بانک مقالات علوم قران

یعد محمود کاشغری أول موسوعی اهتم باللغة الترکیة واستلهم لها من قواعد اللغة العربیة بدقة نظره وحذاقته مع تبحره فی اختلاف اللغتین و تباین جذورهما.
إنَّ دیوان لغات الترک لا یمکن تحدید فائدته فی بیان معانی المفردات فحسب بل ان هذا المعجم یعرض لنا معلومات واسعة فی مجال اللهجات الترکیة و التاریخ والجغرافیا والفولکور والادب والتراث الترکی مقدماً اسماء الکثیر من الشخصیات التاریخیة والاماکن الاثریة والتاریخیة والحروب التی وقعت فی عصر القاراخانیین و مقارناً بین اللغتین والثقافتین باحثاً فی المعادلات الدقیقة للمفردات فی العصر العباسی وسیادة الاتراک فیه .
التعامل بین اللغتین الترکیة والعربیة یعود فی بدایاته الی العصور الماضیة « لقد اتصل الاتراک بالعرب منذ ان عرفوا امة بین الأمم فی التاریخ البعید... و کان ذلک قبل دخولهم فی حیّز الاسلام.
و عندما اسلموا، حسن اسلامهم و لابد ان یکون فی اسلامهم معرفة للعربیة فاستفادوا منها واستعاروا ثُمّ کثرت الاستعارات واخذت تتزاید طوال قرون عدّة حتی احتلت من صفحات المعجم الترکی القدیم (دیوان لغات الترک) مساحة واسعة قیاساً لما استعاره الاتراک من اللغات الإخری بما فیها الفارسیة». (السامرائی، ابراهیم، ص 81).
ما اشار الیه السامرائی یصور لنا صورة کلیة من سیادة الاتراک وتفاعل اللغتین الترکیة و العربیة ولکن العصر الذی قصدناه العصر الثالث من العصر العباسی علی اساس رأی البستانی .
«لا یصح لنا ان نسمی هذا العصر (335 ـ 447ه ) عباسیاً من الوجهة السیاسیة، إِنَّما یصح من الوجهة الفکریة، لان السلطان فیه کان للملوک المستقلین، و لم یبق منه إِلا الشیالیسیر لخلافة بنی العباس ولکن العلوم والآداب عباسیة خالصة، تربط بما تقدمها بالعروة الوثقی التی لا انفصام لها.
وهی وان یکن لها میزات جدیدة تصطبغ بها و تتلون، فما ذلک الاّ رُقیّ بعد نشوء، و تتمة بعد بدء، ونضج بعد اثمار. فلیس من فن او علم فی العصر الثالث الا و قد نشأ ونما و ترعرع فی حِمی العباسیین، فمن العدل ان نسمی العصر عباسیاً وان ولی ملک بنی العباس أو کاد. و هذا العصر یمتاز فی شیئین مختلفین، أولهما سوء الحالة السیاسیة فی ممالک الاسلام، واضطراب الأمن فی جمیع الأمصار، وانتشار الدعوات والفتن والحروب .
والثانی حسن الحالة الفکریة وقیام المدارس وازدهار العلوم والآداب. فأن الامراء المستقلین لم یقتصر تنابذهم وتحاسدهم علی ان یتقاتلوا ویکید بعضهم بعضاً، بل تعدی ذلک الی التنافس والتباهی بتقریب الشعراء والعلماء، والتنافس فی الکتب و دور التدریس، فبذلوا المال واجزلوا العطاء ومالوا الی التساهل فلم یتحجروا فی حریة القول والتفکیر. فاتسع مجال الارتزاق علی أهل العلم، فتفرقوا فی الممالک المستقلة، واصبح لهم جملة حواضر ترفه العیش، و تضمن لهم الشهرة بعد ان کان الرزق والشهرة مقصورین علی بغداد. فانبسطت احوالهم، و فرغوا الی النظم والتألیف، فنهضوا بالفکر الاسلامی نهضة عظیمة، و علی ایدیهم نضجت العلوم والآداب. و مع ان بعض الدول التی استقلت کانت عجمیة الأصل فارسیة او ترکیة کالبویهیة والغزنویة، فقد ظلت السیادة فیها للغة العربیة لان ملوک العجم و هم مسلمون أَبو إِلا أَنْ یحافظوا علی لغة القرآن ، فترکوا لها السیادة الدینیة.
ثم ان العربیة کانت لغة الآداب والعلوم، فلم یستغنوا عنها فی انشاء حضاراتهم فاعتمدوا علیها وجعلوها لغتهم الرسمیة فی مدارسهم ومساجدهم ودواوینهم». (البستانی، بطرس، ص 299) نفس هذا المقال یرینا بأنه لا یصح لنا ان نسمی هذه الحضارة باسم العباسیین لان مشارکة الاقوام بثرواتهم الفکریة والطبیعیة فی بناء الحضارة الاسلامیة امر لا یمکن انکاره.
ان الحضارة نتیجة الثقافة و ثمرة المساعی البشریة. یخلقها الانسان و تصقلها مرونته التی هی عامل التعامل بین اللغات طوال القرون. الاتراک لهم دور هام فی ازدهار هذه الحضارة کما تشیر کثیر من الوثائق الأثریة والتاریخیة الی هذا الامر.
«ان الاتراک یملکون الحضارة الاسلامیة بعد قبولهم الاسلام محاولین انتشارها فی البلاد السحیقة بعد اخذها عن العرب، و یعتبر القاراخانیون اول دولة ترکیة خلقت نماذج من الحضارة الاسلامیة والفن والادب». (اؤزدک، رفیق، ص 19) .
من اسباب رواج الکتابة باللغة العربیة قدسیتها الدینیة و سیادتها السیاسیة. و اعتبار اللغة العربیة لغة الحضارة و عصبیة المسلمین الدینیة من عوامل التشجیع للکُتّاب فی کتابتهم باللغة العربیة؛ علی اساس ما جاء فی وفیات الاعیان لابن خلکان، محمد بن طرخان بن اوزلوق (950 ـ 870م) مع انه لم یترک الزیّ الترکی الف کثیر من آثاره باللغة العربیة.
جاراللّه الزمخشری(1144م / 538ه الفاخوری، حنا، ص 767 )مؤلف تفسیر الکشاف والشهرستانی مؤلف الملل والنحل کلاهما من الذین لهم شهرة عالمیة کتبا آثارهما باللغة العربیة } (بارتولد) (هیئت، جواد، ص 54) و لم یکونا من العرب.
الاوضاع السیاسیة السائدة فی العصر العباسی توضح اسباب تطویر اللغة العربیة والترکیة وتعاملهما ورجحان اللغة العربیة للکتابة ومن جانب آخر وجود المعاجم، و تطور العلوم المختلفة تحت ظلال هذا العصر منها علم اللغة.

«کتابة المعاجم نتیجة تطویر علم اللغة. بدأ سیر تقدم هذا العلم من اواخر العصرالاموی وبدایة العصر العباسی حتی کماله فی القرنین الخامس والسادس الهجریین ». (بهروز، اکبر، ص 174) ان القدماء من علماء العربیة لم یکونوا یفرقون فی الاستعمال بین مفهوم العبارتین؛ (علم اللغة و فقه اللغة). والدراسات اللغویة یمکن توضیحها فی ثلاثة مراحل؛ یذکر التاریخ من أخبار ذلک العهد ما أطلق علیه «سؤلات نافع بن الازرق » التی کانت تدور حول تفسیر بعض الالفاظ من کتاب اللّه .
والمرحلة الاولی بدأت بالدراسات النحویة؛ و بما ان بدایة الدرس اللغوی کانت لغویة نحویة کمحاولات أبی الاسود الدؤلی و من عباقرة هذه المرحلة الخلیل بن احمد (ت175 ه، فالخلیل لم یدون الالفاظ بحسب ترتیب حروف الهجاء، بل بحسب مخارجها». (الفاخوری، حنا، ص 765) والمرحلة الثانیة بدأت مع منتصف القرن الرابع تقریباً، و فیها یخرجُ ابنُ جنی (ت 392ه ) علی الناس بکتابه «الخصائص» وهو کتاب فی اللغة العربیة وقضایاها العامة والمرحلة الثالثة تأتی بالنشاط المعجمی الذی قام الخلیل بن احمد بتألیف معجم العین. واختار هذا الاسم لابتدائه بحرف العین علی اساس صوتی. «وقد سماه بهذا الاسم لابتدائه بحرف العین، فالخلیل لم یدون الالفاظ بحسب ترتیب حروف الهجاء، بل بحسب مخارجها. (شاهین، عبد الصبور، ص 10و 11و 12).

