورش يافته مكتب وحى است و خود فرموده‏اند: ادبنى ربى فاحسن تأديبى(35)
ذوق و قريحه شعرى كمالى محسوب نمى‏شود كه هيچ بلكه موجب نقص هم هست؛(36) چرا كه او موجودى است ملكوتى و از منبع لايزال وحى بهره مى‏گيرد كه هر چه هست حق است و واقعيت اما شعر چيزى است خيالى آميخته با توهمات و اكاذيب كه مشهور است. «احسن الشعر اكذبه».

با توجه به توضيحات مطلب اول معلوم مى‏شود كه پيامبر شعرى انشاء نفرموده‏اند. چنانكه علامه طباطبايى فرموده‏اند:
لم يقل رسول اللّه ص شعراً قط. پيامبر هرگز شعرى نگفتند.(37)

بيت و يا ابياتى موزون و مقفى به پيامبر نسبت داده شده است.
مثل اينكه فرموده‏اند:
انا النبى لا كذب
انا ابن عبدالمطلب
يا در جنگ حنين فرموده‏اند:
هل انت الاّ اصبع رميت
و فى سبيل اللّه مالقيت(38)
تمام مفسرين و علما اين مسأله را به چند وجه جواب داده‏اند:
اول. اين بيت و ابيات شعر نيستند تا مورد اشكال واقع شوند؛ چرا كه شعر بايد با قصد به وزن و قافيه و نظم گفته شود در حاليكه در قرآن نيز آيات نسبتاً موزون و مقفى داريم و يا بعضى مردم گاه بدون هيچ قصد و اراده‏اى در محاورات روزمره خود جملات موزون و مقفى بكار مى‏برند اما هيچكدام از اينها شعر به حساب نيامده و گوينده را شاعر محسوب نمى‏كنند.(39)
دوم. اين ابيات اگر شعر هم باشد اتفاقاً از پيامبر صادر شده و حضرت قصد شعر گفتن را نداشته‏اند.
سوم. مشهور بين اديبان آن است كه كلام منظوم يك بيتى و دو بيتى را شعر نمى‏گويند.(40)
اگر جواب دوم را بپذيريم بايد قبول كنيم كه پيامبر ذوق و قريحه و قدرت شعر گفتن را داشته ولى به علت آنكه منهى عنه بوده استفاده نمى‏كرده‏اند.

ايشان در كتاب تفسيرش در بيان ما علمناه الشعر و آيات مربوطه شعر را به دو نوع تقسيم كرده‏اند:
1 ـ شعر منطقى. كه تأليف شده است از مقدمات كاذبه و خيالى؛
2 ـ شعر اصطلاحى. كلام موزون و مقفى كه گوينده با اراده و قصد آنرا به وزن و قافيه در مى‏آورد.
ضمن اينكه معتقد است شعر در نزد قدما عبارت از چيزى بوده كه از مقدمات تخيلى و كاذب تشكيل مى‏شده و وزن و قافيه در آن نقشى نداشته و بعدها اين دو ركن مهمى را در شعر بوجود آوردند. سپس اضافه مى‏كند: منظور از قرآن در ماعلمناه الشعر(41) و ما هو بشاعر(42) شعر منطقى است نه اصطلاحى،(43) لذا در جاى ديگر مى‏گويد:
اينكه پيامبر را شاعر مى‏دانستند منظور از شاعر بودن كاذب بودن بود؛ چرا كه بليغان عرب مى‏دانستند اين كلماتى كه پيامبر مى‏فرمايد شعر نيست.(44)

1 ـ اينكه در نزد قدما شعر خالى از وزن و قافيه بوده صحيح است؛ اما در عصر جاهليت قبل از اسلام وزن و قافيه جزو اركان اصلى شعر محسوب مى‏شده و اصطلاحاً شعر به كلامى مى‏گفتند كه ضمن اينكه از مقدمات خيالى و كاذب تشكيل مى‏شده است داراى وزن و قافيه نيز بوده است و اين امر از اشعارى كه از شاعران جاهليت به ما رسيده است و يا اشعار شاعران مخضرم و همچنين شاعران صدر اسلام مثل حسان و ديگران اين موزون و مقفى بودن كاملاً مشهود است و قريب به اتفاق مفسران و اديبان بر اين امر اتفاق دارند؛ پس منظور همان شعر اصطلاحى موزون و مقفى است نه نظر صاحب تفسير روح البيان؛
2 ـ اينكه مقصود از شاعر بودن پيامبر كاذب بودن ايشان باشد و به تناسب آيات ديگر مثل: ما علمناه الشعر. والشعراء يتبعهم الغاوون. شاعر مجنون. سازگارى ندارد؛
3 ـ اينكه بلغاى عرب مى‏دانستند اين كلماتى كه پيامبر مى‏فرمايد شعر نيست صحيح است. چنانكه در بيان شأن نزول آيات به طور مفصل گفته شد؛ يا اينكه وليد(45) بعد از شنيدن آياتى از كلام اللّه مجيد از زبان پيامبر قرآن را چنين توصيف كرد و گفت:
من از محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله امروز سخنى شنيدم كه از سنخ كلام انس و جن نيست. و ان له لحلاوة و ان اعلاه لَمُثمر و ان اسفله لمعذق. و انه يعلو و ما يعلى عليه. بدرستى كه سخن او شيرينى خاصى دارد و زيبايى مخصوص. شاخسار آن پر ميوه و ريشه‏هاى آن پر بركت است. سخنى است برجسته و هيچ سخنى از آن برجسته‏تر نيست؛(46)
4 ـ در آيه شريفه سوره انبياء قبل از شاعر بودن نسبت مفتر بودن را به ايشان داده‏اند كه همان كذب است. پس معلوم مى‏شود منظور از شاعر بودن كاذب بودن حضرت نبوده است. و همچنين موارد ديگر كه تماماً دليل بر رد نظر مؤلف روح البيان است. اللّه اعلم.

در نوشتار حاضر، ابتدائاً از تاريخچه شعر و تدوين آن و اينكه شعر از فطريات انسان است سخن به ميان آمده است. سپس فرق شعر را با نظم بيان نموده و آيات مربوط به شعر و شاعران را ذكر كرده‏ايم و ضمن دسته بندى اين آيات به بيان آراى مفسران شيعه و اهل سنت پرداخته و نهايتاً مدعاى خود را با استناد به آيات و روايات به اثبات رسانده و در پايان با توجه به آيات شريفه قرآن موقعيت شاعران را نفياً و اثباتاً مطرح كرده و از مطلوبيت نفسى شعر سخن گفته‏ايم.
مطلب سوم. آيا پيامبر شعر و اشعار ديگران را انشاد(47) مى‏فرموده‏اند؟
مرحوم علامه امينى تصريح دارند به اينكه حضرت شعر ديگران را انشاء مى‏فرموده‏اند.(48)
در عين حال ايشان بيت يا ابياتى كه پيامبر از شاعران انشاد فرموده باشد ذكر نكرده‏اند.
مرحوم طبرسى، علامه طباطبايى، ابوالفتوح رازى، قرطبى، دكتر جواد على و ديگران نوشته‏اند كه:
پيامبر هر وقت مى‏خواست شعر شاعرى را انشاد فرمايند در آن تغيير و تصرف مى‏كردند.(49)
چنانكه از عايشه چنين نقل كرده‏اند:
روزى پيامبر به شعر ابن قيس
«ستبدى لك الايام ما كنت جاهلا
و يأتيك بالاخبار من لم يتزود»
تمثل جستند؛ اما آنرا با تغيير و تصرف چنين انشاد فرمودند:
ستبدى لك الايام ما كنت جاهلاً
و يأتيك من لم يتزود بالاخبار
ابوبكر گفت: يا رسول اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله شعر چنين نبود.
حضرت در جواب او فرمودند: من شاعر نيستم و گفتن شعر مرا سزاوار نيست.(50)
پس اگر پيامبر در مواردى به شعر ديگران استناد مى‏فرموده و تمثل مى‏جستند در آن تغيير و تصرف كرده و وزن آنرا بر هم مى‏زدند و اين امر هم بسيار محدود بوده است كه پيامبر شعر ديگران را مورد استناد قرار دهد. چنانكه از عايشه سؤال شد آيا پيامبر به چيزى از اشعار شاعران تمثل مى‏فرمودند؟ عايشه در جواب گفت:
«شعر» مبغوض‏ترين سخنان نزد او بود؛ هر چند گاهى به شعر ابن قيس تمثل مى‏فرمودند اما آنرا دگرگون كرده و اول و آخر بيت را عوض مى‏كردند.(51)
ابوالفتوح رازى به روايتى غير از روايت عايشه و به شعرى غير از شعر ابن قيس استشهاد كرده است كه پيامبر اكرم آنرا با تغيير و تصرف خواندند وقتى ابوبكر اعتراض كرد پيامبر در جواب او فرمودند: دانيم تا چگونه گفته است؛ ليكن نه شعر كار من است.(52)

در اينكه پيامبر علم و آگاهى به اشعار ديگران داشته و آنها را مى‏شناخته است شكى نيست. چنانكه از عبارت ابوالفتوح رازى و نظر صاحب روح البيان ـ كه سابقاً مطرح كرديم ـ اين نظر به خوبى تأييد مى‏شود. مضافاً اينكه مرحوم علامه امينى در تأييد اين نظر چنين فرموده‏اند:
روزى پيامبر فرمودند: چه كسى شعر ابوطالب را براى ما انشاد مى‏كند؟ عمر بلند شد و گفت: يا رسول اللّه شايد اين ابيات را در نظر داريد.
و ما حملت من ناقة فوق ظهرها
ابر و ادنى ذمه من محمد.
پيامبر فرمود: خير. اينكه از اشعار ابوطالب نيست اين شعر حسان بن ثابت است.
سپس حضرت على عليه‏السلام برخاسته و فرمود شايد اين را اراده فرموده‏ايد:
و ابيض يستسقى الغمام بوجهه
و بيع اليتامى عصمة للارامل
و ابيات ديگر را نيز خواندند. پيامبر فرمود: آرى.(53)
تا اينجا در طى چهار مطلب وجه ما علّمناه الشعر و اينكه پيامبر شاعر نيست معلوم شد. ضمن اينكه انه لقول رسول كريم. و ما هو بقول شاعر نيز از نظر بدور نماند. انشاء اللّه.
اما اينكه خداوند فرموده است: و ما ينبغى له (يس / 69) شعر گفتن شايسته پيامبر نيست. و اين در حالى است كه پيامبر اسلام آنقدر براى شعر ارزش قايل بودند كه مردم را به حفظ و ثبت و ضبط آن امر مىفرمودند. چنانكه آنها را به تعلم و تعليم قرآن دستور مى‏دادند و آن را يارى دين و جهاد در راه خداوند و تعالى دين مى‏دانستند و مرحوم علامه امينى مكررا به اين مسأله تصريح فرموده‏اند.(54) و يا حضرت براى حسان بن ثابت منبرى قرار مى‏داد و حسان بر فراز آن در مدح پيامبر شعر مى‏سروده است و حضرت در شأن او چنين مى‏فرموده‏اند:
خداوند حسان را تا موقعى كه از ما دفاع مى‏كند تأييد فرمايد.(55)
و يا گاهى در سفرهاى طولانى حسان را به خدمت خود مى‏خواندند تا از شنيدن اشعار او كسب نيرو و استراحت كنند.(56) همچنين پيامبر در تأييد و تشويق شاعران اسلامى مكرر مى‏فرموده‏اند:
والذى نفس محمد بيده فكانما تنضحونهم بالنبل فيما تقولون من الشعر.(57)
سوگند به آن كسى كه جان محمد در دست قدرت اوست با اين اشعار گويى تيرهايى به سوى آنها پرتاب مى‏كنيد.
آرى عنايت پيامبر در باره شعر و شاعران به قدرى است كه وقتى كعب بن زهير قصيده لاميه‏اش را در مسجد در محضر پيامبر قرائت كرد حضرت لباسى از برد يمانى به عنوان صله به او تقديم فرمودند كه بعداً معاويه همان لباس را به بيست هزار درهم خريدارى كرده و خلفا در عيد فطر و قربان آن را به تن مى‏كردند.(58)
پيامبر در مورد يكى از شاعران مدافع اسلام چنين فرموده‏اند:
اهج المشركين فان روح القدس معك ما هاجيتهم.(59)
مشركين را هجو كن بدرستيكه تا زمانيكه آنها را هجو مى‏كنى جبرئيل همراه توست.
و همچنين موارد متعدد ديگرى كه همه حكايت از توجه و عنايت پيامبر به شعر و شاعران دارد.
آرى اين را مى‏دانيم كه جبرئيل همان فرشته‏اى است كه حامل وحى الهى به پيامبر اكرم است؛ اما به نص صريح حضرت در مواردى به كمك و تأييد شاعران اسلامى مى‏آيد و اين نيست مگر عنايت ربانى و لطف نبوى به شعر و شاعران.