ان الباحثین فی حیاة محمود کاشغری (کاشغر بالتقاء الساکنین، والشین معجمة والغین أیضاً، وراء: وهی مدینة وقری ورساتیق یسافر الیها من سمرقند وتک النواحی، وهی فی وسط بلاد الترک واهلها مسلمون». (حموی، یاقوت) وافکاره استفادوا من مقدمة دیوان لغات الترک و بقیة النصوص المتعلقه بتاریخ القاراخانیین، الا انهم لم یعثروا علی تفاصیل عن حیاته. و مقدمة دیوان لغات الترک وحدها هی التی تساعد الباحثین فی التعرف علی کاشغری.
کان محمود کاشغری یعیش فی زمن القاراخانیین مکتسباً شهرة وافرة بکتابة دیوانه .
یمکن الاعتماد علی هذه القضیة بسبب اشارة کاشغری فی مقدمة کتابه الی قضیة حکومة الاتراک ولزوم التعلم بلغتهم وتصریح بروفیسور رفیق اؤزدک فی کتابة تورکون قیزیل کیتابی (کتاب الاتراک الذهبی) فی الاشارة الی سیادة القاراخانیین فی العصر الذی عاش فیه محمود کاشغری «کما یبدو أول مصدر یشیر الی هذا الکتاب کشف الظنون لحاجی خلیفة، کاتب جلبی (1017 الی 1067ه). (دبیر سیاقی، محمد ص 8) ان حاجی خلیفة یساعدنا علی التعرف علی محمود کاشغری، و کتابه الشهیر، مُقدماً ایضاحات حول الکتاب قائلاً ان «دیوان لغة (لغات ) الترک لمحمود ابن الحسین بن محمد مخلد أوله الحمد للّه ذی الفضل الجزیل الخ فسره (فسرها) بالعربیة و ذکر ان لغة الترک تدور علی ثمانیة عشر حرفا لا توجد فیها حروف / ث و ط و ظ و ص و ض و ح و ه و ع / واهدی الی أبی القاسم عبداللّه بن محمد المقتدی بامر اللّه الخلیفة». (مصطفی بن عبداللّه و حاجی خلیفة، ص 808) کما یبدو ان کل الباحثین عن هذا الکتاب یستفیدون من مقدمة دیوان لغات الترک فی التعرف علی کاشغری و عندما یتحدث اوزدک عن عن محمود کاشغری یستفید من مقدمة دیوان لغات الترک، کما ان جواد هیئت حینما یتناول دراسة حیاة کاشغری یهتم بمقدمة کتابه قائلاً ان «محمود کاشغری الف هذا الکتاب الخالد سنة 1074م / 451 هجریة و قدم الی الخلیفة العباسی ابی القاسم عبداللّه بن محمد المقتدی باللّه». (هیئت، جواد، ص 55) «تاریخ ولادته وموته بین / 1126 1026م وانه اشتهر فی عالم العلم بدیوان لغات الترک، (صفرلی، وعلیارو یوسفلی، خلیل، ص 411) انه کان حیا قبل 487ه (1094) و لغویا من اهل کاشغر (کحالة، رضا، ج 6 ) انه کان من سلالة القاراخانیین الذین مهدوا الارضیة لکسب العلم وتطویره وأنه التقی بکثیر من کبار العلماء والباحثین بنیسابور.
هذه الجملات ترینا بان حیاة کاتبنا یلفها الضباب ولا یمکن اختراق غمام الابهام من حیاته . لیس هناک معلومات عن حیاة المؤلف الکاملة وسنة ولادته ووفاته و مکان حیاته وآبائه واسفاره و سفره المحتمل الی بغداد، مقر الخلافة، لتقدیم الکتاب الا ما اشار نفسه الی تجوله فی قبائل الترک.
یبدو انه سافر الی بغداد لتقدیم کتابه علی اساس اعتقاده الدینی أم أرسل الکتاب الیه کاتباً مقدمته باسمه. (دبیر سیاقی، سید محمد، ص 15) علی ای حال لیس بامکان الباحثین دراسة حیاته بصورة دقیقة وبعض ما قیل بالنسبة لحیاته اخذ من السنة اهل کاشغر. «لُقِّبَ شمسُ الدین فی تذکرة شعراء کاشغر التی طبعت سنة 1981م و کانت أمه بی بی رابعة واسم ابیه خواجه سیف الدین الکبیر و قیل أبوه کان امیر ابال». (م س، ص 18).

اشتهر محمود کاشغری بدیوان لغات الترک کما یظن. ان محمد بن ابی بکر استنسخ هذا الکتاب بعد مئتی سنة من تألیف الکتاب مشیراً الی تاریخ الکتابة الاصلیة. (اول جمادی الاول من سنة 464 حتی العاشر من جمادی الآخر من سنة 466ه) (م س، ص 9) و یمکننا ان نحدد زمن تألیف الکتاب علی اساس خلافة القائم بامر اللّه « ثم توفی القائم بامر اللّه ابو جعفر بن القادر فی منتصف شعبان من سنة سبع وستین، ...احضر حفیده أبا القاسم عبداللّه بن ابنه ذخیرة الدین محمد.. و لما تمت بیعته لقب المقتدی...(ابن‏خلدون، عبد الرحمن بن محمد، ص 472). محمود کاشغری فی شرح السنوات أشار الی انه قام بکتابة الکتاب فی محرم سنة 466 من السنوات الترکیة یلان {ییلان}. (دبیر سیاقی ،سید محمد، ص 8، ج 1، ص 290) ترجم هذا الکتاب الی بعض اللغات منها الفارسیة علی یدی سید محمد دبیر سیاقی، محمد حسین زاده صدیق فی کتابه «برگردان فارسی دیوان لغات الترک» الذی یوشک ان یطبع یشیر الی هذه الترجمات. منها ما نشرته وزارة الثقافة الترکیة فی سنة 1990م و طبع علی یدی معلم رفعت فی سنة 1332ه ق فی الاستانه کارل ـ بروکلمن (CarI broklman) الاستاذ بجامعة مدینة برسلان واستاذ اللغات السامیة ترجم هذا الکتاب فی مجلد یشتمل علی 252 صفحة علی اساس الحروف الهجائیة سنة 1928. ترجمه صالح مطلبوف باللغة الازبکیة سنة 1967 و رابرت دانکف ترجمه الی الانجلیزیة سنة 1985 و ترجمه بسیم آتالای باللغة الترکیة فی ثلاث مجلدات مع مجلد یشتمل علی قائمة الکلمات بالاتینیة. محمد زاده صدیق ترجمه بالفارسیة فی 6000 صفحة. انه یقول فی مقدمة کتابه : «سید محمد سیاقی کرر عمل کارل بروکلمن ونظراً لعدم المامه باللغة الترکیة فان اخطاؤه کثیرة فی المعادلات والترجمة. بعض المعادلات غریب جدا منها: اقعص (872) ومنظام (666) ومصمت (328) وقلنسوة (328) ... والمئات من هذه المعادلات الاصعب من نفس الکلمة للقاری‏ء الفارسی.
فی مقدمة کتابه یثیر انتباهنا اسم کتاب آخر «ما کان من الجمع والوجدان والتفضیل والتصغیر و غیر ذلک من باب الاعراب لم یذکر. لانا افردنا له کتابا آخر سمیناه «کتاب جواهر النحو فی لغات الترک» فیوقف فیه علی هذه العلل النحویة. ان شاء اللّه عزو جل » (کاشغری محمود، ص 24)
«فقد هذا الکتاب ولیس فیایدینا شی‏ء منه مع الاسف». (هیئت، جواد، ص 55) .

هذا اول کتاب فی مضمار اللغة و فقه اللغة الترکیة مقدماً معلومات قیمة وافرة فی اللغة والآدب والجغرافیا والتاریخ و علم الاجتماع وهو خزانة تراث شعب. ان الهدف الرئیسی من تألیف الکتاب فضلا عما ذکرت، هو تعلیم اللغة الترکیة للعرب و لهذا السبب کتب باللغة العربیة و قسمت الکلمات علی اساس قواعد اللغة العربیة الی الثلاثی والرباعی والخماسی للتسریع فی امر التعلیم.(w w w .gencbilimi, Com)

«دیوان لغات الترک لمحمود کاشغری یعتبر بعد کتیبة‏ه «اورخون » اقدم منبع للکلمات الترکیة وبناءها و نماذج الثقافة والادب الترکی» . (موسی، مصطفی، ص 3) بعض المصطلحات فی هذا الکتاب تثیر انتباهنا مثل الباء الصلبة (قصده پ) والزای المتولدة بین مخرجی الزای والشین (قصده ژ) والکاف المتولدة بین مخرجی القاف والکاف (قصده‏گ). (کاشغری، محمود، ص 8) «کاشغری قام بابداع بعض المصطلحات بسبب عدم وجود بعض الحروف الترکیة فی العربیة» .(موسی مصطفی، ص 9 )

بعد الحمد یوضح المؤلف سبب القیام بکتابة دیوانه و یشیر مبیناً عدد ابوابه الی أحرف البناء فی اللغة الترکیة والاسماء المشتقة من الافعال و حدود بناء الکلمات وزیادات الاسماء وزیادات الافعال وبناءها. یختص باباً آخر بتقدیم بعض الأبنیة علی الأخری وبعض الحروف علی الاخری .
یتناول دراسة مسائل تذکر واخری لا تذکر، و دراسة الصفات التی ذکرت والتی لمْ تذکر مشیراً الی طبقات الترک ولغات الترک واختلافها. کـ «القول فی تقدیم الحروف بعضها علی بعض : نبتدء بالاسماء التی فی اعجازها الباء. ثم نمر الی ما بعدها حتی نستوفی حروف المعجم کلها... و لم نورد فی اثناء الکلمات واو النسق لانه لا مدخل له فی هذه اللغة. فافهم » (کاشغری، محمود، ص 22) کما انه قسم قبائل الترک الی عشرین قبیلة ونسبهم الی ترک بن یافث مع ذکر اسماءهم «الاول القبائل قرب الروم، بنجک، ثم قفجاق، ثم اغز، ثم یماک، ثم بشغرت، ثم یسمل، ثم قای...» ومع خریطة عالم الترک.

یقسم ابوابه الهامة الی ثمانیة کتب قائلاً : «حصرت هذه اللغة باسرها فی ثمانیة کتب . اولها کتاب الهمزة. قدمناه تیمناً بکتاب اللّه تعالی. والثانی کتاب السلام والثالث کتاب المضاعف والرابع کتاب المثال . والخامس کتاب ذوات الثلاثة والسادس کتاب ذوات الاربعة والسابع کتاب الغنة والثامن کتاب الجمع بین الساکنین . وجعلت لکل کتاب من هذه الکتب شریحین اسماءاً وافعالاً. و قدمت الاسماء علی الافعال . ثم قفوتها بالافعال مبوبة علی مراتبها. الاول فالاولی. و استعرت القاب هذه الکتب والابواب من العربیة اصطلاحاً لمعرفة الناس بها. و لقد تخالج فی صدری ان أبنی الکتاب کما بنی الخلیل کتاب العین واذکر المستعمل والمهمل معاً لاعلم ان لغات الترک تجاری العربیة کفرسی رهان فکانت تلک الطریقة اوعب. (کاشغر، محمود، ص 4 و 5 ) فی مجال آخر فی تقسیم الافعال الی نوعین: المشتق والموضوعة یعنی بها الجامد. انه یجعل قلج واوق بمعنا السیف و السهم فی زمرة الجوامد واورماسج وکمج بمعنا الضفیرة والخبز فی سلک المشتقات من اوردی وکمدی. (کاشغری، محمود، ص 10) یجدر بالاشارة حرف الجیم هنا بمنزلة حرف مصدری.
فی باب الرباعی یتناول باب الفعلال و یدرس کلمة تلغاغ (المحنة والالم ومعناها الاصلی قولنج ). هذا نموذج بارز من تفاعل اللغتین وعلی تبعه الثقافتین .
کما یلاحظ کاتبنا بِقدم معادلات دقیقة للکلمات الترکیة مشیراً الی الفولکور الشائع بین الترک والعرب کما یقول : «تاشغ اسرومسا ایمیش کراک معناه من لا یقدر علی عضّ الحجارة فلیقبلها، مثل یُضرب فی من یؤمر بالرفق فینال مقصوده». (کاشغری، محمود، ص 144) إِنَّه أول من یأتی بالترجمة خلال معجمه. انه ترجم کثیراً من الاشعار والأمثال العربیة مشیراً الی معادلتها الترکیة بینما عدد المفردات الترکیة 7500 مفردة. علی سبیل المثال : « سقق اخشار. سقال بجاز» معناه یلعب باللحیة عطفاً وخدیعة و یقطع الذقن. هذا کقول العرب «یسر حسواً فی ارتغاء» (کاشغری ، محمود ، ص 229).
ما ترجمه یدلُ علی المامه باللغة العربیة :
«الب ارتتکا اُلدیمو ایسیر اژون قلدیمو
اذلک اوجن الدیمو امدی یورک یرتلور»
معناه أمات الملک افراسیاب ؟ و هل بقیت الدنیا العارمة البذیة خالیة عنه ؟ وهل اخذ الدهر ثأره منه وانتقم ؟ فالان یتصدع القلب منه أسفاً علی ملکه وغیظاً علی الزمان (م س ص 44) فی مجال آخر یترجم : « تنکری قرغشی انک ازا» لعنة اللّه علیه . (م س ، ص 403) کثیر من اللغات شاع بین العرب والترک بصورة مشترکة منها (کرکم : الزعفران وهذه اللغة وافقت العربیة لان العرب ایضاً سمته کرکم». (م س ، ص 403).

اللغة واستخدامها أمر لا مفر منه فی الحیاة ثم ان قضیة العلاقات بین الامم مسألة هامة فی کل عصر. نظرة سریعة فی مقدمة المعاجم التی کتبت باللغتین تدل علی أنَّ کل کاتب له هدف من تألیف معجمه کما یؤکد علی لزوم وجود المعاجم باللغتین بسبب العلاقات المعقدة والوسیعة فی العالم . مسألة العلاقات امر مهم فی کل عصر.
إِنَّ کلّ مؤلف یذکر مسألة تنویع العلاقات محاولاً تقدیم لفظ دقیق للکلمات بصورة علمیة لابعاد القاری‏ء من السقوط فی الابتذال. و یأتون بالأمثلة الکثیرة مع الکلمات لتعمیق الفهم .
محمود کاشغری یحصی أهدافه فی مقدمة کتابه علی اساس متطلبات عصره منها تنویع العلاقات فی ذلک العصر. انه یسکب اللغة الترکیة (اللغة الالتصاقیة) فی قوالب اللغة العربیة (اللغة السامیة) مع ان اللغتین الترکیة والعربیة لهما اختلافات عمیقة فی الجذور ولکنه یجید هذا الامر.
الأدب المقارن علم جدید و من ثمرات العصر الحدیث وقد نشأ علی اساس الاوضاع الاجتماعیة والسیاسیة الخاصة ولا یمکن نسبته الی العصور الماضیه ولکن فی وسعنا أنْ نری بعض ملامح هذا العلم بصورة مبعثرة فی العصور الماضیة.
محمود کاشغری من الشخصیات البارزة الادبیة فی العصر العباسی (القاراخانیین) و والباحثون یواجهون بالغموض والابهام بالنسبة لحیاته خاصة مولده ووفاته ولکن المعلومات التی یبرزها هذا الکتاب من الحروب وحوادث العصر و تقدیم الکتاب الی المقتدی باللّه یتجلی لنا بأنه عاش فی زمن القاراخانیین. هدف المؤلف من تألیف الکتاب تعلیم اللغة الترکیة للعرب. سیطرة الکاتب علی اللغتین الترکیة والعربیة شجعه علی القیام بتألیف هذا المعجم و هدفه فی الاتیان بالأمثال والأشعار خلال معجمه هو تثبیت المعانی فی الأذهان. انه یتناول دراسة الأمثلة مفسراً ومترجماً وبسبب المامه باللغة العربیه أن یستفید من المصطلحات الدقیقة فی تفسیراته وترجماته. علاوة علی ذلک یساعدننا فی ازالة ستار التحریف عن ثقافة شعوب الترک کما یشیر الی الب ارتونقا الذی اشتهر بافراسیاب بین الفرس والعرب و فی اهتمامه بجمع الأشعار التی تعتبر الوثائق التاریخیه للوقائع .
ضبط الألفاظ والحرکات فی المعاجم المعاصرة لم یشاهد فی دیوان لغات الترک لأَنه أَمر غیر معهود فی ذلک الزمن ولایمکن المطابقة الدقیقة بین عصرنا الحاضر و عصر الکاتب. هذا ما أشار الیه الدکتور صدیق فی کتابه «برگردان فارسی دیوان لغات الترک » محاولاً تبیین کیفیة اداء الکلمات بصورة صحیحة.

1ـ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد: تاریخ ابن خلدون، مؤسسه جمال، بیروت ـ لبنان .
2ـ بستانی بطرس؛ ادباء العرب فی العصورالعباسیة، دار نظیر عبود، بیروت ـ 1997.
3ـ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبداللّه : کشف الظنون ، مکتبة المثنی، بغداد.
4ـ الحموی، یاقوت : معجم البلدان ، تحقیق : عبدالعزیز الجندی، فرید، دارالکتب العلمیة، بیروت ـ لبنان، الطبعة الاولی.
5 ـ السامرائی، ابراهیم: الدخیل فی الفارسیة والعربیة والترکیة، مکتبة لبنان، بیروت، الطبعة الاولی، 1997
6ـ شاهین، عبد الصبور: فی علم اللغة العام، مؤسسة الرسالة، بیروت، الطبعة الخامسة، 1998م .
7ـ الفاخوری، حنا : تاریخ الادب العربی، توس، تهران، چاپ اول، 1337.
8 ـ کاشغری، محمود بن الحسین : دیوان لغات الترک، دارالخلافة العلیة، 1333.
9ـ کحاله، عمر رضا : معجم المؤلفین ، دار احیاء التراث العربی، بیروت .

1ـ اؤزدک رفیق : تورکون میزیل کتابی ، اختر، تبریز، چاپ اول، 1380 کوچوره ن : شرقی ، حسین : آذربایجان ادبیات تاریخی.
2ـ صفرلی، علیار، یوسفلی، خلیل : آذربایجان ادبیاتی تاریخی، کوچورن : ح. ش، راستان ، چاپ اول، 1376.
3ـ کنج بیلیمی، مقالة «دیوان لغات الترک» www. gencbilmi. com / odev
/ gencbilim- turkce- 0000244. htmI

1ـ بهروز، اکبر: تاریخ ادبیات عرب ، دانشگاه تبریز، چاپ اول، 1359.
2ـ محمد زاده، صدیق، حسین : برگردان فارسی دیوان لغات الترک، تحت الطبع .
3ـ هیئت، جواد: سیری در تاریخ زبان ولهجه های ترکی، نشر نو، تهران، چاپ دوم 1366.
4ـ کاشغری، محمود: ترجمه، دبیر سیاقی، سید محمد: دیوان لغات الترک، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، 1375.
5 ـ موسی، مصطفی، مقالة : کاشغری محمود بن حسین، نامه فرهنگستان ، ش 9 و 10، ش نمایه : 106.
 

در آستانه پانزدهمين قرن ختم نزول قرآن كريم, شاهد عرضه يكى از بهترين آثار قرآنى به كوشش دانشمند و پژوهشگر محترم جناب آقاى دكتر محمود روحانى بوديم. مختصر حاضر در همان اوايل انتشار فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم يا المعجم الاحصائى لالفاظ القرآن الكريم تهيه و به رؤيت چند تن از بزرگان(1) و شخص محقق گرامى آن رسيد و بنا به جهاتى از انتشار آن خوددارى شد. اكنون كه اين اثر به اندازه كافى معرفى شده و جاى خود را در محافل علمى باز كرده است صاحب اين قلم اخلاقاً محظورى نمى بيند تا آن را با كمى تغيير به محضر پژوهشيان عرضه دارد و اميدوار است تا اين چند سطر را پاسداشت علم و نقد حق جويانه تلقى كنند و از آن غبارى بر خاطر عاطر محققى كه سالها تحت ظل قرآن گامى بس مردانه و عظيم برداشته است, ننشيند و بدانيم كه هر اثر غير خدايى مشمول مضمون اين آيه است كه (و لو كان من عند غيرالله لوجدوا فيه اختلافا كثيراً). (نساء, 82).