در زندگى ائمه (عليهم اسلام) كه نظر مى‏افكنيم مى‏بينيم هر كدام به طريقى شعر و شاعرى را مورد عنايت و لطف خود قرار داده‏اند و چه بسا بعضى از آن بزرگواران خود نيز شعر و اشعارى سروده باشند. چنانكه از وجود مقدس اميرالمؤمنين عليه‏السلام و امام حسين عليه‏السلام نيز اشعارى زيادى نقل كرده‏اند و حتى ديوانى به امام على عليه‏السلام نسبت داده شده است.(60) و از جمله توصيه‏هاى امام صادق عليه‏السلام به شيعيان اين است:
به فرزندان خود اشعار عبدى را بياموزيد كه او بر دين خداست.(61)
با توجه به اين ديدگاه از پيامبر و ائمه (عليهم السلام) و به تبع آنها علما و بزرگان از دانشمندان اسلامى كه همه لطف و عنايت خاصى به شعر و شاعران دارند چرا خداوند متعال فرموده و ما ينبغى له. شعر گفتن شايسته پيامبر نيست.
در جواب اين بيان شريف و ذكر حكمت اين قول رفيع با اتكا به تفسير شريف نمونه(62) كه معيار كلى مباحث اين قسمت مديون آن نوشتار است، توضيحاتى داده مى‏شود.
1 ـ همانطورى كه گفته شد اگر پيامبر شعر مى‏سرودند، با توجه به تهمتهاى قريش از جمله اينكه حضرت شاعر است ممكن بود اين شبهه براى عده‏اى پيش بيايد كه اين آيات نازله واقعاً شعر است و پيامبر نيز شاعر است؛
2 ـ شأن و مقام پيامبر بالاتر از آن است كه شعر بگويد؛ چرا كه شعر مركب از مخيلات و مكذوبات و آميخته‏هاى ديگرى است و اين براى پيامبر كه رسول خداست جداً مناسب نبوده بلكه موجب كسر شأن حضرت مى‏باشد. در حاليكه پيامبر گرامى با وحى الهى آن معدن حقايق و واقعيت‏ها كه خود سرچشمه از منبع لايزال الهى دارد بهره‏مند مى‏شده است؛ لذا شخصيتى با اين مقام و موقعيت احتياجى به شعر ندارد؛(63)
3 ـ شعر از عواطف متغير انسانى سرچشمه مى‏گيرد و هميشه در حال دگرگونى است. در حاليكه پيامبر و افكار عالى او حقايق ثابت و غير قابل تغيير آسمانى است كه تا روز قيامت براى تمام جهانيان مطرح است؛
4 ـ معمولاً شاعران در موارد زيادى لطافت شعر خود را با اغراق و مبالغه گويى مى‏رسانند. در حاليكه پيامبر از طريق وحى بدون هيچ اغراق و مبالغه‏اى افكار عالى اسلام و قرآن را به بهترين وجه به مردم ابلاغ فرمودند.
آرى اين قرآن است كه از ابتدا تا انتها با آن گستردگى فوق العاده و جذابيت فوق تصورش ذره‏اى از اغراق و مبالغه را در آن نمى‏يابيم؛
5 ـ شاعر در موارد بسيارى به جهت زيبايى و لطافت و رديف شدن قافيه و سجع خود را تسليم الفاظ مى‏كند و نوعاً از حقايق و واقعيت‏ها بدور است؛ اما قرآن با همين الفاظ متداول بهترين حقايق و واقعيت‏ها را با بيانى جذاب و فوق العاده گيرا مطرح فرموده است؛
6 ـ شعر هر چقدر جالب و عالى باشد محدود به زمان و مكان و گروه خاصى است؛ اما قرآن بدور از هر گونه محدويت بيانگر بهترين و كاملترين واقعيت‏ها بوده و گاهاً با عباراتى كوتاه بالاترين معارف را به بشريت معرفى نموده است؛
7 ـ با نگاهى به موقعيت شعر در زمان جاهليت كه بيشتر مولود زندگى شاعر، اموال طبيعى و اجتماعى او بود و مشهورترين موضوعات او وصف، مدح، رثا و هجاء، فخر و غزل و خمر بود. خصوصا با توجه به اينكه مردم اعتقاد به اين داشتند كه شاعر را شيطان و يا جنى است كه مطالب را به او القاء مى‏كند، بهتر مى‏توان به حكمت آيه شريفه پى برد.
تذكر اين نكته خالى از اهميت نيست كه تمام اين موارد نسبت به مقام رفيع نبوت است و موقعيت ناهنجار شعر جاهليت. والا شعر نفساً امرى است مطلوب و مى‏تواند در تعالى امور مثمر ثمر باشد. چنانكه پيامبر فرموده‏اند:
ان من الشعر لحكمة و ان من البيان لسحرا(64)
بعضى اشعار حكمت و پاره‏اى از سخنان سحر هستند.

گفته شد كه شاعر از مقام و موقعيت فوق العادهاى برخوردار بوده به حدى كه بالاتر از خطيب و رفيع‏تر از جنگنجو بوده است. و با پيدا شدن شاعرى در قبيله مجالس جشن و سرور برگزار مى‏گرديد كه قبيله صاحب شاعرى شده است كه در واقع او زبان گوياى قبيله خواهد بود و با اشعارش هم مى‏تواند تأليف قلوب نمايد و هم دشمنان را هجو كند. و با رجزهايش جنگجويان را تشويق كرده و پيروزيها را نصيبشان نمايد. و با رثاهايش مصائب و مصيبت‏ها را بيان كند و مصيبت زدگان را تسلى خاطر دهد...
از جمله آيات نازله در اين كتاب شريف چند آيه است كه با بيان اوصاف شاعران ديدگاه خود را نسبت به آنها بيان داشته و بهمين مناسبت يك سوره از قرآن بنام الشعراء(65) نام گرفته است.
خداوند در آياتى از اين سوره ابتدا در مقام نفى و رد شاعران آنها را طرد كرده اما براى اينكه اين توهم پيش نيايد كه چرا؟ و علت رد آنها چيست؟ اوصافشان را به خوبى بيان فرموده كه علت طرد آنها وجود آن خصائص است. در آخر با يك استثنا شاعران مورد نظر را با بيان اوصافشان مورد توجه و عنايت خاص خود قرار داده است.
آيات دسته سوم از آيات مربوط به شعر و شاعرى كه شامل چهار آيه آخر سوره شعراء مى‏باشد بيانگر همين ديدگاه است.

بعضى گفته‏اند كه آيات در باره تنى چند از شاعران قريش كه پيامبر را ناسزا گفته بودند نازل شده است. اما مشهور بين مفسران اين است كه آيات دربر گيرنده تمام شاعران جاهليت و كفار بوده و همچنين در تمام مكانها و زمانها شاعران هم فكر و عقيده و مشترك در اين اوصاف را در بر مى‏گيرد.
خط مشى و سير فكرى شاعران با پيامبر اكرم متفاوت است.
خداوند در اين آيات ضمن رد و طرد اينگونه شاعران خط مشى آنها را كه مغاير با سير فكرى و عملى پيامبر اكرم است معرفى كرده كه به مواردى از آنها اشاره مى‏شود:(66)
1 ـ شاعران در عالم خيال و پندار حركت مى‏كنند ولى پيامبر مملو از واقع بينى براى نظام بخشيدن به جهان بشريت سير مى‏كند؛
2 ـ شاعران غالباً طالب عيش و نوشند و در بند زلف و خال يار؛
3 ـ آنها معمولاً در پندارها و تشبيهات شاعرانه خويش گرفتارند؛ حتى هنگامى كه قافيه‏ها آنها را به اين سمت و آن سمت مى‏كشاند، در هر وادى سرگردان مى‏شوند؛
4 ـ آنها غالباً در بند منطق و استدلال نبوده و اشعارشان از هيجاناتشان تراوش مى‏كند و اين هيجانات و جهتهاى خيالى هر زمان آنان را به وادى ديگرى سوق مى‏دهد؛
5 ـ هنگامى كه از كسى راضى و خوشنود شوند او را با مدائح خود به اوج آسمانها مى‏برند هر چند كه او مستحق قعر زمين باشد و از او فرشته‏اى زيبا مى‏سازند هر چند شيطانى لعين باشد و هنگامى كه از كسى برنجند چنان به هجو او مى‏پردازند كه گوئى مى‏خواهند به اسفل السافلينش بكشانند هر چند موجودى آسمانى و پاك باشد؛
6 ـ شاعران غالباً مردان بزمند نه جنگاوران رزم؛ اهل سخنند نه اهل عمل.
خدا فرموده است: «انهم يقولون ما لايفعلون.» و اين در حالى است كه پيامبر با خط مشى با محتوا و حساب شده وحى و قرآن كه سرتاسر عمل به موازين و مبانى عالى كمال است و سير فكرى و عملى قابل توجهش هيچ سنخيت و ارتباطى با آن سير فكرى شاعران نداشته و ندارد.

با توجه به آن سير فكرى بيان شده اوصافى را كه قرآن براى شاعران مطرح فرموده است به شرح زير هستند:
1 ـ پيروان آنها گروهى گمراهند؛ يتبعهم الغاوون.
2 ـ آنها مردمى بى هدف و متأثر از هيجانهايند؛ انهم فى كل واد يهيمون.
3 ـ سخنانى مى‏گويند كه خود به آن عمل نمى‏كنند. انهم يقولون مالا يفعلون.
با مراجعه به تاريخ، عقل، عرف و... كاملاً معلوم مى‏شود كه پيامبر اكرم دقيقاً در مقابل اين اوصاف است.

1. مؤمن به خدا و اسلام و مبانى قرآن؛ الا الذين آمنوا...
2. اعمال صالح پيشه مى‏كنند؛ و عملوا الصالحات...
3. هميشه بياد خدا هستند؛ و اذكروا الله كثيراً...
4. در مقابل ظلم و ستم مقاوم بوده و دادخواه مظلومانند. و انتصروا من بعد ماظلموا...
در روايات است وقتى كه اين آيات نازل شد عده‏اى از شاعران خدمت پيامبر رسيدند. در حاليكه گريه مى‏كردند و مى‏گفتند ما هم جزو شاعران هستيم در حاليكه خداوند اين آيات را نازل فرموده است. پيامبر قسمت آخر آيه را براى آنها تلاوت نموده و فرمود: شما از اينها هستيد.(67) الا الذين آمنوا...
پس معلوم شد كه نفس شعر مذموم نيست چنانكه هر كه شاعر شد مطرود و مغضوب الهى نخواهد بود. بلكه همانطورى كه شعر در مواردى بسيار مورد پسند است شاعر نيز به تناسب آن مورد نظر و عنايت است.
بقول منوچهرى دامغانى(68) كه در يكى از قصايدش چنين سروده است:
گر مديح و آفرين شاعران بودى دروغ
شعر حسان بن ثابت كى شنيدى مصطفى؟
بر لب و دندان آن شاعر كه نامش بابغه است
كى دعا كردى رسول هاشمى. خير الورى؟
در خاتمه بحث جمله‏هايى از گفتار دانشمند محترم جناب آقاى قرشى را يادآور مى‏شويم.
«نا گفته نماند در قرآن به شعر جاهليت و شعر غير مسئول حمله شده است. شعرى كه در خدمت هوسهاى شخصى است و به جهت آن شعر سروده مى‏شود و قابل پياده شدن در عمل نيست. مثل تابلوهاى خيالى كه نفعى به حال جامعه ندارند و فقط اشخاص ميليونر آنها را با قيمت گزاف مى‏خرند. آرى اينگونه اشعار غير مسئول و مضر و محصول خيالبافى مورد حمله قرآن قرار گرفته است و قرآن نسل آنها را قطع كرد. ولى بعدها خلفا آن را زنده كردند و به شاعران مطرب كيسه‏هاى زر دادند».(69)
و گرنه شعر مفيد و مبين حقيقت مورد نظر قرآن و اولياى دين است چنانكه از استثنا در آيه اخير روشن گرديد.
اصولاً سخنى كه از روى وهم و خيال باشد خواه بصورت نظم باشد، يا نثر، در اسلام مذموم است. ولى بيان حقايق در هر قالبى كه باشد ممدوح و مورد نظر است.(70)

تجلّى قرآن در شعر شاعران بر چند گونه است:

در اين شيوه شاعر از پاره اى از واژه ها و تركيب هاى واژگانى قرآنى وام مى گيرد و بر شيوايى و فصاحت و بلاغت و بلندى معناى شعر خود مى افزايد, واژگانى را از قرآن مى گيرد كه ريشه قرآنى داشته باشند, حال مستقيم و يا غيرمستقيم كه مى تواند از شعر شاعران ديگر گرفته باشد. تجلّى واژگانى خود به دو شيوه تجلّى واژگانى مستقيم و تجلّى واژگانى مترجم, تقسيم مى شود.

در اين شيوه, واژه يا تركيبى قرآنى با همان تركيب و ساختار عربى خويش, بى هيچ دگرگونى يا با اندك تفاوتى در شعر راه مى يابد, مانند اين بيت:
نوشته اند بر ايوان جنة المأوي * * * كه هر كه عشوه دنيا خريد واى بر او
(حافظ)
كه تركيب جنة المأوى تركيبى است قرآنى و برگرفته از آيه شريفه: (ولقد رءآه نزلة أخرى. عند سدرة المنتهى. عندها جنة المأوى) (نجم/13 ـ 15).

در اين شيوه شاعر از گردانيده شده و يا پارسى شده تركيب قرآنى استفاده نموده از آن در شعر خود بهره مى گيرد, مثلاً:
آن شب قدرى كه گويند اهل خلوت امشب است * * * ييا رب اين تأثير از سوى كدامين كوكب است
كه واژه شب قدر در حقيقت پارسى شده واژه ليلة القدر است كه در قرآن آمده است.

در اين شيوه, شاعر, عبارت قرآنى يا عبارت روايى و يا بيت معروفى از ديگر شاعران در شعر خود مى آورد, بدان سبب كه معلوم باشد قصد اقتباس است نه سرقت. بايد توجه داشت كه اگر نص آيه يا حديث يا بيت آورده شود آن را (درج) گويند, مانند اين بيت معروف رضى الدين نيشابورى كه اقتباس از آيه 139 سوره اعراف است :
چو رسى به طور سينا (ارنى) مگو و بگذر * * * كه نيرزد اين تمنّا به جواب (لن ترانى)

در اين شيوه شاعر, آيتى از قرآن و يا حديثى يا مصراعى يا بيتى از شعر در سروده خود مى آورد مانند:
چه خوش گفت فردوسى پاكزاد * * * كه رحمت بر آن تربت پاك باد
ميازار مورى كه دانه كش است * * * كه جان دارد و جان شيرين خوش است
(سعدى)
و يا:
بسم الله الرحمن الرحيم * * * هست كليد در گنج حكيم
(نظامى/ مخزن الاسرار)

در اين شيوه, شاعر براى آذين بندى سخن خويش از آيه و يا حديثى بهره مى جويد و به ناچار بيش از پيش ساختار آن را در هم مى ريزد و طرحى دگر مى اندازد كه اين شيوه بيشتر در اشعار مولوى به چشم مى خورد, مانند:
گفت موتوا كلكم من قبل أن * * * يأتى الموت تموتوا بالفتن
(مولوى)
كه گزارشى است بس در هم ريخته از حديث مشهور (موتوا قبل أن تموتوا).

در اين شيوه, شاعر, مضمون آيه يا حديثى را به صورت ترجمه و يا تفسير به زبان پارسى بيان مى كند, مانند:
قيمت هر كس به قدر علم اوست * * * اين چنين گفتا اميرالمؤمنين
(ناصر خسرو)
كه ترجمه اين حديث اميرمؤمنان على(ع) است: (قيمة كلّ امرء ما يعلم) .
و يا اين بيت:
آدمى مخفى است در زير زبان * * * اين زبان پرده است بر درگاه جان
(مولوى)
كه ترجمه سخن مولاى متقيان على (ع) است كه فرمود: (المرء مخبوء تحت لسانه).
در تجلى گزارشى نيز تفسير و تفصيل يك يا چند آيه در يك غزل يا قصيده يا چند بيت آورده مى شود و نمونه هاى آن فراوان است.

در اين شيوه, شاعر پارسى گوى, سخن خويش را بر پايه نكته اى قرآنى يا روايى بنا مى نهد, اما آن را به عمد با اشاره و نشانه اى همراه مى سازد تا خواننده اهل معرفت را به آنچه خود نظر داشته, رهنمون گرداند.
مانند:
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه * * * چون نديدند حقيقت ره افسانه زدند
(حافظ)
اين بيت اشاره اى به روايت پيامبر اسلام(ص) دارد كه آن حضرت فرمود: (انّ امّتى ستفترق بعدى على ثلاثة و سبعين فرقة, فرقة منها ناجيه و اثنتان و سبعون فى النار).

در اين شيوه, شاعر يك آيه يا روايت را مدّ نظر داشته و به تأويل و تفسير آن مى پردازد, مانند حديثى كه مى فرمايد: (حبّ الوطن من الايمان). در اين حديث وطن را تأويل به وطن آن سويى و ملكوتى انسان كرده اند, مانند اين ابيات مرحوم شيخ بهايى در نان و حلوا:
قم توجه شطر اقليم النعيم * * * واذكر الاوطان و العهد القديم
گنج علم ما ظهر مع ما بطن * * * گفت از ايمان بود حبّ الوطن
اين وطن مصر و عراق و شام نيست * * * اين وطن شهرى است كان را نام نيست
زآن كه از دنياست اين اوطان تمام * * * مدح دنيا كى كند خير الأنام
حبّ دنيا هست رأس هر خطا * * * از خطا كى مى شود ايمان عطا
اينك پس از اين مقدمه و تعريف انواع تجلى قرآن در شعر, سرى به ديوان حضرت امام خمينى(ره) خواهيم داشت و انواع تجلّى قرآن را در شعر ايشان همراه با نمونه هايى خواهيم آورد.

همه در عيد به صحرا و گلستان بروند * * * من سرمست ز ميخانه كنم رو به خدا
آيه شريفه (فجعلهم جذاذاً الا كبيراً لهم لعلّهم اليه يرجعون) (انبىء/58) به صورت تفسيرى در اين بيت تجلى نموده است. در تاريخ آمده است كه ابراهيم(ع) آن گاه كه قوم او براى انجام مراسم عيد به صحرا رفته بودند به بتخانه رفت و همه بتها را جز بت بزرگ شكست و تبر خود را بر دوش بت بزرگ نهاد.
عاشق روى توام اى گُل بى مثل و مثال * * * بخدا غير تو هرگز هوسى نيست مرا
در اين بيت, آيه شريفه (ليس كمثله شيئ) (شورى/11) به نحو واژگانى مترجم تجلى نموده است.
پرده از روى بينداز به جان تو قسم * * * غير ديدار رُخت ملتمسى نيست مرا
در اين بيت آيه شريفه (و لمّا جاء موسى لميقاتنا و كلّمه ربّه قال ربّ أرنى أنظر اليك قال لن ترانى) (اعراف/143) به صورت تلميحى تجلّى نموده است.
همه جا منزل عشق است كه يارم همه جاست * * * كور دل آن كه نيــابد به جهان جــاى تو را
در اين بيت آيه شريفه (فأينما تولّوا فثمّ وجه الله) (بقره/115) به صورت تلميحى تجلّى كرده و تفسيرى از آن آيه شريفه ارائه شده است.
سرزلفت به كنارى زن و رخسارگشا * * * تا جهان محو شود, خرقه كشد سوى فنا
اين بيت را مى توان تجلّى تلميحى اين آيه شمرد: (فلمّا تجلّى ربه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسى صعقاً) (اعراف/143)
رسم آيا به وصال تو كه در جان منى؟ * * * هجر روى تو كه در جان منى نيست روا
در اين بيت دو آيه: (و نحن اقرب اليه من حبل الوريد) (ق/16) و (و هو معكم اينما كنتم) (حديد/4) تجلّى تلميحى دارند كه در اين آيه شريفه معيّت حق تعالى به انسان ها معيّت قيّوميّه تلقّى مى شود يعنى لحظه اى نيست كه از انسان ها به دور باشد.
جز عشق تو هيچ نيست اندر دل ما * * * عشق تو سرشته گشته اندر گل ما
اين بيت با تجلى تلميحى آيه شريفه: (فاذا سوّيته و نفخت فيه من روحى) (حجر/29) ظهور دارد كه حق تبارك و تعالى اندر گِل بشر از روح خودش كه از عالم امر است دميده است و انسان ها را جان بخشيده است.
گر نوح ز غرق سوى ساحل ره يافت * * * اين غرق شدن همى بود ساحل ما
در اين بيت نيز اشاره اى به داستان نوح و نشستن در كشتى و نجات از طوفان است كه در آيات چندى از قرآن آمده است.
اى جلوه ات جمال ده هر چه خوبرو * * * اى غمزه ات هلاك كن هر چه شيخ و شاب
اين بيت را شايد بتوان تجلى گزارشى تفسيرى از آيه نور دانست: (الله نور السموات و الأرض مثل نوره كمشكوة فيها مصباح… )
هر كجا پا بنهى حسن وى آنجا پيداست * * * هر كجا سر بنهى سجده گه آن زيباست
اين بيت تجلى تلميحى از اين آيه است: (ولله المشرق و المغرب فأينما تولّوا فثمّ وجه الله إن ّالله واسع عليم) (بقره/115).
جمله خوبان برِ حسن تو سجود آورند * * * اين چه رنجى است كه گنجينه پير و برنا است
اين بيت تجلى تلميحى از آيه 34 بقره است: (و إذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا الاّ ابليس أبى و استكبر و كان من الكافرين).
واى اگر پرده ز اسرار بيفتد روزى * * * فاش گردد كه چه در خرقه اين مهجور است
اين بيت تجلّى تلميحى است از آيه شريفه: (يوم تبلى السرائر) (طارق/9)
با مدعى بگو كه تو و جّنت النعيم * * * ديدار يار حاصل سرّ نهان ماست
اين بيت تجلّى اقتباسى يا تجلى واژگانى مستقيم با همان تركيب قرآنى از آيه شريفه: (و لو أنّ اهل الكتاب آمنوا و اتّقوا لكفّرنا عنهم سيّئاتهم و لأدخلناهم جنّات النعيم) (مائده/65) است.
ما عاشقان ز قلّه كوه هدايتيم * * * روح الامين به سدره پى جست وجوى ماست
گلشن كنيد ميكده را اى قلندران * * * طير بهشت مى زده در گفت وگوى ماست
با مطربان بگو كه طرب را فزون كنند * * * دست گداى صومعه بالا به سوى ماست
اين ابيات تجلّى تفسيرى از داستان معراج است كه در اول سوره اسراء بدان اشاره شده است, و در بيت اول نيز تجلّى اقتباسى از آيات شريفه (نزل به الروح الأمين. على قلبك) (شعراء/193 و 194) و (و لقد رآه نزلة اخرى. عند سدرة المنتهى. عندها جنة المأوى. اذ يغشى السدرة ما يغشى. مازاغ البصر و ما طغى) (نجم/13 ـ 17) مى باشد.
هر كسى از گنهش پوزش و بخشش طلبد * * * دوست در طاعت من غافر و توّاب من است
اين بيت تجلى گزارش مترجم از آيه (واستغفره انّه كان توّاباً) (نصر/3) است.
عارفان رخ تو جمله ظلومند و جهول * * * اين ظلومى و جهولى سرو سوداى من است
در اين بيت تجلّى اقتباسى از اين آيه است: (انّا عرضنا الأمانة على السموات و الأرض و الجبال فأبين أن يحملنها و أشفقن منها و حملها الإنسان انّه كان ظلوماً جهولاً) (احزاب/72).
عالم و جاهل و زاهد همه شيداى تواند * * * اين نه تنها رقم سرّ سويداى من است
اين بيت تجلّى تلميحى است از آيه (سبّح لله ما فى السموات و الأرض) (حديد/1)
من چه گويم كه جهان نيست بجز پرتو عشق * * * ذوالجلال است كه بر دهر و زمان حاكم اوست
اين بيت تجلى اقتباسى است از آيه: (و يبقى وجه ربّك ذوالجلال و الاكرام) (رحمن/27)
من به يك دانه به دام تو به خود افتادم * * * چه گمان بود كه در ملك جهان دامم نيست
اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى از داستان آدم و حوّا است كه هنگامى كه از درخت ممنوعه تناول كردند به خود آمدند و عريان بودن خودشان را مشاهده كردند.
گر سليمان بر غم مور ضعيفى رحمت آرد * * * در بر صاحبدلان والاى و سرافراز گردد
اين بيت تجلى تفسيرى از داستان حضرت سليمان است كه هنگام لشگركشى به سبا از وادى مورچگان عبور مى كرد:
(حتى اذا أتوا على واد النمل قالت نملة يا ايها النمل ادخوا مساكنكم لايحطمنّكم سليمان و جنوده و هم لايشعرون) (نمل/17 ـ 18)
يياد روى تو غم هر دو جهان از دل برد * * * صبح اميد, همه ظلمت شب باطل كرد
اين بيت شايد تجلّى تأويلى از آيه شريفه: (أليس الصبح بقريب) (هود/81) باشد كه از آن تعبير شده به صبح اميدوارى, صبح پيروزى و صبحى كه شب ديجور را زدود, و صبحى كه حضرت لوط پيامبر و اهلش به جز همسر كافرش كه همراه با قوم لوط شبانگاه به هلاكت رسيدند, نجات يافتند.
آتشى را كه ز عشقش به دل و جانم زد * * * جانم از خويش گذر كرد و خليل آسا شد
در اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى از داستان حضرت ابراهيم(ع) است راجع به شكستن بت ها كه به سوزاندن حضرت ابراهيم انجاميد و فرمان خداوند متعال كه فرمود: (يا نار كونى برداً و سلاماً على ابراهيم) (انبياء/69) او را از آتش خشم بت پرستان نجات داد.
معجز عشق ندانى تو زليخا داند * * * كه برش يوسف محبوب چنان زيبا شد
در اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى از داستان حضرت يوسف و زليخاست كه زليخا آن چنان شيفته او شد كه مورد اعتراض ديگر زنان قرار گرفت و در سوره يوسف به تفصيل آمده است.
گر تو آدم زاده هستى علّم الأسما چه شد * * * قاب قوسينت كجا رفته است أو أدنى چه شد
اين بيت تجلّى اقتباسى از آيات شريفه قرآن كريم است كه فرمود: (و اذ قال ربّك للملائكة انّى جاعل فى الأرض خليفة قالوا أتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدّماء و نحن نسبّح بحمدك و نقدّس لك قال انّى أعلم ما لاتعلمون. و علّم آدم الأسماء كلّها…) (بقره/30 ـ 33) و آيه شريفه: (فكان قاب قوسين أو أدنى) (نجم/9)
مرشد از دعوت به سوى خويشتن بردار دست * * * لا الـهت را شنيـدستـم ولى الاّ چـه شـد
اين بيت تجلّى اقتباسى از آيات شريفه اى همچون: (الله لا اله الاّ هو) (بقره/255) مى باشد.
دنباله صبح ليلة القدر * * * خور با رخ آشكار آمد
اين بيت هم تجلى اقتباسى و هم تجلى گزارش تفسيرى ازسوره قدر است كه آيه اول آن (انا انزلناه فى ليلة القدر) و پايان آن (سلام هى حتى مطلع الفجر) مى باشد.
او بود و كسى نبود با او * * * يكتا و غريب وار آمد
اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى از سوره مباركه اخلاص (قل هو الله أحد) مى باشد.
گلزار ز عيش لاله باران شد * * * سلطان زمين و آسمان آمد
اين بيت تجلى تلميحى از اين آيه شريفه است (و لله ملك السموات و الأرض) (آل عمران/189)
يوسفى بايد كه در دام زليخا دل نبازد * * * ور نه خورشيد و كواكب در برش مفتون نداند
مصراع اول اين بيت, تجلى گزارشى تفسيرى است از آيه شريفه (و راودته التى هو فى بيتها عن نفسه و غلّقت الأبواب و قالت هيت لك قال معاذ الله إنّه ربى أحسن مثواى إنّه لايفلح الظالمون. و لقد همّت به و همّ بها لولا أن رآى برهان ربّه كذلك لنصرف عنه السوء و الفحشاء انّه من عبادنا المخلصين) (يوسف/23 و 24)
آن كه بشكست همه قيد, ظلوم است و جهول * * * و آن كه از خويش و همه كون و مكان غافل بود
مصراع اول اين بيت نيز تجلى تلميحى از آيه امانت است كه پيش از اين ياد شد.
طلوع صبح سعادت فرا رسد كه شبش * * * يگانه يار به خلوت بداد اذن ورود
اين بيت تجلى تلميحى است از آيه شريفه: (تنزّل الملائكة و الروح فيها بإذن ربّهم من كلّ أمر. سلام هى حتّى مطلع الفجر) (قدر/4 ـ 5)
موسى اگر نديد به شاخ شجر رخش * * * بى شك درخت معرفتش را ثمر نبود
اين بيت تجلى تلميحى و گزارشى تفسيرى از داستان حضرت موسى (ع) است هنگامى كه آتش را از دور ديد و رفت تا خبرى از آن بياورد. قرآن در اين زمينه مى فرمايد: (انّى آنست ناراً لعلّى آتيكم منها بخبر أو جذوة من النار لعلّكم تصطلون. فلما أتيها نودى من شاطىء الواد الأيمن فى البقعة المباركة من الشجرة أن يا موسى إنّى أنا الله ربّ العالمين) (قصص/29 ـ 30)
بلقيس وار گر در عشقش نمى زديم * * * ما را به بارگاه سليمان گذر نبود
اين بيت تجلّى گزارشى تفسيرى از آيات شريفه سوره نمل و داستان حضرت سليمان (ع) است كه در آيه هاى 38 تا 44 اين سوره آمده است.
خواست شيطان بد كند با من ولى احسان نمود * * * از بهشتم بـرد بيـرون بسته جانــان نمـود
اين بيت نيز تجلّى تلميحى از داستان خلقت حضرت آدم و حوّاست كه خداوند متعال آن دو را از خوردن ميوه شجره منع فرمود, اما شيطان بر آنان غالب آمد و آن دو نيز دچار وسوسه هاى شيطانى شدند و از آن ميوه ها تناول كردند و خداوند از بهشت شان بيرون برد. در اين بيت امام(ره) مى فرمايد: اين عمل شيطان باعث شد كه آدم و آدميان خود را به خداوند متعال وابسته تر بينند و با او بيشتر راز و نياز كنند. اين داستان در چند سوره از قرآن وارد شده است.
غمزه ات در جان عاشق برفروزد آتشى * * * آن چنـان كـز جلوه اى بـا موسى عمـران نمود
اين بيت تجلّى تلميحى از آيات 29 ـ 35 سوره قصص داستان حضرت موسى(ع) است كه فرموده: (فلمّا قضى موسى الأجل و سار بأهله آنس من جانب الطور ناراً )
ابن سينا را بگو در طور سينا ره نيافت * * * آن كه را برهـان حيران سـاز تو حيران نمود
اين بيت تجلّى واژگانى مترجم است از آيه شريفه: (وشجرة تخرج من طور سيناء) (مؤمنون/20)
از اقامتگه هستى به سفر خواهم رفت * * * به سـوى نيستيم رخت كشــان خواهى ديـد
اين بيت تجلى گزارش تفسيرى از آيه شريفه: (كلّ نفس ذائقة الموت) (آل عمران/185) است.
قدسيان را نرسد تا كه به ما فخر كنند * * * قصه علّم الأسمــا به زبـان است هنوز
اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى و نيز تجلى اقتباسى است ازخلقت آدم و اراده حق تعالى از خلقت آدم كه ملائكه زبان حال به اعتراض گشودند و گفتند: (أتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدماء) (بقره/30) و حق تعالى پاسخ فرمود: (إنّى أعلم ما لاتعلمون)… و (علّم آدم الأسماء كلّها ثمّ عرضهم على الملائكة فقال أنبئونى بأسماء هؤلاء إن كنتم صادقين) و ملائكه گفتند: (سبحانك لاعلم لنا إلاّ ما علّمتنا إنّك أنت العليم الحكيم) (بقره/31 ـ 32)
هر طرف رو كنم تويى قبله * * * قبله, قبله نما نمى خواهم
اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى از آيه شريفه: (فأينما تولّوا فثمّ وجه الله) (بقره/115) است.
در آتش عشق تو خليلا نه خزيديم * * * در مسلخ عشّاق تو فرزانه و فرديم
در اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى از داستان حضرت ابراهيم و به آتش افكندن آن حضرت در آتش برافروخته نمروديان مى باشد كه ذكرش در سوره مباركه انبياء آمده است.
تو خطا كارى و حق آگاه است * * * حيله گر زهد نمايى بس كن
اين بيت تجلّى گزارشى تفسيرى از اين آيه است: (وانّ ربّك ليعلم ماتكنّ صدورهم و ما يعلنون) (نحل/74) و نيز آيه: (انّ الله عليم بذات الصدور) (مائده/7).
حق غنيّ است, برو پيش غني * * * نزد مخلوق, گدايى بس كن
اين بيت تجلى تلميحى است از آيه شريفه: (واعلموا انّ الله غنيّ حميد) (بقره/267).
زد خليل عالم چون شمس و قمر را به كنار * * * جلـوه دوست نبــاشـد چو مـن و آفـل مـن
اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى و يا تلميحى است از آيه شريفه: (فلمّا رأى القمر بازغاً قال هذا ربّى فلمّا أفل قال لئن لم يهدنى ربى لأكوننّ من القوم الضالّين. فلمّا رأى الشمس بازغة قال هذا ربّى هذا أكبر فلمّا أفلت قال يا قوم انّى برىء ممّا تشركون) (انعام/ 77 ـ 78)
طور سينا را بگو ايام صعق آخر رسيد * * * موسى حق در پى فرعون باطل آمده
در اين بيت واژه هاى طور سينا, صعق, موسى, تجلى واژگانى مترجم دارند, اما تجلى گزارش تفسيرى نيز در اين بيت مشاهده مى شود, آيه (ولكن انظر الى الجبل فان استقرّ مكانه فسوف ترانى فلمّا تجلّى ربّه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسى صعقاً… )(اعراف/143) دلالت تفسيرى بر اين بيت دارد.
زاده اسماء را با جنة المأوى چه كارى * * * در چم فردوس مى مـاندم اگر شيطان نبودى
اين بيت تجلّى تأويلى است از آيه: (و علّم آدم الأسماء كلّها) كه تأويل به زاده اسماء شده است و واژه جنة المأوى تجلّى واژگانى مستقيم يا اقتباسى از آيه شريفه (عندها جنّة المأوى) (نجم/15) است, و نيز در مصراع دوم اين بيت, تجلّى گزارشى تفسيرى از آيه (ولاتقربا هذه الشجرة فتكونا من الظالمين) (بقره/35) به چشم مى خورد.
يوسفا از چاه بيرون آى تا شاهى نمايى * * * گر چه از اين چـاه بيرون آمدن آسـان نبودى
اين بيت تجلّى گزارشى تفسيرى از داستان حضرت يوسف است كه برادران بر اثر حسادت بر يوسف او را در چاه انداختند و به تقدير الهى سرانجام عزيز مصر شد, و اين تجلّى تأويلى نيز دارد كه مقصود از (يوسف) روح پاك و پاكيزه بشر است و (چاه) در اينجا زندان تن است يعنى تعلقات مادى.
رسد جانم به فوق قاب قوسين * * * كه خورشيد شب تارم تو باشى
اين بيت تجلى واژگانى مستقيم است از آيه شريفه: (فكان قاب قوسين أو ادنى) (نجم/ 9)