اول آنكه: (نخستين فرهنگى است كه كليه كلمات قرآن كريم و مواضع آنها را ـ در سوره ها و آيات ـ بر اساس شماره گذارى كنونى به دست مى دهد.)
توضيح آنكه در شماره گذارى كنونى بر اساس روايت حفص از عاصم از ابوعبدالرحمن سلمى از اميرالمؤمنين على ـ عليه السلام ـ تعداد آيات 6236 است. و مراد ايشان از كلمات (نخستين فرهنگ) و (كليه كلمات) اين است كه تاكنون در واژه يابهاى قرآنى بيشتر به الفاظ بسنده شده و به ضماير و ادوات عنايت نشده است.(2) به طورى كه براى كتاب مشهور المعجم المفهرس, تكمله اى به نام معجم الادوات و الضمائر(3) فراهم آمده است و بررسى و مقايسه ما نشان مى دهد كه دقت فرهنگ آمارى از المعجم المفهرس و تكمله آن بسيار بسيار بيشتر است. بايد افزود كه واژه (كلمات) در اين مورد خاص, شامل واژه, ضمير, ادات و حرف است.
دوم آنكه: (ترتيب الفبائى اين كتاب ـ با ضبط دقيق كلمات ـ دشوارى استفاده از معجم هاى تنظيم شده بر حسب ماده و ريشه كلمات را از پيش پاى برداشته است.)
توضيح آنكه ترتيب الفبائى و به اصطلاح ابتثى اين كتاب, مانند فهرس الالفاظ دكتر راميار و ترتيب المعجم المفهرس آقاى محسن بيدارفر است; با اين تفاوت كه در بخش ادوات و ضماير, بر آنان مقدم است و گهگاه در ضبط و ثبت كلمات راهى ديگر پيموده است, و در بخش اخير نجوم الفرقان فضل تقدم دارد.
سوم آنكه: (شماره گذارى مسلسل الفاظ در بابهاى الفبائى ـ كه تاكنون در هيچ يك از معجمهاى قرآنى صورت نگرفته ـ امر ارجاع به كلمات را آسان كرده است.)
چهارم آنكه: (براى اولين بار به فراوانى كلمات و مواضع آنها به تفكيك نزول مكى و مدنى ـ نه مثل ديگر معجمها توأما ـ اشاره شده است.)
پنجم آنكه: (ارائه آيات مستثنيات (آيات مكى در سوره هاى مدنى و بالعكس) و مواضع آنها با روش خاص, امكان هرگونه جابجايى را برحسب اقوال مختلف به سهولت فراهم مى آورد.)
توضيح آنكه سه مورد فوق, ابتكارى و در تحقيق بسيار مفيد است.
ششم آنكه: (نخستين فرهنگى است كه الفاظ مشتق هر يك از ماده ها را بطور مستقل و به ترتيب الفبائى همراه با آمار مربوط بر حسب نزول مكى و مدنى نشان داده است.)
هفتم آنكه: نحوه ارائه اعلام قرآن در كتاب حاضر بر آن دسته از معجمهاى قرآنى كه اعلام را مشخص كرده اند كمّاً و كيفاً مزيتى آشكار دارد.)
هشتم آنكه: (نخستين فرهنگى است كه در راه نمودن آراء صاحبان معاجم قرآنى درباره كلماتى كه در تعيين ماده آنها اختلاف نظر هست, گام برداشته است.)
نهم آنكه: (معجم حاضر با معرفى اجمالى قديمى ترين معاجم* قرآنى و كشف الآيات ها تا حد زيادى سير تحول و تكامل اين شاخه از علوم قرآنى و كوشش خستگى ناپذير مؤلفان آنها را نشان مى دهد).
دهم: (دو زبانه بودن مقدمه تحقيقى كتاب ـ فارسى و عربى ـ همراه با پيشگفتار انگليسى, دامنه استفاده از آن را وسيعتر كرده است).
توضيح آنكه اغلب موارد پيش گفته, مربوط به جلد اول اثر است كه از كار واژه يابى تخصصى خارج است. اما حقاً و انصافاً بسيار بسيار سودمند و عالى است و ميزان تتبع و مداقه محقق محترم را نشان مى دهد. به نظر نگارنده, جلد اول اگر به طور مستقل چاپ و منتشر شود, براى خريدار سودمندتر است. تفكيك بخش عربى و فارسى هم هزينه را كمتر مى كند و هم قيمت كل كتاب را و هم انتشار مستقل اين جلد سودآورتر است: هم براى مؤلف و هم انتشارات و هم خريدار. در مورد هفتم نيز بنا به جهاتى كه اشاره خواهد شد, اشكالاتى بر روش مؤلف محترم وارد است و صرف به كارگيرى يك علامت براى تمايز اعلام, رافع اشكال نيست.
علاوه بر موارد پيش گفته, محقق محترم برخى نتايج علمى كار خود را چنين به دست داده اند:
1. ارائه جداگانه مواضع الفاظ بر حسب مكى و مدنى … مى تواند سرآغازى باشد براى مطالعه تاريخ تنزيل قرآن.
2. ذكر مواضع الفاظ به تفكيك مكى و مدنى, امكان مطالعه دقيق وجوه معانى كلمه متضاد آن را از اين حيث فراهم مى سازد.
3. با استفاده از اين معجم, مطالعه نظمهاى آمارى كلمات قرآن ـ از قبيل آنچه كتاب الاعجاز العددى للقرآن الكريم به دست داده است ـ با توجه به تفكيك مكى و مدنى قابل گسترش است.
4. اطلاعات آمارى گوناگون و دقيقى كه به گواهى فهرست جداول كتاب براى اولين بار در اين معجم فراهم آمده است, مى تواند به عنوان داده هاى اوليه, فرضيه ساز مطالعات رياضى ـ آمارى قرآن كريم, بويژه در ارتباط با نزول مكى و مدنى گردد.
5. احصاء دقيق لفظ جلاله (الله) در كتاب حاضر, صحت فرضيه رشاد خليفه را درباره عدد 19 (سر اعجار قرآن) مورد سؤال قرار مى دهد.
6. ذكر فراوانى تجمعى كلمات مشتق از هر ماده مى تواند سرآغازى باشد براى مطالعات موضوعى قرآن.
7. اطلاعات المعجم الاحصائى مى تواند بر روى ديسك يا ديسكت مغناطيسى كامپيوتر ضبط شده و… در دسترس مسلمانان و عموم علاقمندان به علوم قرآنى قرار گيرد.
اكنون كه مزايا و برخى نتايج المعجم الاحصائى از زبان فراهم آورنده آن ـ آجره الله اجراً جزيلا ـ تقديم شد, با ذكر چند مورد فوايد ديگر آن به اصل بررسى, كه ذكر كاستيهاى فرهنگ آمارى است, خواهيم پرداخت. البته نظير اين موارد در نوشته هاى ديگران آمده, اما كسى متعرض كاستيها نشده است.
*

1. بررسى و نقد اجمالى چند معجم مشهور, از جمله المعجم المفهرس كه كاستيها و خطاهاى آن براى اولين بار بيان شده است.
2. فرهنگ آمارى ضوابطى را براى شناخت آيات مكى و مدنى به انواع صور ارائه داده است. (ج1, ص621 ـ 628 و 630 ـ 647).
3. اين كتاب فهرست اعلام قرآن و نيز اقوال مختلف درباره آنها را ذكر كرده است. (ج1, ص649 ـ 658).
4. فهرست مواد و ريشه هاى الفاظ كه بر اساس آن مى توان انواع مشتقات يك ماده را يافت و در معجم پيگيرى كرد, ياور خوبى در بررسى محقق است. (ج1, ص363 ـ 581).
5. جلد اول كتاب كه موارد فوق از آن نمونه اى از فوايد فراوان آن است, يك رساله مستقل تحقيقى و پرسود است. جداول بسيار دقيق كتاب حاوى اطلاعات جالبى است. براى نمونه بر اساس جدول شماره IV مى فهميم كه مجموعاً 1771 ماده و ريشه مستقل در قرآن داريم و كلمات مشتق از همه حروف تهجى در آيات مكى بيشتر است; غير از حرف همزه كه در آيات مدنى بر آيات مكى پيش گرفته, و مشتقات حرف ط نيز در هر دو گونه آيات برابر است. از سوى ديگر, فراوانى مواردى كه با حرف (س) آغاز مى شود, بيشتر و (ظ) كمتر از همه حروف است; گرچه مشتقات مختلف همزه, بيشتر از همه است و مشتقات حرف (ى) از همه كمتر(4). يا اينكه تعداد الفاظ قرآن بدون احتساب فراوانى آن بر اساس جدول شماره 17, برابر 12214 است و….