طى شد شب هجر (قدر) و مطلع فجر نشد * * * ييــارا دل مـرده تشنـه پـــاسخ تـو است
اين بيت تجلى واژگانى مترجم است از آيه شريفه: (سلام هى حتى مطلع الفجر) (قدر/5)
فردا كه به صحنه مجازات روم * * * گويند كه هنگام ندامت بگذشت
اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى است از آيه شريفه (آلآن و قد عصيت قبل و كنت من المفسدين) (يونس/91)
تا جلوه او جبال را دكّ نكند * * * تا صعق تو را ز خويش مندكّ نكند
پيوسته خطاب لن ترانى شنوي * * * فانى شو تا خود از تو منفكّ نكند
اين ابيات تجلى واژگانى مستقيم و مترجم و نيز اقتباسى است ازاين آيه شريفه: (و لمّا جاء موسى لميقاتنا و كلّمه ربّه قال ربّ أرنى أنظر اليك قال لن ترانى و لكن انظر الى الجبل فإن استقرّ مكانه فسوف ترانى فلمّا تجلّى ربّه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسى صعقاً… ) (اعراف/143).
ذرات جهان ثناى حق مى گويند * * * تسبيح كنان لقاى او مى جويند
ما كور دلان, خامششان پنداريم * * * با ذكر فصيح راه او مى پويند
اين ابيات تجلى گزارشى تفسيرى از اين آيه است: (تسبّح له السموات السبع و الأرض و من فيهنّ و إن من شىء إلاّ يسبّح بحمده و لكن لاتفقهون تسبيحهم إنّه كان حليماً غفوراً) (اسراء/44).
جز فيض وجود او نباشد هرگز * * * جز عكس نمود او نباشد هرگز
مرگ است اگر هستى ديگر بيني * * * بودى جز بود او نباشد هرگز
اين ابيات تجلّى گزارش تفسيرى و نيز تجلّى تأويلى از آيات شريفه: (فأينما تولّوا فثمّ وجه الله)(بقره/115) و نيز (الله نور السموات و الأرض)(نور/35) است, زيرا نور موجب ديده شدن اجسام مى باشد و نيز با نور است كه عكس همه اجسام در چشم ايجاد مى شود.
اى ياد تو روح بخش جان درويش * * * اى مهر جمال تو دواى دل ريش
اين بيت تجلى گزارشى تفسيرى است از آيه شريفه: (ألا بذكر الله تطمئنّ القلوب) (رعد/28)
او نور زمين و آسمان ها باشد * * * قرآن گويد, چنان نشان كى يابى
اين بيت تجلّى تلميحى است از آيه: (الله نور السموات و الأرض… )(نور/35)
هيهات كه تا اسير ديو نفسي * * * از راه (دنى) سوى (تدلّى) گذرى
اين بيت تجلى اقتباسى است از آيه شريفه: (ثمّ دنى فتدلّى) (نجم/8)
دكّ كن جبل خودى خود چون موسي * * * تا جلوه كند جمال او بى أرنى
اين بيت تجلّى اقتباسى است از آيه شريفه: (فلمّا تجلّى ربّه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسى صعقاً…) (اعراف/143)

لم يلدم بسته لب و گرنه بگفتم * * * دخت خدايند اين دو نور مطهّر
اين بيت تجلّى اقتباسى و تفسيرى است ازسوره مباركه توحيد (لم يلد و لم يولد)
امرش قضا حكمش قدر حبّش جنان بغضش سقر * * * خــاك رهش زيبد اگر بر طره سـايد حور عين
در اين بيت تجلى واژگانى مستقيم و مترجم از آيه هاى چندى ديده مى شود مانند آيه شريفه: (و اذا قضى امراً فانّما يقول له كن فيكون) (بقره/117) و همچنين آيه شريفه: (و ان من شيئ الاّ عندنا خزائنه و ما ننزّله الاّ بقدر معلوم) (حجر/21) و آيه هاى: (سأصليه سقر. و مأادراك ما سقر. لاتبقى و لاتذر) (مدثر/ 26 ـ 28) و نيز آيه شريفه: (و كذلك زوّجناهم بحور عين) (دخان/54)
گو بيا بشنو به گوش دل نداى (انظرونى) * * * اى كه گشتى بى خود از خوف خطاب (لن ترانى)
اين بيت تجلّى اقتباسى و تجلى گزارشى تفسيرى است از آيه شريفه: (قال ربّ أرنى أنظر اليك قال لن ترانى) (اعراف/143)

در شهريور سال 1285در تبريز و از ميان خانواده‌اي روحاني قدم به عرصه هستي نهاد. آغازين روزهاي حضور او در خانواده، مقارن بود با ظهور قيام‌هاي انقلابي مشروطه خواهان به رهبري ستارخان و باقر‌خان.
او پس از اتمام تحصيلات ابتدايي در مكتب قريه خشگناب، روستاي اجدادي‌اش، تحصيلات عربي را در مدرسه طالبيه تبريز به انجام رساند.
در سال 1300 با اتمام سيكل اول متوسطه در تبريز، جهت تكميل تحصيلات مدرسه به دار‌الفنون وارد شد.
او كه از اوايل كودكي قريحه شعري خود را بارها آزموده بود، در اين زمان تخلّص خود را با تفأل به ديوان حافظ از بهجت به شهريار تغيير داد.
او كه در 1303 وارد مدرسه عالي طب شده بود، در پي بحراني روحي، در آخرين ترم تحصيلي، طب را رها كرد و در پي اشتغال در اداره ثبت اسناد به استخدام بانك كشاورزي در‌آمد.
پس از فوت پدر و مادر در سال 1332 به تبريز بازگشت و تشكيل خانواده داد.
مي‌توان آغاز تحول عظيم روحي و اعتقادي او و انزواي تدريجي‌اش را كه قرين كتابت قرآن نيز بود در حدود سال 1334 دانست.
اين شاعر برجسته ميهنمان در پي بيماري ريوي، در 27 شهريور 1367 دار فاني را وداع گفت و در مقبرة الشعراي تبريز به خاك سپرده شد.
???
دقتي مختصر در زندگي استاد شهريار، تسلط او به زبان عربي و انس او با متون عربي بويژه قرآن كريم را تأييد مي‌كند. تحول استاد (كه به قول خودش: بت‌شكني‌هايي بود كه به تائب شدن وي انجاميد)، مقدمه‌اي بود براي ياد‌آوري آنچه از والدين به ارث برده بود، از اخلاق و تقوا و ارادت به اهل‌بيت?.
آنچه درباره شهريار و توجه او به مضامين بلند سخن الهي پيش روي شماست، تنها گزيده‌اي است كه بر مبناي كتاب امام علي(ع) در نگاه شهريار، به رشته تحرير در‌آمده و آيات مشخص شده در آن را ـ‌كه غالباً در شأن مولاي متقيان و اهل‌بيت عصمت? بوده‌ـ به‌ترتيب آمدن آن در قرآن متذكر شده است، و الاّ بررسي دقيق و كامل اشعار استاد درخور كتابي است گرانسنگ:
???
يا أيها الّذين آمنوا أطيعوا اللّه و أطيعوا الرّسول و أولي الأمر منكم… (سوره نساء، آيه 59)
در اين شعر كه ترجمه‌اي است از شعري منسوب به حضرت امير(ع) در ديوان منسوب به ايشان، آمده:
چه شد، عهد خدا بر من شكستيد الا اي حــاسـدان عـهـد بشكـن!
بـه قـرآن طـاعت من كـرد واجـب به هر مؤمن، خداي حي ذو‌المَن1
توجه به سه كلمه كليدي: قرآن، طاعت و مؤمن كه با قيد واجب (امر الهي) همراه شده، آيه 59 سوره نساء را به‌ياد مي‌آورد.
إنّما وليكم اللّه و رسوله و الّذين آمنوا الّذين يقيمون الصّلاة و يؤتون الزّكاة و هم راكعون (سوره مائده، آيه 55)
در اين بيت از شعر معروف مناجات:
برو اي گداي مسكين در خانه علي زن كه نگين پـادشاهي دهـد از كرم گدا را2
و اين بيت از شعر مناجات سحر:
نگين خاتم جم، در نماز مي‌بخشند نظـر به حُقّه‌3 رنـدان پـاكبـاز كـنيد4
استاد اشاره مي‌كند به شأن نزول آيه 55 سوره مائده، كه مربوط به بخشش انگشتر توسط امير‌المؤمنين(ع) در حين ركوع به سائل است و وجه بارزي از حاكميت حضرت، بعد از پيامبر، يعني: كسي پس از رسول اكرم شايسته خلافت است كه در حال ركوع زكات داده. اين شاخصه‌اي بود كه در تاريخ اسلام، انحصاراً در مورد حضرت علي(ع) مصداق پيدا كرده است.
???
… إنّما أنت منذر و لكلّ قوم هاد (سوره رعد، آيه 7)
در ترجمه‌اي كه شهريار از خطاب منظوم حضرت علي(ع) به حارث همداني سروده، از قول حضرت مي‌گويد:
هـر كـه مرد از جـهان مرا بيند خواه اهل صلاح و خواه فساد
بـر سـرم ‌اهـتـزاز پرچـم ‌‌حـق نقـش پـرچـم:«لكلّ قوم هاد»5
و در منظومه صداي خدا:
ديــده ز‌ديــدار خــجـل مــي‌‌‌شــود ورد زبـــان نــغـمـه‌‌ دل مـــي‌شــود
در ره ايـن كـعـبـه مـنـادي عـلي است ز‌آن كه نذير احمد و هادي علي است6
در ذيل آيه 7 سوره رعد احاديث زيادي است، من جمله: پيامبر اكرم خطاب به علي(ع) فرمودند:
أنا المنذر و أنت يا علي الهادي إلي أمري».7
من بيم‌دهنده [مردمم] و تو اي علي هدايتگر‌[شان] به آنچه بر آن مأمورم.
???
… إنّما يريد اللّه ليذهب عنكم الرّجس أهل البيت و يطهّركم تطهيرا… (سوره احزاب، آيه 33)
در شعري كه شهريار تبريزي در ستايش مرزبان حماسه جاويد، علامه اميني، و اثر سترگ او، الغدير، سروده، به يكي از اختصاصات معصومين كه مستند به قرآن است اشاره مي‌كند:
كــار وصــي چــون نـبـي، (امـر الهـي) بـود
امـر خـدا، خـلـق را، شـور بـه ســر كـوبـدا
امـر گـر از خـلق شد، شور در آن جـايز است
امـر خـدا، خـلـق را، شــور بـه سـر كـوبـدا
مظهر تطهير حق، با چو مني، گو يكي است؟
آهـن سـرد ايـن قـدر كس بـه ‌هـدر كـوبـدا؟8
كه به (آيه تطهير) و پاكي اهل‌بيت? از هر‌گونه خطا و لغزش اشاره دارد.
و يطعمون الطّعام علي حبّه مسكيناً و يتيماً و أسيرا (سوره انسان، آيه 8)
سوره انسان كه به نام‌هاي «دهر» و«هل أتي» نيز شهرت دارد، يكي از مشهور‌ترين آيات را در شأن اهل‌بيت پيامبر? يعني (حضرت علي(ع)، حضرت فاطمه‌ے و امام حسن و امام حسين(ع)) در خود جاي داده است.
شهريار تبريزي بر همين اساس، در پايان شعر (شأن نزول هل أتي) كه داستان نزول اين سوره است، مي‌گويد:
هل أتي نازل در شأن بتول عذرا است مرحـبا مهبط تنزيل خـداوند حـكيم9
يا آنجا كه در منقبت ساقي كوثر سروده:
با انبيا به سر و علن، نصرتت قضاست يـا مظـهر العجـائـبِ يـا مرتضـي عـلي
فياض در فضـيلت تـو گفتـه (هل أتي) لـولاك در فتـوت تـو، (لافتي) عـلي10
???
و الشّمس وضحاها، والقمر إذا تلاها. (سوره شمس، آيه 1ـ 2)
در منظومه صبر و ظفر اين شاعر تبار آل‌اللّه، مي‌گويد:
غيـر ولايت، چـه جـانشين نبوت؟ تالي و الشّمس بين كه و القمر آيد11
در تأويل دو آيه فوق، روايتي است كه مي‌فرمايد: منظور از «والشّمس و ضحاها»، رسول‌اللّه است و منظور از «و‌القمر إذا تلاها»، امير‌المؤمنين علي‌بن ابي‌طالب(ع) است.12
???

اين آيه كه از حروف مقطعه تشكيل شده، در آغاز هفت سوره: غافر، فصّلت، شوري، زخرف، دخان، جاثيه و احقاف آمده است (و بلافاصله پس از آن، از قرآن و وحي سخن به ميان آمده).
با مراجعه به روايات و احاديث در‌مي‌يابيم كه حم، يكي از اسامي رسول اكرم است.13 و در نتيجه مراد از آل حم، اهل‌بيت? هستند14 و مرحوم شهريار با ريز‌بيني خاص خود به آن توجه كرده:
اين علي بود كه مي‌گفت، ببين تا زهرا هنرش چيست، زهي همت آل حاميم15
???
پر‌واضح است كه در اشعار شاعري، چون استاد شهريار، بسيار به آيات و روايات پرداخته شده چون:
جـلـوه خـالـق اعظـم ننمـايند بـه خـلق مـگـر از غـرفـه(إنّك لعلي خـلـق عظـيم)16
طفلي از كوچه ندا داد و(فلا تقهر)17خواند نكـند كـامـده بـاشـد به در خـانـه يتيم18
و يا در شعر جوال نخوت:
عنكبوتستيم و ابدان چون بيوت اوهن الابيات، بيت العنكبوت19
كه اشاره ايست به آيه 41 سوره عنكبوت:
مثل الّذين اتّخذوا من دون اللّه أولياء كمثل العنكبوت اتّخذت بيتا و إنّ أوهن البيوت لبيت العنكبوت لو كانوا يعلمون.
و يا در جايي كه از قول حضرت امير(ع) به مخالفانشان، مي‌گويد:
چو بي‌مهر ولي شد چيست ايمان؟ چـراغي كش فـرو خـشكيد روغن
نـيـابـد حـاسـد مــا بـوي جـنـت مگر اشـتر رود در چـشـم سـوزن20
بيت دوم، ضمن اينكه اشاره به حديثي از رسول اكرم‌ است، كه مي‌فرمايند:
… «لا يدخل الجنّة مبغض لي و لعلّي»21 …
… كسي كه بغض من و علي را در سينه دارد، وارد بهشت نمي‌شود…
ترجمه مثلي است كه از قرآن اقتباس شده و كنايه است از كاري كه امكان‌پذير نيست:
«إنّ الّذين كذّبوا بآياتنا و استكبروا عنها لا‌تفتّح لهم أبواب السّماء ولا‌يدخلون الجنّة حتّي يلج الجمل في سمّ الخياط وكذلك نجزي المجرمين». (سوره اعراف، آيه40)
از اين موارد در اشعار استاد بسيار است و اميد است در مجالي ديگر به آنها پرداخته شود.

گزاره را در اين‌جا به‌معني عبارت و جمله (خواه جمله كامل و خواه جمله ناقص) به‌كار مي‌بريم. بنابراين اثر پذيري گزاره‌اي يعني اين‌كه گوينده عبارت و جمله‌اي قرآني يا روايي را در سخن خويش بياورد، كه خود به‌زبان اهل بلاغت به‌دو گونه اقتباس و حل، بخش‌پذير است:‌

در اين شيوه، گوينده، گزاره‌اي، يعني عبارتي قرآني يا روايي،و را با همان ساختار عربي، بي‌هيچ‌گونه تغيير يا با اندك دگرگوني كه در تنگناي وزن و قافيه از آن گريز و گزيري نيست، درسخن خود مي‌آورد. اين‌گونه بهره‌گيري شاعران از قرآن و حديث با قصد و غرض‌هاي گوناگون انجام مي‌گيرد:‌به‌قصد تبرّك و تيمّن (يعني با آوردن سخن خداوند به‌سخن خويش مباركي و بركت بخشيدن)؛ به قصد تبيين و توضيح (يعني با آوردن عبارت قرآني مقصود خويش را آشكارتر ساختن)؛ به‌قصد تعليل و توجيه (يعني آيه‌اي را بر سخن خويش دليل آوردن)؛ به‌قصد تشبيه و تمثيل (يعني مقصود خود را به‌مضموني قرآني مانند نمودن)؛ به‌قصد تحريض و تحذير (يعني با آوردن عبارتي قرآني خواننده را به‌چيزي تحريض و تشويق كردن يا از چيزي تحذير و زنهار دادن)؛ به‌قصد استشهاد و استناد (يعني مقصود خويش را به‌كلام خدا مستند كردن و سخن خدا را شاهد آن ساختن)؛ به قصد تزيين و تجميل (يعني كلام خويش را با گزاره‌هاي قرآني آراستن و زيبا ساختن) و به قصد نكته‌پردازي، هنرنمايي، فضل‌فروشي و… پيداست كه چه‌بسا پاره‌اي از اين‌ها با هم و يك‌جا نيز زمينه‌ياز اقتباس گزاره‌اي قرآني مي‌توانند باشند. براي نمونه نظامي، در نخستين بيت مثنوي پرآوازه‌اش «مخزن‌الاسرار»، آيه «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم» را به قصد تبرك و تيمن و پيروي از اين سنت اسلامي كه پسنديده و بايسته است تا هركاري با نام و ياد خداوند آغاز شود،1 بي‌هيچ تغييري اقتباس كرده است:2‌
هست كليد در گنج حكيم بسم‌الله الرحمن الرحيم
چه‌خطر دارد اين پليد نبيد 3 «عند كأس مزاجها كافور»
چند نمونه ديگر:‌
اقتباس بخشي از آيه «اِنَّ الاَبرارَ يشْرَبونَ مِنْ كأس كانَ مِزاجُها كافوراً؛ ابرار و نيكان از جامي كه با كافور آميخته است، مي‌نوشند»4 است با اندكي تغيير، به قصد تحريض و تحذير، و در بيان اين معني است كه شراب دنيايي در قياس با شراب بهشت ارج و ارزش ندارد.
تا زدر بسته نگردي ملول نصر من‌اللّه و فتح قريب
سلمان ساوجي، ديوان ص16
شب وصل است وطي شد نامه هجر سلام فيه حتي مطلع الفجر
تضمين و اقتباس گزاره‌قرآني‌«نصرُ منَ‌اللّه وَ فَتْح قريب؛ ياري از خداست و پيروزي نزديك است» به‌قصد استشهاد، تحريض و اميد‌بخشي، در بيان اين معني كه آدمي هرگز هرچه كار بر او سخت شود و هرچه درها به‌روي او بسته شود نبايد از فتح و گشايش الهي نوميد گردد.
مرا شكيب نمي‌باشد اي مسلمانان ز‌روي خوب «لكم دينكم ولي ديني»
حافظ، ديوان، ص267
اقتباس آيه «سلام هي حتّي مطْلَع‌الفَجْر؛ شب قدر تا سپيده‌دمان سلام و سلامت است»5 با اندكي تغيير، به قصد تبرّك و تزيين و …
سعدي، غزليات، ص 517
اقتباس گزاره قرآني «لَكُمْ دينُكُمْ وَلي دين؛ دين شما، شما را و دين من مرا»6 با اندك دگرگوني به قصد استشهاد و نكته‌پردازي.
داريم ساقيا هوس عشرت و نشاط جوياي راه ميكده‌ايم «اهدنا‌الصراط»
كمال خجندي، ديوان، ج3، ص639.
اقتباس بخشي از آيه «اهْدنَا الصراطَ المُستقيم» به قصد نكته‌پردازي و هنرنمايي و…
بي‌نم آب رز7 چو موسم ز‌آب رز با شدم حيات بليدي
نوبهار حيات من گشته است و من‌الماء كلّ شيء حيچ
مست عشقيم عيب ما مكنيد فاتقواللّه يا اولي‌الاباب
اقتباس بخشي از آيه «وَ جَعَلْنا مِنَ‌الْماءِ كُلَّ شَيءٍ حي؛ همه‌چيز را از آب زندگي داديم»8 به‌قصد تمثيل و تجميل.
جسم خاك از عشق برافلاك شد كوه در رقص آمد و چالاك شد
عشق جان طور آمد عاشقا طور مست و «خرّ موسي صعقا»
خواجوي كرماني، ديوان، ص377.
تضمين گزاره قرآني «فَاتَّقوا‌اللّهَ يا اولي‌الاَلْباب؛ اي خردمندان، تقواي خدا پيشه كنيد»9 به‌قصد استشهاد و تحريض و …
مثنوي، 25/1
تضمين بخشي از آيه «فَلَمّا تَجَلّي رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكّاً وَ خَرَّ موسي صَعِقاً؛ چون خداي موسي بر كوه جلوه كرد، كوه را پخشش و پاشان كرد و موسي بيهوش فرو افتاد»10
با اندكي تغيير، به قصد استشهاد و استناد، در بيان اين معني كه عشق پاك آسماني نه‌تنها آدمي را از خاك به‌افلاك مي‌برد كه جماد را نيز جان مي‌بخشد.
قدر همت باشد آن جهد و دعا ليس للانسان الاّ ما سعي
مثنوي، 29/12
اقتباس از آيه «لَيسَ لِلانسانِ إلاّ ما سعي؛ انسان چيزي جز كوشش خود نمي‌يابد»11 به قصد استشهاد و استناد
هركه را نعمت و مال آمد و جاه سفلگي «رابعهم كلبهم» است
خاقاني، ديوان، ص750
اقتباس بخشي از آيه «سَيقُولونَ ثَلاثَة رابِعُهُم كَلْبُهُمْ؛ مي‌گويند [اصحاب كهف] سه نفر بودند و چهارمين آن‌ها سگشان بود»12 به‌قصد تمثيل و نكته‌پردازي در بيان اين معني كه نعمت و مال و جاه سه‌چيزي هستند كه چهارمين آن‌ها سفلگي و پستي است، همان‌گونه كه به‌قولي اصحاب كهف و ياران غار سه‌نفر بودند و چهارمين آن‌ها سگشان بود.