الف) مهمترين ايراد وارد براين معجم خوب و دقيق, عدم ذكر آيات شاهد مثال است. بر محققان ارزش نقل آيه, آن سان كه در المعجم المفهرس مى بينيم, پوشيده نيست. چرا كه براى تحقيق از رنج بارها مراجعه به اصل كتاب الهى و تورقهاى متعدد مى كاهد و از سوى ديگر در گزينش موارد مطلوب, فوق العاده كاراست. مثلاً اگر بخواهيم مواردى از كلمه (الاوّل) را كه از اسماء الهى است, بر اساس اين معجم پيدا كنيم, حدود 23 بار بايد به قرآن مراجعه كنيم تا سرانجام در مرتبه 22 بفهميم كه در سوره حشر اسم مورد نظر ذكر شده است. همين طور ساير موارد, مانند جستجو براى اسم (الحق) در 227 مورد آن و يا قسم به اسم جلاله در هزاران مورد آن و….
ب) دومين ايراد مهم بر اين اثر, عدم رعايت رسم الخط قرآن معيار و به اصطلاح فرنگى, استاندارد است كه در صفحه 20 جلد اول بدان اشاره كرده آند. گرچه ايشان در جدول شماره III مواردى كه رسم الخط را رعايت نكرده اند, يادآور شده اند, اما ملاك خود را براى تغيير و يا گزينش يك رسم الخط ديگر ارائه نداده اند. نگارنده در صدد بحث درباره توقيفى بودن رسم الخط قرآنى نيست (اهل تحقيق به كتب مربوطه در اين زمينه مراجعه كنند*, نظير مناهل العرفان زرقانى, كتب ابوعمرو دانى و سيوطى و…), اما اگر در رسم الخط قرآنى قرار است به جاى (اسمعيل), (اسماعيل) بياوريم و به جاى (بصطة), (بسطة) و به جاى (ينشؤا), (ينشأ) بياوريم, چرا در مورد كلماتى چون (الّذان) و (الّذَيْن) (به تثنيه) (اللذان) و (اللذين) را آورده اند؟ اگر ايشان براى ضبط كلمه (الربا) رسم الخط (الربوا) را مى پذيرند, به چه ملاك است؟ چرا نبايد در ساير موارد نيز يكدست عمل كرده و رسم الخط معيار را رعايت نكنند؟ شواهد كثير اين مطلب از حد برون است.
تنها نكته اى كه ذكر آن لازم به نظر مى رسد, اين است كه گويا محقق محترم پس از تهيه مجلدات 2 و 3 موفق به تصحيح مواردى در متن آنها شده و پس از رفع نواقص و خطاها, مواردى را كه قابل تغيير نبوده است در جلد اول به صور گوناگون ياد كرده و به توجيه آنها پرداخته اند. با اين وصف چون به استقراء تام و استقصاى همه موارد توفيق نيافته اند, در بررسى متوجه ناهمخوانى بين تذكرات موجود در جلد اول و موارد مذكور در مجلد 2 و 3 مى شويم. در سطور آينده بدانها نيز اشاره خواهد شد.
ج) مطلب ديگر, الهام و تأثير پذيرى اين اثر از آثار پيشين است كه در مواردى زيان آور بوده است. بديهى است كه در طول ساليان متمادى, انديشه هاى نويى به خاطر محقق رسيده, اما مراجعه و شروع كار از ابتدا بسيار بسيار وقت گير بوده است. براى نمونه در مورد ذكر يا عدم ذكر حرف تعريف (ال), فكر واحدى بر اثر حاكم نيست. گرچه مؤلف محترم از عدم احتساب (ال) سخن رانده اند (ج1, ص125, شماره 3), اما اين دليل نمى شود كه سهو و بلكه خطاى ايشان را بپذيريم. به نظر نگارنده در گزينش عنوان راهنماى كلمه در اغلب موارد تحت تأثير المعجم المفهرس و يا فهرس الالفاظ دكتر راميار عمل شده است و اين بزرگترين ضعف ترتيب ضبط كلمات قرآنى در اين اثر است. اى كاش محقق محترم پيش از چاپ اثر, تكمله المعجم المفهرس را مى ديدند و با توجه به آن به اهميت ذكر تفكيكى صور معرفه و نكره اسامى پى مى بردند و از ذكر تفكيكى موارد داراى (ال), خوددارى يا غفلت نمى كردند. ازذكر موارد بسيار كثير اين مورد بايد درگذريم. تنها يادآورى مى كنم كه به نظر بنده در المعجم المفهرس ضابطه اى براى ذكر (ال) و عدم ذكر آن نيست و گويا در اكثر موارد اولين لفظى كه به نظر مرحوم محمد فؤاد عبدالباقى مى رسيده, آن را عنوان براى ساير موارد قرار مى داده است و در فهرس الالفاظ نيز راه او پى گرفته شده است. و تا آنجا كه مطابقه و مقايسه ميسور بود, به نظر مى رسيد كه در المعجم الاحصائى از آن پيروى شده است. اما اين حالت در نجوم الفرقان فلوگل نيست و اى كاش كه بدان هم نيم نگاهى, بل توجهى مى شد. جالب است كه مؤلف محترم خود متفطن به اين كاستى در موارد كمى شده و آن را در ج1, ص357, شماره 4 يادآور شده اند و گاه صور مختلف معرفه و نكره را با كاربرد علامت نقطه به جاى نيم خط متذكر شده اند. (مثلاً: اذى. الاذى و امر. الامر كه مفهوم آن اين است كه هر دو صورت كلمه استعمال شده است.) اما گويا خود به وسعت فاجعه متفطن نشده اند.(5)
مناسب است كه در همين جا, اصول اوليه در تهيه در يك واژه ياب ابتثى را يادآور شويم; گرچه در مجله آينه پژوهش (شماره9, ص23 و 24) به چند مورد آن اشاره كرده ايم.
1. اصل بر تقدم رسم الخط و صورت مكتوب واژه است. مثلاً ذكر كلمه با (ال) يا بدون آن و نيز ذكر پسوند و پيشوندهاى متصل و همراه با واژه, كه اين كار كليدى در المعجم الاحصائى به فراموشى سپرده شده است. نگاهى مقايسه اى بين نجوم الفرقان و كتاب حاضر روشن مى سازد كه دقت فلوگل در نقل مبسوط اشكال يك واژه بيشتر بوده است. توضيح آنكه براى نمونه, در قرآن كلمه (يعلمون) بارها استعمال شده, اما چند بار از آن به شكل (سيعلمون) است. دقت و رعايت اصل اول ايجاب مى كند كه اين دو كلمه در باب (يا) و به دنبال هم بيايد و اتفاقاً در المعجم الاحصائى آمده است. (شماره هاى 1176 و 1177). اما چرا اين كار در موارد بسيار ديگر, چون (يجزى), (يقول) و… به عمل نيامده است؟ بگذريم كه اين مطلب در تعداد آمارى كلمات, يا به اصطلاح مؤلف, واحدهاى آمارى, اثر كاهنده و منفى دارد. پيشنهاد مى كنم كه طالبان, كاربرد حرف (سَ) را براى نمونه در معجم الادوات(6) و معجم حاضر مقايسه كنند.
2. پس از صورت مكتوب, بايد اعراب (حركت آخر كلمه) در موارد متشابه الرسم ملاك قرار گيرد و به طور مستقل موارد موجود ياد شود و اگر شكل (كه اصطلاحاً ضبط همه حركات يك واژه است) متفاوت باشد, بايد تقدم اشكال و تأخر آنها بر اساس يك ضابطه واحد باشد. در المعجم الاحصائى براى آنچه شكل حركات واژه مى ناميم, ضابطه اى در دست هست (ر.ك: ج1, ص125) كه در موارد متعدد رعايت نشده است; و گرچه مؤلف محترم در صفحه 131 همين جلد (شماره 10) مواردى را كه رعايت نكرده يا غفلت كرده اند, يادآور شده اند, اما موارد ديگرى هم هست كه در سطور بعد بدانها اشاره مى شود. (چون تقديم كسره بر فتحه در كلمات (آمِناً) و (آمَنّا).)
به هر حال با وجود ضابطه مذكور, تحت تأثير المعجم المفهرس به حركت آخر كلمه كم توجهى شده است و باز تحت تأثير آن, مواردى چون (اللهُ) و (اللهِ) و (اللهَ) يا (الارضُ) و (الارضِ) و (الارضَ) جداگانه و به تفكيك ضبط شده اند. اما در موارد بسيار زيادى, با گذاشتن چند حركت روى حرف آخر, همه موارد يكجا ثبت شده است و اين نه تنها مايه كاهش كاذب واحدهاى آ مارى فرهنگ آمارى است, كه خود خطاخيز شده است. براى نمونه با اينكه دو واژه (اليكَ) و (اليكِ) جداگانه فهرست شده, اما (ذلكَ) و (ذلكِ) با هم فهرست شده است! قهراً اين نه تنها نشان از عدم وجود فكر واحد در ضبط و ثبت كلمات دارد, كه نشان از عدم توجه به موارد مؤنث و مذكر است كه در عربى مهم است (البته بنده نيز به دلايلى از افعالى كه در صرف, مشترك بين مذكر و مؤنث است, در مى گذرم; گرچه ذكر تفكيكى آنها هم لازم است. چه معلوم است كه فرق است بين (تفعل) و (تفعلان) در موارد مخاطب و مغايب مذكر و مؤنث. و بديهى است كه به طريق اولى از موارد نحوى بايد صرفنظر كرد.)
مختصر اينكه با ديدن مواردى چون نمونه هاى فوق, و نيز (احببتَ) و (احببتُ) و (انزلتَ) و (انزلتُ) و (انعمتَ) و (انعمتُ) كه يكجا ضبط و ثبت شده اند, در صحت ارقام فرهنگ آمارى بايد شك كرد. ضمناً موارد اخير را مقايسه كنيد با (اتخذتَ) و (اتخذتُ) كه جداگانه فهرست شده اند. از موارد فوق تأسف برانگيزتر, ذكر كلماتى چون (عجِّل) و (عجَّل), ذيل يك شماره است و تأسف آنكه مؤلف محترم بدان تفطن يافته و در جلد اوّل (ص357, شماره 4) بدان اشاره كرده و گويا اين موارد را لفظ واحدى كه به دو صورت آمده, تلقى و طبعاً توجيه كرده اند. اضافه مى كنم كه گويا در اين موارد, باز هم ايشان تحت تأثير المعجم المفهرس بوده اند. (ر.ك: (انزلتَ) و (انزلتُ), ذيل ماده. (نزل) در ص 696 المعجم المفهرس و كذا در مورد (احببتَ) و (احببتُ) در ص 191 كه مسلماً از خطاهاى مؤلف آن است و نويسنده اين فرهنگ هم در نقد آن بدان توجه نكرده اند.)
نتيجه مى گيرم كه بسط رسمى (صورت مكتوب), شكلى (حركات حروف) و اعرابى (حركت حرف آخر) كلمات بايد مدنظر باشد.
3. لزوم احتساب اشكال رسم الخطى واژه و صورت مكتوب به عنوان ترتيب اصلى و حذف (ال) در اين ترتيب; گرچه كلمات داراى (ال), مقدم بر ساير كلمات است. (مراد اين است كه مثلاً در كلمه (الارض) و (ارض), اولى بر دومى مقدم است و هر دو در ترتيب اصليِ (الف, راء, ضاد) مى آيند; نه اينكه (الارض) ذيل ترتيب (الف, لام, راء) بيايد و حذف در ترتيب اصلى بدين معنى است و نه حذف كلى.) پس ازاين ترتيب فرعى بر اساس حركات واژه اعم از شكل و اعراب است. بر اين اساس بايد (ة) را به طور قراردادى پيش از (ت) محسوب كرد و شكلهاى مختلف همزه چون (أ), (ؤ) و (ئ) بايد ذيل ترتيبهاى اصلى (الف), (واو) و (ياء) قرار گيرند. زيرا صورت مكتوب, مقدم است. اما مؤلف محترم بر اساس ضابطه خود (ج1, ص121, شماره 3) شكلهاى مختلف همزه را ذيل يك حرف اصلى يعنى همزه آورده و (ة) را بلا تكليف گذاشته اند. لذا در حالى كه جوينده از نظر صورت مكتوب كلمه اى را در رديف ابتثى مى جويد, درمى يابد كه بايد به محل غير معمول آن مراجعه كند. باز متذكر مى شوم كه از نظر اصولى, صورت مكتوب مقدم بر صورت مشكول و ملفوظ است و در تزاحم صور همشكل و يكجور, بايد به كمك ترتيب فرعى يكسان, آنها را از هم جدا كرد; وگرنه همان مشكل پيش مى آيد كه در كتاب حاضر پيش آمده است. براى مثال در قرآن كلمات يا واحدهاى آمارى (يا, يأب, يابس, يأت, يأتين, ياقوت و يأمر) داريم كه ذكر آنها بر اساس اصول ما همان است كه آمد. اما بر اساس روش مؤلف محترم, ابتدا (يا, يابس و ياقوت) را مى بينيم و سپس (يأب, يأت و يأمر) را. و اين دقيقاً نقض غرض در اولويت صورت مكتوب است. و باز عدم رعايت اين ترتيب اصلى كه خود مؤلف هم در جلد اوّل (ص125) بدان توجه داده اند, ناهمگونى و نامتجانسيهاى چشم زننده اى را به بار آورده است (البته در فهرس الالفاظ بر اصل مورد نظر ما تكيه شده است, نه اينكه مثلاً كلمه (يؤيد) را كه از نظر صورت مكتوب بايد در ترتيب اصلى (ى) و (ى د) ذكر شود, چون المعجم الاحصائى درترتيب (ى اى د), يعنى شماره 116 و پيش از (يبايعنك), بياورد و قس على هذا.
در مورد (ة) نيز همين مطلب جارى است و اگر (ة) را بر (ت) مقدم مى داشتند, به جاى رديفهاى چشم زننده آمنت, آمنة و آمنتم, يا اَمَة, امتاً, اُمَّة و امتازوا, رديفهاى چشم نواز و درست تر آمنة, آمنت و آمنتم, يا اَمَة, اُمَّة, امتاً و امتازوا را مى ديديم.
نكته مهم اينكه در مواردى مثل ينشؤا و ينشأ, يا الصلوة و الصلاة و الحيوة و الحياة, گرچه رسم الخط معيار دليل كافى در ذكر يك مورد است, اما ذكر مورد ديگر و ارجاع به رسم الخط معيار جهت كمك به محقق لازم است.
4. با توجه به اصلى بودن صورت مكتوب در مواردى كه تنوين نصب يا فتحه روى الف قرار مى گيرد, بايد از حركت (اعراب) چشم پوشيد و به صورت مكتوب اولويت داد و كلمه را متأخر ساخت. اين كار ابداً در المعجم الاحصائى رعايت نشده است; مگر وقتى كه كلمه مشابه با (ال) ضبط شده است. براى نمونه, (العزيز) مقدم بر (عزيزاً) است. يا با توجه به وجود حركات متعدد در حرف آخر يك كلمه, كلمه مذكور بر كلمه مشابه منوّن مقدم شده است. براى نمونه (اثم) بر (اثماً) مقدم است, چرا كه اعرابهاى مختلف دارد. ضمناً باز مؤلف محترم در ص131 شماره 9 بدين موارد هم توجه داده است. به هر حال اين مطلب باعث شده است كه ترتيب چشم نواز كلمات به هم خورد و مثلاً در موردى (يسراً) بر (يسر) مقدم شده است. و جالب آنكه در ص131 جلد اول, مؤلف محترم بعض موارد را كه بدرستى مؤخر داشته (چون ابواب, اثيم, افك, ضر, جديد, قوى, مؤمن, مرسل و مآب) استثناء كرده است. در صورتى كه مى بايست در همه موارد اين طور عمل مى شد. (ر.ك: شماره هاى 8 و 9 و 10, ص131 كه در شماره 8 يادآور شده كه (الف) بعد از تنوين نصب در ترتيب الفبايى و به تعبير ما ترتيب اصلى ابتثى منظور نشده است. در صورتى كه در چنين كارى سليقه ملاك نيست و صورت مكتوب كلمه است كه بايد ملاك عمل باشد.)
5. اگر كلمات متشابه الحروف و متغايرالمعنى داشته باشيم, حداقل در جنبه اسمى و فعلى ـ نه موار دصرفى يك فعل ـ بايد هر يك را جدا فهرست كرد. مثلاً (يحيى) در حالت اسمى بايد از (يحيى) در حالت فعلى جدا فهرست شود. يا (امّى) به معنى مادر من از (امى) به معنى بيسواد و….
6. تقدم (آ) بر (الف) كه در المعجم الاحصائى رعايت شده است و آنها كه نكرده اند (مثلا مصاحب), خواننده را دچارمشكل مى كند.
د) چهارمين بخش مربوط به ذكر نادرستيها و اشكالات برخاسته از روش و موارد خروج از روش است كه با توجه به اختصار مقاله, تنها در بخش (الف) و (يا) و جستجوهاى اتفاقى بدان مى پردازيم.
در مورد خطاها, اين موارد قابل ذكر است:
1. چون بنا به روش ايشان حرف (هـ) بر (و) مقدم است, قرار دادن كلمه يونس در رديف 21 ص581 جلد اول غلط است. و اگر به قاعده قراردادى ايشان (ى ن س) را ريشه يونس بدانيم, قبل از ينع (رديف 20) بايد ذكر مى شد. هكذا در مورد طوبى نيز چنين است. چه ريشه آن (ط و ب) يا (ط ى ب) باشد, ذكر آن در رديف 39 ص486 غلط است. لذا در حالت اول بايد قبل از ( ط و د) (رديف 31) و در حالت دوم بايد ضمن ريشه (ط ى ب) (رديف 39) مى آمد. همان طور كه در المعجم المفهرس چنين است و نه به استقلال. (براى موارد ديگر رجوع شود به ص605, كلمه طوبى.)
2. كلمات (أتمروا) (رديف 359) و (وأمر) (رديف 1879) بايد در (آأتمروا) و (آأمر) مى آمد. يعنى در رديف (همزه ـ همزه, تا) و (همزه, همزه, ميم), نه در رديف (الف تا ميم) و (الف ميم راء). كما اينكه براى نمونه (وسئل) در رديف (الف س الف) مى آيد نه در (س أل).
3. در اين كتاب على رغم دقت مؤلف محترم كه خود كار نمونه خوانى و تصحيح كتاب را بر عهده داشته اند, (ر.ك: ص هشت, ج1) اغلاط چاپى و غيرچاپى ديده مى شود. براى مثال كلمه (لدينا) (به تقدم ى بر ن) در ص 178 لدنيا (به تقديم ن بر ى) آمده و در جدول صفحه 127 جلد اول, در بخش حرف مشخص كننده, ترتيب چهارمورد از پنج مورد نادرست است. به جاى حرف اول ـ حرف دوم ـ حرف سوم ـ حرف چهارم ـ حرف دوم, بايد مى نوشتند: حرف سوم ـ حرف دوم ـ حرف چهارم ـ حرف اول ـ حرف پنجم. جالب است كه در مورد چهارم, براى كلمه سه حرفى (حبّاً), حرف مشخص كننده ترتيب حرف چهارم است! اين خطا قهراً در بخش ترجمه عربى, ص257 تكرار شده است.
از اغلاط قابل ذكر ديگر, يكى در صفحه 356 همين مجلد است كه رقم تسلسل براى لفظ (آناء) به جاى 71, شماره 72 آمده. و براى ماده (ب ر ق) به جاى 30, شماره 40 و كذا در مورد بخش چهارم فهرست ريشه ها در صفحه 357, اولا فهرست ايشان ناقص است, ثانياًرقم تسلسل در مورد مواد (اذى) و (ا م ر), به جاى 25 و 22 به ترتيب 24 و 60 است و همان طور كه قبلاً يادآور شديم ذكر (عجَّل) و (عجِّل) ذيل يك شماره, كاملاً غلط است و ذكر (هود) و (هوداً) تحت يك شماره نيز خلاف روش آمارى ايشان است.
ييك مورد متناقض نما اطلاعات داده شده در صفحات 38 و 41 از جلد اول كتاب است. در صفحه 38 مى خوانيم كه كلمات مكى 45653 و آيات مكى 4468 و كلمات مدنى 32154 و آيات مدنى 1768 است. اما در صفحه 41 به دليل صرفنظر كردن از آيات مستثنيات, مى خوانيم كه 4613 آيه مكى با 47647 كلمه و 1623 آيه مدنى با 30160 كلمه در قرآن كريم! ايشان سپس نتيجه گرفته اند كه 74% آيات مكى و 26% مدنى و 2/61% كلمات قرآنى مكى و 38.8% آن مدنى است. بديهى است كه بهتر بود محاسبات بدون صرفنظر از آيات مذكور به عمل مى آمد تا نتيجه گيرى روشن و دقيق مى شد.
همين جا خوب است يادآور شوم كه يكى از نواقص جدولهاى آمارى اين كتاب مهم, فقدان درصد بندى و رسم منحنى است كه اميد است در چاپهاى بعد جبران شود; خصوصاً در مورد جدولهاى عمومى 10 و 12 و 14 و 21 و 22 و 24 و 26.
در مورد اشكالات برخاسته از روش, اين موارد قابل ذكر است:
1 ـ حذف موارد استثنائى رسم يا قرائت در قرآن, مثلاً در مورد كلمه (يبصط) كه خود بدان اشاره كرده اند (ر.ك: جدول III, ص 352 از جلد اول كه ملاكى ندارد و خلاف رسم الخط معيار است), در مورد كلمه (فيه) يك مورد در قرآن به اشباع (هاء) است(7) (سوره فرقان آيه 25) و فلوگل در نجوم الفرقان بدان توجه نكرده است و مؤلف هم متوجه آن نشده اند. لذا جوينده اين كلمه خاص, آن را به آسانى نخواهد يافت. خوشبختانه در مورد خطاى ديگر فلوگل كه كلمه (عليهُ) (به ضم هاء) را طبق معمول (عليهِ) ضبط كرده است و تمام قرآنهاى موجود (عليهُ) ضبط كرده اند (ر.ك: سوره فتح, آيه 10 در قرآنهاى ايران, عربستان, پاكستان, مصر و سوريه) مؤلف محترم متوجه خطا شده اند و به اعراب كلمه (عليه), حركت ضمه را با دست اضافه كرده اند. از قضا خود نگارنده براى يافتن اين كلمه ـ به دليل حفظ نبودن سوره ـ با بارها مراجعه آن را يافت.(8)
جالب توجه و مايه تأسف است كه مؤلف محترم كلمات (و زنوا) و (اذ ادبر) را به اشتباه در غير جاى خود آورده است. اوّلى را به اشتباه در باب (واو) آورده (و درست آن باب (زاء) است, چون ماده آن گرچه (وزن) است, اما در اينجا (زنوا) است) و دومى را ذيل (اذا) آورده و در صورتى كه درست آن (اذ) است. نويسنده در مقدمه خود در صفحات 130 و 132, به توجيه اين مسأله پرداخته اند و در مورد اول گفته اند: (با توجه به نوع معجمهاى الفبايى قرآن و از آن جمله فهرس الالفاظ كمله را در باب (واو) آورده اند. كه اين توجيهى خطا و تعليلى عليل است و خود, مؤيد نظر ما در اثرپذيرى از اين فهرست است. در مورد آيه (اذ ادبر) كه فلوگل به خطا در قرآن چاپ خود آن را (اذا ادبر) ضبط كرده و مؤلف را هم به خطا انداخته است, مؤلف محترم به قرائت غير مشهور تكيه كرده و استناد به الجامع لاحكام القرآن قرطبى كرده اند و با مراجعه نگارنده به آن معلوم شد كه هيچ دليل ترجيحى براى اين مطلب نيست, الا خطاى فلوگل و تأثير آن در المعجم الاحصائى. و بديهى است كه نمى توان قرائت مشهور (اذ ادبر) را ـ كه در همه قرآنهاى موجود از جمله قرآن معيار مؤلف هست ـ به قرائت نامشهورى تبديل كرد كه خود قرطبى هم در اثرش از آن سود نجسته است و در تصحيح من عندى فلوگل به دليل كثرت استعمال (اذا), كاربرد (اذ) به مذاق شخصى فلوگل خوش نيامده است*; همين و بس.
2. نويسنده در مواردى, واژه اى را يك واحد آمارى پنداشته اند كه در واقع چنين نيست (ر.ك: اصل و نكته پنجم از اصول واژه ياب ابتثى.) فى المثل ايشان كلمه صالح را به تفكيك فهرست نكرده اند, در صورتى كه حداقل دو كاربرد مختلف دارد: يكى اسم پيامبرى بزرگ است و ديگرى اسم فاعل از ماده (صلح). نيز در مورد هود, اسم هود پيامبر (ع) از هود كه حالت اسمى از (هاد ـ يهود) و در رديف نصارى است(9), جداگانه فهرست نشده و اين, قهراً در شمارش اثر گذاشته و موجب كاهش كاذب واحدهاى آمارى كتاب است. خوشبختانه ايشان يحيى در حالت اسمى را از يحيى در حالت فعلى تفكيك نموده و جداگانه فهرست كرده اند.(10)
3. كلمه اِمراً (به معنى نكراً), گرچه از ماده (ا م ر) است, اما نبايد همراه با واژه هايى چون امر و امور و… فهرست مى شد و بهتر بود در يك رقم جداگانه مى آمد (ر.ك: رديف 60, ص371 و 372, جلد يك.) متذكر مى شوم كه در فرهنگهاى معاصر و در دسترس همگان مثل المنجد نيز از اين روش كه كلمات متشابه الماده را يكجا, اما با شماره هاى تفكيكى ذكر كنند, پيروى شده است و براى نمونه در همين ماده (ا م ر) چندين مورد ياد شده است. و كيست كه نداند در موارد بسيارى, الفاظ غير مربوط, ماده هاى متشابه دارند و ربط آنها به هم مثل ربط شير آب و شير گاو و شير جنگل است. مثلا ذيل ماده (جنح) دو واژه (جَناح) و (جُناح) داريم كه اولى به معنى بال و پهلوست و دومى ـ آن سان كه مرحوم دهخدا در مقدمه لغتنامه اشاره كرده اند ـ همان گناه است و هيچيك به ديگرى ربطى ندارد.
4. پديدارى اشكال و صور غير موجود در قرآن و برعكس حذف صور موجود يك كلمه در قرآن از فرهنگ آمارى. براى نمونه, كلمه (امدٌ) در قرآن نداريم; اما (الامد) داريم و همين يك مورد را هم داريم (سوره حديد, آيه 16). اما تحت تأثير المعجم المفهرس (ر.ك: ص75 كتاب اخير), اين واژه به فرهنگ آمارى راه يافته است و دليل آن هم به اشكال پيشگفته در مورد عدم احتساب (ال) برمى گردد. نظاير اين مطلب فراوان است و گر چه در مواردى چون (امّى) و (الامى) (شماره هاى 1966 و 1967) به دليل تغاير معنى, واژه هاى متشابه جداگانه ضبط شده است, اما اين مطلب عموميت نيافته است. به هر حال (اَنَفٌ) كه در المعجم المفهرس هم آمده, در قرآن وجود ندارد, بلكه (الانف) داريم و مؤلف هم گويا بعداً و در پرانتز آن را يادآور شده اند. يا در مورد موارد هجده گانه (الابصار) و (ابصار) كه فقط يك مورد بدون (ال) است, همان يك مورد عنوان براى سايرين قرار گرفته است و برعكس در مورد (الاقصا) كه سه مورد است و دو مورد آن بدون (ال), مورد داراى (ال), عنوان سايرين قرار گرفته است. (دقيقاً نظيرالمعجم المفهرس, ر.ك صفحات 122 و 546 كتاب اخير.) و هكذا در مورد كلمه (احاديث) با اعراب كسره كه مورد موجود, (الاحاديثِ) است و در نتيجه روش مؤلف, اين اشكالات پديدار شده و صورت كلمه اى حذف يا اضافه شده است.
ثالثاً با غمض عين از ساير موارد, به چند نمونه از خروج مؤلف از ضوابط مقرره توسط خودشان مى پردازيم:
1. تقديم كسره بر فتحه, در مورد آمِناً (شماره 115) و آمَنّا (شماره 116) كه خطاست و 116 مقدم بر 115 بايد مى بود.
2. تقديم تنوين نصب بر فتحه در حرف دوم در مورد اَباً (161) و اَبَا (163) خطاست.
3. تقديم مشدد برفتحه در حرف دوم در مورد اَبّاً (162) و اَباً (163) خطاست.
توجه: ترتيب درست و طبق ضابطه, 163 ـ 161 ـ 162 است.
4. تقديم ساكن بر متحرك (فتحه) در مورد اُبْرى و اُبَرّئ (190 و 191) و هكذا (اسر), شماره 1094 خطاست.
5. ترتيب اَخْذ ـ اُخِذَ و اَخْذا, خلاف قاعده ايشان است.
6. تقديم ضمه بر فتحه در مورد اُخَر و اَخَّر در حرف اول و كذا در مورد اذن (شماره هاى 805 تا 810) خطاست.
7. اِلّا (1705) و اَلا (1706) بايد به حسب قاعده پس از والّا (1709) مى آمد كه نيامد, و اين خطا عينا در فهرس الالفاظ ديده مى شود.
8. تقديم كسره بر فتحه در اَلِدُ (1729) و اَلَدُّ (1730) خطاست. (در شماره يك به مورد ديگر اشاره شد.)
از ساير موارد مثل اِن و اِنّ و اَن و اَنَّ و توابع آنها كه درست رديف بندى نشده اند, در مى گذريم. يادآور مى شويم گرچه مؤلف محترم در بخش مقايسه اى با معاجم (ج1, ص47 ـ 101) با دقت فراوان ايراد و اشكال از معاجم ديگر گرفته اند, و حتى بجا و بحق از زياد و كمى حركات هم نگذشته و بدان اشارت فرموده اند. (براى مثال در مورد المعجم المفهرس به سه حالت اعراب كلمه احسن توجه داده اند, ر.ك: ج1, ص58), اما خود نيز در موارد متعدد از ثبت اعراب متعدد كلمات ـ بنا به روش خودشان ـ غفلت كرده اند, گرچه بنا به اصل دوم ما در مورد واژه ياب ابتثى, بهتر است كه كلمات متشابه الحروف متغاير الاعراب جداگانه فهرست شود. (براى نمونه نگاه كنيد به واژه هاى احياء, اربعه, ازواج, اسماء, اطعام و…)
علاوه بر موارد مذكور, بايد افزود كه بنا به قاعده ايشان, انباهم (2017) بايد پس از انباكم (2014) مى آمد نه پس از انبئكم (2016) كه با ضمه شروع مى شود. و نيز معلوم نيست چرا ابناؤكم (233) بين ابناءكم و ابنائكم آمده است؟ و چرا در مورد كلمه اليسع كه بنابر توضيح پاورقى صفحه 58 جلد اول و تذكر موجود در صفحه 132 و ثبت در جدول شماره I, بايد در رديف الف لام يا (ا ل ى) مى آمد, احتياطاً (!) در رديف (ى س ع) هم آمده و عجيبتر آنكه مورد مذكور در باب (الف) ـ كه جاى درست آن است ـ شماره رديف ندارد و در باب (ياء) شماره رديف گرفته است. (نيز قس صفحات 356 و 371 و 580 جلد اول).
سرانجام بايد مجدداً يادآور شوم كه اينجانب هم روش ارجاع را ـ بدون شماره رديف اصلى ـ درست مى دانم. اما ارجاع بايد از مورد درست به مورد داراى شبهه و اشكال باشد نه برعكس; وگرنه مانند مورد حاضر از تعداد آمارى واحدهاى آمارى در يك حرف كاسته و به حرف ديگر افزوده مى شود.