«يومَئذٍ يصدُرُ الناسُ اشتاتاً لِيرَوا اعمالَهُم، فَمَن يعمَل مِثقَالَ ذَرَّةٍ خَيراً يرَهُ وَمَن يعمَل مِثقال َذَرةٍ شَرّاً يرَه»؛ «در چنين روزي[روز قيامت] آدميان دسته دسته و پراكنده بازگردند تا آنچه را كرده‌اند، بدانان نشان دهند. پس هر كه به اندازه ذره‌اي كار نيك كند، آن را مي‌بيند[و پاداش آنرا مي‌گيرد] و آنكه به اندازه ذره اي كار بد كند، آن را مي بيند[ و كيفر آن را مي‌چشد]».
(سوره زلزال، آيات 6 8)
? ????
مـگر مـي رفـت استــاد مـهـيـنــه ‌ خـــري مــي بــرد بــارش آبـگـيـنـه
يكي گفتش كـه بس آهستـه كـاري بــديـن آهستـگي بـر خـــر چـه داري
چـه دارم؟ گفت دل پـر پيــچ دارم ‌ كـه گـر خـــر مـي بيـفتـد هيــچ دارم
چو پي بر بـاد داردعمر هيـچ است ببين كين هيچ را صدگــونه پيـچ است
چنين عمري كزو جان تو شاد است ‌ چـو مـرگ آيد به جان تو كه بــاد است
اگــر سـدّ سكنــدر پيـش گيــري ز وقـت خود نـه پس نـه پـيش ميــري
همان،ص 138
عمر آدمي چون بار شيشه است كه با اندك غفلت و بي توجّهي مي‌شكند و هيچ مي‌شود، تفسيري تمثيلي است بر آيه شريفه «اِنّ الانسان َلَفي خُسرٍ»؛ «همانا كه آدمي در خسارت و خسران است». (سوره عصر، آيه 2) و خسارت و خسران آن جاست كه كسي افزون بر سود نبردن و بهره به دست نياوردن، اصل سرمايه را نيز از دست بدهد1 داستان عمر آدمي درست همين گونه است، عمر سرمايه‌اي گرانبهاست در دست، كه اگر غفلت كنيم و آن را به درستي و راستي نگذرانيم، نه تنها از اين سرمايه سودي نبرده‌ايم كه اصل آن را نيز از دست داده ايم. از اينجاست كه گفته‌اند:اذا تَنَفَّسَ تَنَقَّصَ؛ آدمي چون نفس بر آورد، پاره‌اي از عمرش كاسته مي‌شود.2 از حضرت‌امير(ع) نيز نقل شده كه:«نَفَسُ المَرءِ خُطاهُ اِلي اَجَلِهِ؛ آدمي با هر دمي كه برمي‌آورد، گامي به سوي مرگ برمي دارد.3
اين تفسير تمثيلي عطار از اين آيه شريفه، يادآور تفسير تمثيلي ديگري است از عارفي صاحب دل كه فخررازي آن را گزارش كرده است: يكي از پيشينيان گفته: معني سوره‌‌عصر را از يخ فروشي آموختم! كه فرياد مي‌زد و به تكرار مي‌گفت: رحم كنيد به كسي كه سرمايه‌اش آب مي‌شود. پيش خود گفتم: اين است معني«اِنّ الانسانَ لفي خسر» كه نفس نفس سرمايه عمر او آب مي‌شود واو را خسارت زده باقي مي‌گذارد».4

1. ‌هشت كتاب، سهراب سپهري
 

يوسفـم گر نزند بر سـر بالينم سـر همچو يعقوب دل آشفته بويش باشم
اشاره دارد به آيات 93 و 94 سوره يوسف كه مي‌فرمايد:
«اِذهَبُوا بقميصي هذا فَالقوهُ علي وجه ابي ياتِ بَصيراً وَأتوني بِاَهلِكُم اجمعين? ولَمّا فَصَلَت العير قالَ ابوهُم اِنّي لَاَجدُ ريح يوسُفَ لَولا اَن تُفَنِّدون؛ اكنون پيراهن مرا نزد پدرم يعقوب برده و به روي او افكنيد كه تا ديدگانش باز بينا شود؛ آنگاه او را با همه اهلبيت و خويشان، از كنعان به مصر آريد و چون كاروان از مصر بيرون آمد، يعقوب گفت: اگر مرا تخطئه نكنيد من بوي يوسفم را مي‌شنوم».

سـاغـر روح فـزا از كف لطـفـش گيـرم
غافـل از هـر دو جهـان بسته مـويش باشـم
اشاره دارد به آيه 21 سوره دهر كه مي‌فرمايد:
«وسَقاهُم رَبُّهُم شَراباً طَهُوراً؛ وخدايشان شرابي پاك و گوارا بنوشاند».
وهمچنين ابيات
الا يا ايها الساقـي زمـي پـرسـاز جامـم را كه از جانم فرو ريزد هواي ننگ و نامم را
در غزل حسن ختام
جـرعه‌اي مي‌خواهـم از جام تو تا بيهوش گردم هوشمند از لذت اين جرعه مي بي‌نصيب است
در غزل مكتب عشق
ساغـي بيـار و باده بـريـز و كرشـمه كـن كاين غمزه روح پرور جان و روان ماست
در غزل ديدار يار
ساقـي بـريـز بـاده گلـگون به جـام مـن اين خـم پر ز مـي سبب آبـروي ماسـت
در غزل سبوي عاشقان

بر در ميـكـده و بتـكـده و مسجـد و ديـر سـجـده آرم كه تـو شايـد نظـري بنـمائـي
اشاره به آيه 115 سوره بقره دارد كه مي‌فرمايد:
«فَاَينما تَولّوا فَثَمَّ وَجهُ اللّه اِنّ اللّه واسع عليم؛ پس به هر طرف روي كنيد بسوي خدا روي آورده‌ايد خدا به همه جا محيط و به هر چيز داناست».
و همچنين در غزل شرح جلوه:
بـه كـجا روي نمـايد كه تواش قبـله‌نه‌اي آنكـه جـويد بحـرم منـزل و مأواي تـو را

آنكـه بشكست همه قيد ظلوم است و جهول آنكه از خويش و همه كون و مكان غافل بود
اقتباس از آيه 72 سوره احزاب كه مي‌فرمايد:
«اِنّا عَرَضنا الاَمانَةَ عَلَي السمواتِ وَ الارضِ والجِبالِ فَاَبينَ اَن يحمِلنَها واَشفَقنَ منها وَحَمَلَها الانسان اِنّه كان ظلوماً جهولا؛ ما بر آسمانها و زمين و كوههاي عالم عرض امانت كرديم همه از تحمل آن امتناع ورزيده و انديشه كردند تا انسان بپذيرفت و انسان هم (در مقام آزمايش و اداء امانت) بسيار ستمكار و نادان بود».
وهمچنين در غزل فتواي من:
عـارفـان رخ تـو جمله ظـلومنـد و جهول اين ظلومي و جهولي سر و سوداي من است

بشكنـم ايـن قلـم و پـاره كنـم ايـن دفتر نتوان شـرح كنـم جلـوه والاي تـو را
اشاره دارد به آيه 109 سوره كهف كه مي‌فرمايد:
«قُل لو كانَ البَحرُ مِداداً لِكلماتِ رَبّي لَنَفِد البَحرَ قَبلَ اَن تَنفدَ كَلِماتُ رَبّي…؛ [اي رسول ما به امت] بگو كه اگر دريا براي نوشتن كلمات پروردگار من مركب شود پيش از آنكه كلمات الهي به آخر رسد دريا خشك خواهد شد…».
همچنين اين بيت:
واي اگر پــرده زاســرار بـيفتد روزي فاش گردد كه چه در خرقه اين مهجور است
اشاره دارد به آيه 9 سوره طلاق كه مي‌فرمايد:
«يومَ تُبلَي السَرائِرُ؛ روزي كه اسرار باطن شخص آشكار شود».

مـا عاشـقـان زقله كوه هدايتيم روح الامين به «سدره» پي جستجوي ماست
اشاره دارد به آيه13و 14 سوره النجم كه مي‌فرمايد:
«ولَقَد رَءاهُ نَزلَةً اُخري? عِندَ سِدرةِ المُنتَهي؛ يك بار ديگر هم او را [جبرئيل را] رسول مشاهده كرد در نزد [مقام] سدرة المنتهي».

روزي از رخ بنمـايد زنـهانـخـانه خـويـش فاش گردد كه به پيدا و نهـان حاكم اوسـت
اشاره دارد به آيه 16 سوره غافر كه مي‌فرمايد:
«لِمَنِ المُلكُ اليومَ لِلّهِ الواحِدِ القَهار؛ در آن روز سلطنت عالم با كيست؟ با خداي قاهر مغتنم يكتاست».

بـا عـاقـلان بـگـو كـه رخ يـار ظـاهـر اسـت كاوش بس است اين همه در جستجوي دوست
اشاره دارد به آيه 16 سوره ق كه مي‌فرمايد:
«نَحنُ اَقرَبُ اِلَيه مِن حَبلُ الوَريدِ؛ ما از رگ گردن به انسان نزديكتريم».

اين پريشـان حالي از جام بلـي نوشيـده‌ام
اين بلي تا وصل دلبر بي بلا دمساز نيست
اشاره دارد به آيه 172 سوره اعراف كه مي‌فرمايد:
«اَلَستُ بِرَبِكُم قالُوا بَلي شَهِدنا اَن تَقولُوا يومَ القِيامَة انّا كُنّا عَن هذا غافِلين؛ آيا من پروردگار شما نيستم؟ همه گفتند: بلي ما به خدايي تو گواهي مي‌دهيم كه ديگر در روز قيامت نگوييد ما ازاين واقعه غافل بوديم».

آتشـي را كه زعـشقـش به دل و جانـم زد
جانم از خويش گذر كرد و خليل آسا شد
اشاره دارد به آيه 69 سوره انبيا كه مي‌فرمايد:
«يا نارُكُوني بَرداً وَ سَلاماً عَلي اِبراهيمَ؛ اي آتش سرد و سالم براي ابراهيم باش».
 

اينك كه گونه‌ها و شيوه‌هاي اثرگذاري قرآن برشعر و ادب فارسي را بررسيده و باز نموده‌ايم، به سراغ بزرگان شعر فارسي مي‌رويم وبا گلگشتي در كوچه باغ‌هاي شعر و سرود آنان، نمونه‌هايي از اثر پذيري‌هاي آنان را از قرآن كريم به تماشا مي‌نشينيم.
در اين بررسي، نخست بيت يا بيتهايي از شاعري را مي‌آوريم و سپس آيه‌اي را كه با آن بيت پيوند دارد. گاه نيز زير عنوان «بسنجيد با» بيت‌هاي ديگري از همان شاعر يا شاعري ديگر مي‌آوريم كه با همان آيه، هم سمت و سو است.
اين بحث و برسي را، با خواجه شعر فارسي، شمس‌الدين محمد حافظ آغاز مي‌كنيم كه قرآن را در سينه داشته و آن را با چهارده روايت از برمي‌خوانده و تقريباً در همه عمر خويش با آن سروسرّي داشته و بهتر از هركس لطايف حكمي را با نكات قرآني جمع كرده است.
حافظ
دام سخت است مگر يار شود لطف خداي
ورنــه آدم نبـرد صـرفـه زشيـطــان رجيـم
ديوان، ص386
ياد‌آور سخن حضرت يوسف‌(ع): «اِنَّ النَّفْسَ لاَمّارَة بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبّي؛ نفس، فراوان ما را به بدي مي‌خواند [و دامهاي سخت در راه ما مي‌گسترد] مگر يار شود لطف خداي».(1)
???
حافظا خلد برين خانه مــوروث مــن است
انـدر ايـن مـنـزل ويـرانـه نشيمن چـه كنـم
ديوان، ص364
«خلد برين خانه موروث من است» بنياد گرفته از آياتي است كه بهشت را ميراث نيكان و پاكان دانسته، مانند؟ «تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتي نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ كانَ تَقِيا؛ اين است بهشتي كه به بندگان پارساي خويش ميراث مي‌دهيم»(2)؛ «وَتِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتي اُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُم تَعْمَلون؛ اين است بهشتي كه در برابر آنچه كرديد، به ارث مي‌بريد»(3)؛ «اُولئكَ هُمُ الوارثُون. اَلَّذِينَ يرِثُونَ الفِرْدوسَ هُمْ فِيها خالِدون؛ اينانند [اشاره به مؤمنان] ميراث براني كه بهشت را به ارث مي برند و در آن‌جاودانه‌اند»(4)
???
از نـامـه سيــاه نـتـرسـم كـه روز حـشـر
با فيض فضل او صد از اين نامه طي كنم
ديوان، ص367
بنياد گرفته از آياتي چون: «لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إنَّ اللّهَ يغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً…؛ از بخشايش خدا نوميد مباشيد كه خدا همه گناهان را مي‌بخشايد».(5)
???
خونم بخور كه هيچ ملك با چنان جمال
از دل نـيـايـدش كـه نـويـسـد گنـاه تـو
ديوان، ص423
بنياد گرفته از آيه: «وَاِنَّ عَلَيكُمْ لَحافِظينَ. كِراماً كاتِبِين. يعْلَمُونَ ما تَفْعَلون؛ همانا كه نويسندگان بزرگوار، شما را مي‌پايند و آنچه را مي‌كنيد مي‌دانند».(6)
???
حالي درون پرده بسي فتنه مي‌رود
تا آن زمان كه پرده برافتد چها كنند
ديوان، ص 211
«آن زمان كه پرده برافتد» ترجمه واري است از اين گزاره قرآني در وصف قيامت، «يوْمَ تُبْلي السَرائِر؛ روزي كه پرده‌ها برافتد».(7)
???
آسمان بار امانت نتوانست كشيد
قرعه كـار به نـام من ديوانـه زاند
ديوان، ص198
بنياد گرفته از آيه معروف امانت: «إِنّا عَرَضْنا الأَمانَةَ عَلَي السَّماواتِ والاَرضِ وَالْجِبالِ فَاَبَينَ اَنْ يحْمِلْنَها وَاَشْفَقْنَ مِنْها وَحَمَلها الإنسانُ اِنَّهُ كانَ ظَلوماً جَهُولاً؛ ما امانت را برآسمان‌ها و زمين و كوه‌ها عرضه كرديم. از پذيرش آن سرتافتند و بيم كردند و انسان آن را برداشت كه ستمكار و نادان بود».(8)
???
گرت هواست كه معشوق نگسلد پيوند
نـگــاه دار ســر رشـتـه تـا نـگـه دارد
ديوان، ص140
الهامي از آيه: «اَوْفُوا بِعَهْدي اُوفِ بِعَهْدِكُمْ؛ به پيمان من وفادار مانيد تا به پيمان شما وفادار مانم».(9)
???
بـه مهلـتـي كه سـپـهرت دهــد زراه مــرو
تو را كه گفت كه اين زال ترك دستان گفت
ديوان، ص108
«مهلتي كه سپهرت مي‌دهد» كم و بيش همان است كه در زبان قرآن املاء، امهال و استدراج خوانده شده و نمونه‌اي است از مكر خداوند با آنان كه از او روي مي‌گردانند و چشم از آيات او فرو مي‌پوشند، اين مكر بدين گونه است كه خداوند به آنها ميدان مهلت مي‌دهد (? املاء و امهال) و همان گونه كه آنها به تدريج و آهسته آهسته (? استدراج) برگناهان خويش مي‌افزايند، خداوند نيز به تدريج به شيوه‌اي كه گمانش را نمي‌برند فرو مي‌گيردشان و از اين‌جاست كه اين ميدان و مهلت دادن سخت به زيان آنهاست: «وَلا يحْسَبَنَّ الَّذينَ كَفَرُوا اَنَّما نُمْلي لَهُمْ خَير لأَنْفُسِهِمْ اِنَّما نُمْلي لَهُمْ لِيزْدادُوا إِثْماً وَلَهُمْ عَذاب مُهين؛ مبادا كافران بپندارند، اگر به ايشان مهلت و ميدان داده‌ايم به سود آنهاست، به آنان مهلت داده‌ايم تا برگناهان خويش بيفزايند و آنها راست عذابي خواري بخش»(10)؛ «وَالَّذينَ كَذَّبوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيثُ لا يعْلَمُون. واُمْلي لَهُم اِنَّ كَيدِي مَتين؛ آنان را كه آيات ما را دروغ شمردند به شيوه‌اي كه در نيابند، آرام آرام فرو مي‌گيريم و به آنان مهلت و ميدان مي‌دهيم. همانا كه مكر من متين و استوار است».(11)
???
در اين مقام مجـازي بجز پياله مگير
در اين سراچه بازيچه غير عشق مبار
ديوان، ص276
«سراچه بازيچه» كه كنايه‌اي از دنياست،برگرفته است از آيه: «اِنّما الْحَياةُ الدُّنيا لَعِب وَلَهْو؛ همانا كه زندگي دنيا بازيچه و بيهوده است».(12)
ضمناً در اين بيت تعبير «مقام مجازي» كه آن نيز كنايه از دنياست برگرفته است از روايت «اِنّما الدُّنيا دارُ مَجاز والآخرةُ دارُ قَرار؛ همانا كه دنيا سراي گذر است و آخرت سراي قرار»(13)
???
جهان و هرچه در او هست سهــل و مختصر بدار
زاهــل مـعــرفـت ايـن مـخـتـصـر دريـغ مــدار
ديوان، ص262
مصرع نخست ترجمه واري است از آيه «مَتاعُ الدُّنيا قَليل؛ كالاي دنيا اندك است».(14)
???
مـرو بـه خـانـه اربـاب بي مـروّت دهـر كه گنج عافيتت در سراي خويشتن است
ديوان، ص57
مصرع دوّم بنياد گرفته است برتأويل عرفاني از آيه «وَفي اَنْفُسِكُم اَفَلا تُبْصِرون؛ و در درون شماست، نمي‌بينيد!».(15) كه برپايه آن انسان را از سير آفاق به سير انفس فراخوانده‌اند و گمشده او را نه در بيرون كه در درون او دانسته‌اند، از زبان عين القضات همداني بشنويم: «راه خداي تعالي در زمين نيست، در آسمان نيست. بلكه در بهشت و عرش نيست، طريق اللّه در باطن تو است «و في انفسكم» اين باشد، طالبان خدا، او را در خود جويند، زيرا كه او در دل باشد و دل در باطن ايشان باشد».(16)
بيت حافظ را بسنجيم با اين بيت‌ها:
بيرون ز تو نيست هرچه در عالم هست
از خود بطلب هرآنچه خواهي كه تـويي
نجم دايه، مرصاد العباد، ص2
من چرا گرد جهـان گردم چـو دوست
سعطار، ديوان، ص68
عارفان را شمع و شاهد نيست از بيـرون خويش
خون انگوري خورده با ده‌شان هم خون خويش
مولوي، ديوان شمس 3/98
در جهان بيهوده مي‌جستم تو را
خود تو در جان عراقي بـوده‌اي
كليات، ص270
???
سپر سپهر و دور قمر را چه اختيـار
در گردشند برحسب اختيار دوست
ديوان، ص 84
طنز و طعني انكار آميز بركساني كه «سپر سپهر و دور قمر» را زمينه ساز رويدادهاي اين جهان مي‌دانستند، بنياد گرفته بر پايه و پشتوانه آياتي چون: «وَالشَمْسَ والقَمَرَ والنُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِاَمْرِهِ؛ و [آفريد] خورشيد، ماه و ستارگان را كه مسخّر فرمان اويندند».(17)
بيت حافظ را بسنجيم با اين بيت‌ها:
از روزگـار نيـك و بـد خـويشـتن مـدان
كز ايزد است نيك و بد از روزگار نيست
مسعود سعد، ديوان 1/106
گـيـتـي و آسـمــان گيـتـي گــرد بــر در تــو زنـنـد بــردا بــرد(18)
هركسب نقـش بنـد پـرده او است همه هيچند كـرده كـرده تـو است
بـد و نيـك از ستــاره چــون آيـد كـه خـود از نـيك و بد زبـون آيـد
نظامي، هفت پيكر، ص4

ديديم كه در اقتباس گاه گوينده براي نگهداشت وزن و قافيه ناگزير مي‌شود بي آنكه ساختار اصلي آيه را دگرگون كند، اندكي در آن دست برد. حال اگر تنگناي وزن و قافيه گوينده را وادارد تا ساختار اصلي آيه را در هم بريزد، كار او را در زبان ادب «حل» و «تحليل» مي‌نامند. اين شيوه بيش از هر شاعر ديگري در سرودهاي مولانا جلال الدين ديده مي‌شود. اينك نمونه‌هايي:
مكرها‌‌كردند آن دانا گروه
كه زبن بركنده شد زان مكر كوه
كرد وصف مكرهاشان ذوالجلال
لتزول منه اقلال الجبال
مثنوي، 952/1
مصرع چهارم دگرگون شده بخشي از اين آيه است:‌«وَ قَد مَكروا مَكْرَهُم وَعِندَاللّهِ مَكْرُهُم وَاِنْ كانَ مَكْرُهُم لِتَزُولَ مِنْهُ الجِبال؛ همانا كه نيزنگ خويش به كار بستند و نيرنگشان نزد خداست و اگر چه نيرنگشان كوه‌ها را از جاي مي‌برد.» (1)
راست خوان كژ خواني ما را مبين (2) «كيف آسا قل لقوم ظالمين»
مصرع دوم دگرگون شده اين گزاره قرآني است:«فَكَيفَ آسا علي قَوْمٍ كافرينَ ? چگونه افسوس خوردم بر گروه كافران».(3)
برگها چون شاخ را بشكافتند
تا به بالاي درخت اشتافتند
با زبان «شطأه» شكر خدا
مي‌سرايد هر بر و برگي جدا
كه بپرورد اصل ما را ذوالعطاء
تا درخت «استغلظ» آمد «واستوي»
گزارش دگرگون شده و پخش و پاشاني از آيه: «وَمَثلُهم في الإنجيل كَزرعٍ أَخْرَجَ شَطأهُ فازَرَهُ فَاسْتَغلَظَ فَاْْسْتَوي عَلي سُوقِه؛ مثل مؤمنان در انجيل چونان كِشتي است كه جوانه بر آورد، سپس آن را توانا سازد، آن گاه ستبرش گرداند تا بر ساقه هاي خويش استوار ايستد.» (4)
خود زبيم اين دم بي منتها
بازخوان «فَابَينَ أَنْ يحملَنها»
ورنه خود« اشغقن منها» چون بدي
گرنه از همش دل و كُه خون شدي
گزارشي پخش و پاشاني از آيه امانت:‌«فَأَبَينَ أنْ يحْمِلْنَها وَاَشْفَقْنَ مِنها؛ از اينكه آن [امانت] را بردارند، سر تافتند و از آن بيمناك شدند». (5)

در اين شيوه گوينده مضمون و محتواي آيه‌اي را به صورت ترجمه يا تفسير به پارسي گزارش مي‌كند. خواه به صورت نقل قول مستقيم و ياد كردن اين نكته كه سخن خود را ا ز قرآن گرفته است وخواه به صورت نقل قول غير مستقيم و آوردن مضمون آيه از زبان خود.
براي نمونه فخرالدين اسعد گرگاني در بيتهاي زير ، آيه شريفه «يا اَيهَا الَّذينَ آمَنُوا اَطيعُوا اللّه وَأَطيعوا الرَسُولَ وَاُولي الأَمْر مِنكُم؛ اي مؤمنان !پيروي كنيد خداي را و پيروي كنيد پيامبر را و كارداران خود را». (6) كه به آيه ولايت معروف است به فارسي شرح و ترجمه كرده ا ست:
سه طاعت واجب آمد بر خردمند
كه آن هر سه به هم دارند پيوند
از ايشان است دل را شادكامي
وزايشان است جان را نيكنامي
دل از فرمان اين هر سه مگردان
اگر خواهي كه يابي هر دو كيهان
بدين گيتي ستوده زندگاني
بدان گيتي بهشت جاوداني
يكي فرمان دادار جهان است
كه جان را زو نجات جاودان است
دوم فرمان پيغمبر محمد (ص)
گه آن را كافر بي دين كند رد
سيم فرمان سلطان جهان دار
به ملك اندر بهاي دين دادار
ويس و رامين، تصحيح محجوب، ص 7
نمونه ديگر بيتهاي زير از مهدي اخوان ثالث است كه در آنها آيه شريفه «وَلا تحسَبَنَّ الذين قُتِلوا في سبيلِ اللّهِ اَمْواتاً بَلْ أَحْياءُ عِندَ رَبّهِمْ يرزَقُون؛ مبادا آنان را كه در راه خدا كشته شدند، مرده پنداريد؛ كه آنان زندگانند و نزد خداي خود روزي مي‌خورند». (7) را شرح و ترجمه كرده است:
آنان كه در طريق خدا كشته مي‌شوند
هرگز گمان مدار كه نابود و مرده اند
بل زنده‌ا ند زنده جاويد و جملگي
گوي شرف زعرصه‌آفاق برده اند
نقد وجود بر كف دستان و با خلوص
جان عزيز خويش به جانان سپرده‌اند
بر خوان عشق دوست گرانمايه ميهمان
رزق بقا خورند بر انسان كه خورده‌ا ند
خوش بر ضيافتي كه در آن ميزبان خداست
مهمانش اوليا و شهيدان شمرده‌اند
تو را اي كهن بوم و بر دوست دارم،ص 207

در اين شيوه گوينده مايه سخن خويش را از آيه‌اي الهام مي‌گيرد و سروده‌خويش را بر پايه آن نكته الهام گرفته، بنياد مي‌نهد، به گونه اي كه آشنايان با آن آيه، با خواندن سروده‌شاعر آن آيه را نيز به ياد مي آورند و آنها را در پيوند با يكديگر مي‌بينند، پيوندي گاه آن چنان نزديك و آشكار كه بتوان سروده شاعر را ترجمه‌اي آزاد از آن آيه شمرد و گاه تا آنجا دور كه جز با تأمل و درنگ نتوان بدان پي برد.
مثلاً بيت زير از سنايي:
تو پنداري كه بر بازي ا ست اين ميدان چون مينو
تو پنداري كه بر هرزه است اين ايوان چو مينا
ديوان، ص 56
به گونه‌اي آشكار بر پايه آيه هايي چون آيه ؛ «وَ ما خَلَقنا السَّماء وَ الأَرضَ وَ ما بَينَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذينَ كَفَروا؛ ما آسمان و زمين و آنچه را ميان آنهاست باطل و بيهوده نيافريديم. اين گمان آن كسان است كه كفر ورزيدند و برحق چشم پوشيدند». (8) بنياد گرفته است، امّا اين بيت حافظ:
طالع اگر مدد كند دامنش آورم به كف
وربكشم زهي طرب وربكشد زهي شرف
با پيوندي پنهان، باريك و ديرياب بر آيه زير بنياد دارد:‌«قُلُ هَلْ تَربَّصُونَ بِنا إلا اِحْدَي الْحُسْنَيينِ؛ بگو آيا جز يكي از دو نيكويي [پيروزي يا شهادت] چيزي براي ما چشم داريد». (9)
پيوند پنهان آنها نيز اين گونه است كه در آ‌يه شريفه براي جهادگران و رزمندگان دو نيكويي ياد شده، يكي پيروزي «زهي طرب» و ديگري شهادت «زهي شرف». حافظ نيز در جهاد عاشقانه‌خويش به دو چيز چشم دارد، يكي پيروزي و كشيدن دامن يار كه زهي طرب و ديگر شهادت و كشته شدن به دست او كه زهي شرف.
نمونه‌هاي ديگر:
هر كه را در جان خدا بنهد محك
مريقين را باز داند او زشك
مثنوي، 300/1
بنياد گرفته برآ ياتي چون: «مَنْ يتَّقِ اللّه يجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا؛ هركس پرهيز و پارسايي كند، خدا راه بيرون شدن [ از تنگناها را ] پيش پاي او مي‌نهد». (10)
سود و زيان ومايه چو خواهد شدن زدست
از بهر اين معامله غمگين مباش و شاد
حافظ ، ديوان، ص 120
الهام گرفته از آ يه «لِكَيلا تَأسُوْا عَلي ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتيكُم؛ تا بر آنچه از دستتان رفته، اندوه نخوريد و بدانچه به دستتان رسيده شادي مكنيد». (11)
به هر چه آري از نيك و از بد به جاي
بد از خويشتن بين و نيك از خداي
بنياد گرفته بر آيه «ما اَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وََ اصابَكَ مِنْ سَيئَةٍ فَمِنْ نََفْسِك؛ هر نيكي به تو رسد از خداست و هر بدي به تو رسد از خود تواست». (12)
خنك آن دم كه كند حق كَنهت طاعت مطلق
خنك آن دم كه جنايات عنايات خدا شد
بنياد گرفته بر آياتي چون:‌«اِلاّ مَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأولئِكَ يبَدّلُ اللّه سَيئاتِهِمْ حسنات؛ آن كه توبه كند و كردار شايسته پيشه كند اينان‌اند كه خداوند بديهاشان را با خوبي جايگزين مي كند». (13)

مي دانيم كه شعر و ادب پارسي، از آغازه‌هاي سده سوّم، با كوشش‌هاي پي‌گير نخستين شاعران و سخنوران پارس، مانند حنظله بادغيسي، محمد ابن وصيف، فيروز مشرقي... ابوشكور بلخي، رودكي سمرقندي و… پا مي‌گيرد و استوار مي‌شود. در همين روزگاران، زبان عربي نيز كه زبان قرآن و اسلام بود، گسترشي چنان فراگير و ريشه دار يافته بود كه كتاب‌ها به اين زبان نوشته مي‌شد، درس‌ها به اين زبان گفته و آموخته مي‌شد، وعظ‌ها به اين زبان صورت مي‌گرفت.
از سوي ديگر بسياري از شاعران پارسي زبان آن روزگار، زبان عربي را در مدرسه آموخته بودند و با فرهنگ و معارف قرآني آشنا گشته بودند و چون از اين چشمه جوشان فصاحت و بلاغت، و معرفت و درايت جرعه‌ها نوشيده و بهره‌ها اندوخته بودند، طبيعي بود كه از اين كتاب عظيم اثر پذيرفته و پاره‌اي از معارف و ظرايف آن را در شعر خويش بياورند، به ويژه كه قرآن از ديدگاه ادبي و بلاغي نيز پايگاه بسيار والايي داشت. افزون بر اين‌ها، بهره‌گيري از قرآن و كلام خدا، به سخن آنان رنگي از تقدّس نيز مي‌بخشيد و آن را براي خواننده، خواندني‌تر و پذيرفتني‌تر مي‌ساخت.