1. در صورت امكان بازنگرى و ترتيب منظم و غيرقابل تغيير بر اساس موارد ششگانه اصول واژه ياب ابتثى و چاپ مجدد كلمات.
2. چون قطع جدولهاى جلد دوم و سوم بزرگ است و قهراً در قيمت مجموع كتاب اثر گذاشته (قياس كنيد قيمت يك دوره بيست هزار ريالى المعجم الاحصائى را با يك جلد المعجم المفهرس كه چاپ مرغوب آن حداكثر يكهزار ريال است), اگر مورد اول ميسر نباشد و يا آن طور كه شنيده و خوانده ام قرار است در آثار بعدى مؤلف محترم كه حاوى كارهاى تازه است شكل كاملترى عرضه شود, حداقل با حفظ قطع فعلى كتاب از هر چهار صفحه كتاب موجود با وسايل مدرن امروز, يك صفحه جديد بيارايند ـ و حتى شماره هاى صفحات را هم دست نزنند ـ در اين صورت كتابى كه عرضه خواهد شد, يك هشتم حجم فعلى مجلدات دوم و سوم را خواهد داشت و قهراً بسيار ارزانتر خواهد بود. از طرفى جلد اول را نيز به صورت دو جلد فارسى و عربى ـ كه كارى آسان است و تنها يك شماره گذارى مجدد صفحات را لازم دارد ـ و مستقلاً منتشر سازند.
3. اين كار خوب تكمله اى شامل شرح لغات, فهرستهاى بسامدى واژه اى و معنائى, درصدگيرى و رسم منحنى آمارها را لازم دارد.
4. هر چه سريعتر ديسكت كامپيوترى آمار كتاب ـ پس از تصحيح دقيق ـ عرضه گردد.(11)
5. در صورت امكان در صفحه آرايى با قطع كوچكتر صفحات, آيات شاهد مثال را اضافه كنند.
در پايان از خداوند متعال مى طلبم كه به حق قرآن عظيم, ما و مؤلف محترم را در تحقيقات قرآنى موفق دارد و سپاس خود را نيزتقديم دست اندركاران آينه پژوهش مى سازم كه آغازگر راهى مهم گشته و گامى بلند برداشته اند.