اثر پذيري از قران كريم بر دو گونه واژگاني و گزاره اي ميباشد.

در اين شيوه اثر پذيري، شاعر در به كارگيري پاره‌اي از واژه‌ها و تركيب‌ها وام دار قرآن و حديث است. يعني واژه‌ها و تركيب‌هايي كه ريشه قرآني و يا حديثي دارند و مستقيم يا غير مستقيم توسّط خود شاعر يا ديگران به زبان و ادب پارسي راه يافته‌اند.
اثر پذيري واژگاني خود به سه شيوه وام گيري، ترجمه و برآيند سازي، انجام پذيراست:

در اين شيوه، واژه يا تركيبي قرآني يا حديثي با همان ساختار عربي خود، بي هيچ دگرگوني يا با اندك دگرگوني لفظي يا معنوي، بي آن كه ساختار عربي آن چندان آسيب ببيند، به زبان و ادب فارسي راه مي‌يابد، مثلاً در بيت:
نه من از پرده تقوا به در افتادم و بس پدرم نيز بهشت ابد از دست بهشت
(حافظ)
واژه «تقوا» واژه‌اي قرآني است كه با بسامد بسيار بالايي در اين كتاب كريم به كار رفته است. از جمله در آيه «تَزَوّدوا فإنَّ خيرالزادِ التَقوي؛ توشه برگير يد كه نيكوترين توشه تقواست»1
و از آن جا به زبان و ادب پارسي راه يافته است. و يا در بيت:
نوشته‌اند بر ايوان جنّة المأوي
كه هر كه عشوه دنيا خريد واي به وي
(حافظ)
نيز تركيب «جنة المأوي» تركيبي قرآني است كه با همين ساختار در اين آيه آمده است:
«وَلَقَد رَءاهُ نَزلِةً اُخري، عِندَسدرة المنتهي، عِندَها جنَّةُ المأوي؛همانا كه [پيامبر(ص)] باري ديگر جبرئيل را ديد، در سدرة المنتهي كه جنةالمأوي نيز آنجاست»2.
گفتيم كه اين‌گونه اثر پذيري، گاه با اندك دگرگوني لفظي يا معنوي نيز همراه است. مثلاً واژه «حور» (دوشيزگان بهشتي خوش چشم) كه واژه‌اي قرآني است و در ساختار عربي خود جمع «حوراء» است و از اين‌رو، در آيه «حُور مقصورات في الخيام؛ حوريان پرده نشين در سراپرده‌ها»3، براي آن صفت جمع آمده است، با اندك دگرگوني معنايي در شعر و زبان پارسي، مفرد پنداشته‌شده و هرگاه نياز بوده مانند بيت زير با نشانه جمع همراه شده است:
شكر آن را كه ميان من و او صلح افتاد
حوريان رقص كنان ساغر شكرانه زدند
(حافظ)
و يا مثلاً تركيب قرآني «كِراماً كاتبين»، يعني فرشتگان بزرگواري كه شبانه‌روز، آدمي را مي‌پايند و آنچه را مي‌كند مي‌نويسند، با اندك دگرگوني لفظي، به صورت «كرام الكاتبين» به شعر فارسي راه جسته است:
تو پنداري كه بدگو رفت و جان برد
حسابش با كرام الكاتبين است
(حافظ)

در اين شيوه ، شاعر ازگردانيده(ترجمه) فارسي يا پارسي شده واژه يا تركيبي قرآني، حديثي بهره مي‌گيرد. براي نمونه تركيب «شب قدر» در بيت:
آن شب قدري كه گويند اهل خلوت امشب ا ست
يا رب اين تأثير دولت دركدامين كوكب است
(حافظ)
گردانيده فارسي تركيب «ليلة القدر» است كه سه بار در سوره قدر به كار رفته است.
و يا تركيب «وادي ايمن» در بيت:
با تو آن عهد كه در وادي ايمن بستيم
همچو موسي اَرِني گوي به ميقات بريم
(حافظ)
پارسي شده «الواد الايمن» است كه در اين آيه شريفه آمده است:«فلَمّا اَتيها نودي مِن شاطي الواد
الأيمن في البُقعَةِ المبارَكَةِ منَ الشَجَرَة اَن يا موسي اِنّي انا اللّهُ ربُ العالمين؛ چون به سوي آن [آتش] آمد، از كرانه راست صحرا، در جايگاهي مبارك از درخت ندا برآمد: موسي! همانا كه من خداوندم، پروردگار جهانيان»5.

دراين شيوه، واژه يا تركيبي، بي آن كه به همان صورت در قرآن يا حديث آمده باشد، بر پايه مضمون آيه‌اي يا حديثي يا داستاني قرآني، حديثي ساخته مي‌شود. به ديگر سخن، چنان واژه يا تركيبي برآيند و بر آورده‌اي است از قرآن و حديث، براي نمونه، تركيب «يد بيضا»(دست سپيد و نوراني) كه در شعر و زبان فارسي كاربردي گسترده دارد، و در بيت:
سحر با معجزه پهلو نزند دل خوش دار
سامري كيست كه دست از يد بيضا ببرد
(حافظ)
نيز آمده است. برآيند و برآورده آيه‌هايي است كه از معجزه دست درخشان حضرت موسي سخن مي‌گويند، مانند آيه «و نَزَعَ يدَهُ فَاِذا هي بيضاءُ للناظرين؛ [موسي از گريبان] دستش را بركشيد، ناگهان تابان و نورافشان برتماشاگران پديدار شد»6. و يا مثلاً تركيب‌هاي «آتش موسي» و «آتش طور» در بيت‌هاي:
يعني بيا كه آتش موسي نمود گل
تا از درخت نكته توحيد بشنوي
برساخته و برآينه‌هايي هستند از داستان آتشي كه حضرت موسي در كوه طور ديد و از آ‌ن نكته توحيد شنيد و گزارشي از آن در اين آيه آمده است:«...آنَسَ مِِنْ جانِب الطورِ ناراً قال لأهْلِهِ امكُثُوا انّي آنَسْتُ ناراً لَعَلّي آتيكم منها بخبَرٍ اَوْ جَذْوَةٍ مِن النار...؛ از سوي طور آتشي ديد، به خانواده خود گفت: لختي درنگ كنيد، من آتشي ديدم باشد كه براي شما خبري يا پاره‌اي از آن بياورم»7.
اينك نمونه‌اي از اثر پذيري واژگاني را با خاستگاه قرآني آن‌ها مي‌آوريم؛
با اين ياد آوري كه بسياري از اسما و صفات خدا، مانند: خالق، رازق، رحمان، رحيم، هادي، ستّار، غفّار، قهّار و ... و نيز ترجمه و فارسي شده آن‌ها، مانند: جهان آفرين، روزي ده، رهنماي، بنده پرور، خطا‌پوش، بخشنده و … و بسياري از اسم‌هاي خاص (اعلام) ِ
قرآني، مانند: آدم، ابراهيم، اسحاق ، اسماعيل، داود، سليمان، يعقوب، يوسف، هاروت، ماروت، يأجوج، مأجوج و…، همچنين تركيب‌ها و تعبيرهايي كه در پيوند با آن ها ساخته شده، مانند: گناه آدم، گلستان ابراهيم، صبر ايوب، آتش نمرود، عصاي موسي، نَفَس عيسي، پيراهن يوسف، كلبه احزان، سحربابل، سحر هاروت، كشتي نوح، عمر نوح، ملك سليمان، نگين سليمان و… و بسياري از الفاظ واصطلاحات ديني، مانند: نماز، روزه، ركوع، سجود، وضو، حج، طواف، سعي، توبه، طهارت، ثواب، عقاب، بهشت، دوزخ، صراط، ميزان، حساب، نامه اعمال، حور، قصور، غلمان، اصحاب يمين، اصحاب شمال، جام طهور، عهدالست، شراب الست و…، همه و همه، نمونه‌هايي از اثر پذيري واژگاني‌اند كه به شيوه‌هاي گوناگون به زبان و ادب فارسي راه يافته‌اند و بسياري از آن‌ها با گذشت روزگار و كاربرد بسيار، چنان در ذهن و زبان فارسي زبانان جا خوش كرده‌اند كه نه بوي بيگانگي مي‌دهند و نه غبار غربت مي‌پراكنند.
چند نمونه ديگر :
بضاعت مزجاة (كالا و سرمايه اندك)
اين تركيب در بيت‌هاي بسياري آمده، ازجمله در اين بيت سعدي:
مارا به جز تو در همه عالم عزيز نيست
گر رد كني بضاعت مزجاة ورقبول
برگرفته از داستان برادران يوسف است كه چون به قحط و خشك سالي گرفتار شدند، براي گرفتن آذوقه يا كالايي اندك، نزد يوسف رفتند و گفتند: «…يا أيهاالعزيز مَسّنا و اَهلنا الضّروجِئنا ببضاعَةٍ مُزجاةٍ؛ اي عزيز! ما و خانواده ما را رنج بسيار رسيده است و مايه‌اي اندك آورده‌ايم…»8.
توبه نصوح (توبه خالص و بي بازگشت به گناه)
اين تركيب نيز كه در شعر و زبان فارسي تركيبي جا افتاده و رايج است و در بيت‌هاي بسياري، از جمله بيت زير آمده است:
باده نوشيم بي ريا به از آنك به ريا توبه نصوح كنيم9
پارسي شده «توبهً نصوحاً»… است كه در آيه «…يا ايها الذين آمنوا تُوبوا اِلي الله تَوبة نصوحاً؛ اي مؤمنان! به سوي خدا باز گرديد و توبه كنيد، توبه‌اي خالص و بي بازگشت».
روزنامه اعمال (نامه اعمال)
اين تركيب كه در بيتهاي زير آمده است :
ابي به روزنامه اعمال ما فشان
بتوان مگر سترد حروف گناه از او
حافظ
بكي روزنامه است مر كارها
كه ان را جهان دار دادارداند10
برگرفته از آياتي است چون: «واِنّ عليكم لحافظين.كراماً كاتبين. يعلمون ما تفعلون؛ همانا شما را نويسندگاني بزرگوار مي‌پايند كه آنچه را مي‌كنيد مي‌دانند»11.
سحرمبين (جادوي آشكار)
اين تركيب رايج كه در بيت‌هاي زير نيز آمده:
جـمالت مـعـجـز حـسـن است ليكـن حـديث غـمزه‌ات سحــر مـبين اسـت
(حافظ)
تـو در سخن، يد بيضا نموده‌اي خواجو چگونه نسبت شعرت كنم به سحر مبين12
پارسي شده «سحر مبين» است كه چندين بار در قرآن از زبان كافران در برابر پيامبران و سخنان و معجزات آنان به كاررفته است، از جمله در آيه «لَيقُولُنَّ الذين كَفَروا اِنْ هذا الاّ سِحر مبينُ؛ كافران‌خواهند گفت: اين نيست جز جادويي آشكار»13.
عروة الوثقي ( دست آويز استوا ر)
اين تركيب قرآني كه در بيت‌هاي زير آمده:
عروة الوثقاست اين ترك هوا بركشد اين شاخ جان را بر هما14
تكيه بر شرع محمّد كن و بر قرآن كن زان كجا عروه وثقاي تو جزقرآن‌نيست15
برگرفته از اين آيه شريفه است: «…فَمَن يكفُر بالطاغوت و يؤمن بالله فَقَد استَمسك بالعروة الوثقي لاانفصام لها؛…هر كس به طاغوت كفر ورزد و به خدا ايمان آورد، به دست آويزي استوار و گسست ناپذير، چنگ زده است»16.
مقام محمود (پايگاهي پسنديده)
اين تركيب كه در اين بيت‌ها آمده:
برگرفته از اين آيه شريفه است:«و مِنَ الليل فَتَهَجّد بهِ نافِلةً لَكَ عَسي اَن يبعَثَكَ رَبُّك مَقاماً مَحموداً؛ پاره اي از شب را به نماز و نياز ـ كه نافله ويژه توست ـ بيدارباش. باشد كه خدايت به پايگاهي پسنديده برافرازد»19.

تركيب‌هاي اسمي: نفس صبح و دم صبح، نيز فعل‌هاي: صبح نفس زد، صبح دميد، صبح دم زد و... كه در بيت‌هاي زير آمده‌اند:
آمد نفس صبح و سلامت نرسانيد بوي تو نياورد و پيامت نرسانيد20
زد نفس سر به مهر صبح ملمّع نقاب
خيمه روحانيان كرد معتبر طناب21
از صبا پرس كه ما را همه شب تا دم صبح
بوي زلف توهمان مونس جان است كه بود
به گمان بسيار، الهام گرفته ازاين تعبير قرآني‌اند: «والصبح اذا تنفّس؛ سوگند به صبح، آن گاه كه دم زند و بدمد»22.
و ان يكاد
اين تعبير رايج در فارسي كه در بيت‌هاي بسياري از جمله اين بيت حافظ:
حضور مجلس انس است و دوستان جمع‌اند
وان يكاد بخوانيد و در فراز كنيد
آمده است و كنايه از دعاي چشم زخم است، آغازه آيه زير است كه براي دفع چشم زخم خوانده و نوشته مي‌شود و در آن اشارتي هست به كساني كه مي‌خواستند به آسيب چشم زخم، پيامبر (ص) را از پا در آورند، و خداوند او را از چشم شوخ و شوم آنان پاس داشت:«وان يكاد الذين كَفَروا ليزلقونك بِابصارهم لَمّا سَمعوا الذكر…؛23 كافران چون قرآن را شنيدند، نزديك بود تو را چشم زنند…».

1. حافظ، به تصحيح و تنقيح سيد محمد راستگو، نشر خرم ، قم.
2. ديوان خاقاني، تصحيح سيد ضياءالدين سجادي ، انتشارات زوار، تهران.
3. ديوان خواجوي كرماني، تصحيح احمد سهيلي، انتشارات پاژنگ ، تهران.
4. ديوان سلمان ساوجي، به اهتمام منصور مشفق، انتشارات صفي عليشاه، تهران.
5. ديوان سنايي، به سعي و اهتمام مدرس رضوي، كتابخانه سنايي، تهران.
6. ديوان كمال خجندي، به اهتمام ك. شيرفر، چهار جلد، مسكو.
7. ديوان ناصرخسرو،تصحيح مجتبي‌مينوي و مهدي‌محقق، مؤسسه مطالعات اسلامي، تهران.
8. غزليات سعدي، تصحيح محمد علي فروغي، از مجموعه‌چهارجلدي، انتشارات اقبال، تهران.
9. مثنوي مولوي، تصحيح نيكلسون، انتشارات مولا، تهران .