بدون ترديد قرآن، يكي از معدود كتاب‌هايي است كه در ميان مردم و به ويژه مسلمانان جهان، بيش‌ترين مراجعه كننده را دارد. با توجّه به حجم نسبتاً زياد قرآن كريم و فراواني آيات آن، امروزه كم‌تر كسي است كه در ضرورت وجود يك معجم‌الفاظ براي اين كتاب آسماني احساس ترديد كند؛ معجمي كه بتواند مراجعه كننده را دست‌كم در دست‌يابي به آيه‌? مورد نظر خويش ياري رساند.
يكي از كتاب‌هاي ارزشمندي كه در اين راستا فراهم آمده است «المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الكريم» اثر دانشمند مصري، مرحوم محمّد فؤاد عبد‌الباقي (1299 ـ 1388هـ. ق) است. اين كتاب به‌طور قطع يكي از مهم‌ترين و كار‌آمدترين كتاب‌هايي است كه در اين زمينه نگاشته شده و در سراسر جهان اسلام قبول عام يافته و همه? قرآن پژوهان را در كارهاي قرآن پژوهي‌شان ياري رسانده و مي‌رساند؛ سعي او مشكور باد.
عبد‌الباقي در فراهم آوردن معجم خويش (مقدّمه كتاب ص هـ) خود را وام دار كتاب واژه‌ياب «نجوم الفرقان في أطراف القرآن »(چاپ 1842م) اثر مستشرق معروف آلماني، گوستاو فلوگل مي‌داند.
سبك بديع، دقّت و اتقان نسبي كار، قابل تحسين بسيار است؛ به ويژه آن كه وي اين كار را به صورت دستي انجام داده كه مستلزم صرف حوصله‌? بسيار است.
المعجم المفهرس، نخستين بار در سال 1364ق/1945م، در مصر و توسّط دارالكتب المصريّة به چاپ رسيده و پس از آن به همان صورت اوّليه‌اش، در مصر و برخي ديگر از كشورهاي اسلامي مانند: لبنان، سوريه، تركيه و ايران و بعضاً با تغييرات اندكي (مانند افزودن متن عربي قرآن) به صورت افست، تجديد چاپ شده است.
چاپ‌هاي مختلف اين كتاب كه هم اكنون در دسترس است، (به ويژه چاپ‌هاي داخلي) نوعاً از كيفيّت مطلوبي برخوردار نيست و در برخي از آن‌ها ريختگي‌ها و كم رنگي‌هاي فراواني به چشم مي‌خورد ،به‌گونه اي كه گاه استفاده از بخش‌هايي از آن را دشوار و يا غير ممكن مي‌سازد.
معجم عبد‌الباقي علي رغم امتيازات فراواني كه دارد و در ظرف زماني خود، كاري بس ارزشمند و درخور تحسين بوده است، ولي نقاط ضعف و كاستي‌هايي نيز دارد كه برقرآن پژوهان پوشيده نيست. امروزه با توجّه به پيشرفت ابزارها وامكانات معجم‌نگاري و نيز تجربه‌هاي فراواني كه در اين حوزه صورت گرفته و حاصل آن هم اكنون در معرض ديد و داوري همگان قرار دارد، نبايد هم چنان به حاصل كار گذشتگان بسنده كرد و پيوسته برسرسفره‌? حاضر و آماده‌? آنان نشست، بلكه لازم است در پرتو نقد و بررسي كارهاي پيشينيان و مشخّص ساختن نقاط قوّت و ضعف آن‌ها و نيز با به كارگيري ابزارها و امكانات جديد، گامي به جلو نهاد و اثر نوي پديد آورد كه افزون برپيراسته بودن از ضعف‌ها و كاستي‌هاي بعضاً طبيعي پيشينيان و برخورداري از نقاط قوّت و جهات مثبت آن‌ها، حتي الامكان كار اطلاع‌رساني در اين زمينه را آسان‌تر سازد و بدان سرعت بخشد.
معجم عبد‌الباقي در دو ستون اصلي و شش ستون فرعي تنظيم شده كه هريك اطلاعات خاصّي را به شرح زير در اختيار خوانندگان قرار مي‌دهد: 1. مدخل و يا واژه‌? قرآن 2.‌بافت و سياق آيه‌اي كه واژه‌? قرآني مورد نظر در آن به كار رفته است 3.‌شماره‌? آيه 4.‌بيان مكّي و يا مدني بودن آيه 5.‌نام سوره 6.‌شماره? سوره.

در اين مقال، ابتدا نگاهي كوتاه خواهيم داشت به برخي از ضعف‌ها و كاستي‌هاي المعجم المفهرس و پس از آن،معرفي يكي از كارهاي جديدي كه در اين زمينه در دست تهيّه است و به زودي منتشر و در اختيار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.
پيشاپيش توجّه خوانندگان گرامي را به يك نكته جلب مي‌كنيم و آن اين كه در اين نوشتار در صدد استقصاي همه? موارد كاستي‌هاي المعجم‌المفهرس نيستيم، بلكه مقصود در اين‌جا، نشان دادن نوع كاستي‌ها و اشاره به نمونه‌هايي از آن است. اين كاستي‌ها عمدتاً متوجّه ستون اوّل و دوّم؛ يعني مدخل و واژه‌? قرآني و مقدار آيه‌اي است كه كلمه? مورد نظر در آن به كار رفته است كه به تفكيك به آن‌ها اشاره مي‌شود:

ضعف‌ها و كاستي‌هاي اين محور را مي‌توان در چند قسمت فرعي دسته‌بندي كرد:

عبد‌الباقي در اين كتاب در صدد بوده است همه‌? فعل‌ها و اسم‌ها را استقصا كند، ولي برخي از مدخل‌ها را از قلم انداخته است كه به برخي از آنها اشاره مي‌كنيم:
واژه‌? الّذي (با 304 مورد كاربرد)،الذّين (با 1080مورد كاربرد)،هذا (با 225 مورد كاربرد)1، مَنْ و مَن‌ذا.
علاوه براين، در مواردي نيز از مجموع كاربرد يك كلمه، يك يا دو مورد از قلم افتاده است. البتّه اين موارد غير از آن پانزده موردي است كه خود مؤلّف در ابتداي كتاب استدراك كرده است‌(ص ح). برخي از اين موارد2 عبارتند از:
اللّه: فاتحه/ 1؛عند:بيّنه/ 8؛مع: مائده/ 84؛ انفال/ 19و 46؛بعثناهم: كهف/ 12 و19؛ ونَقْصُصْهُمْ: نساء/ 164.
در دو مورد اخير، هرچند مدخل بعثناهم و نقصصهم به صورت جداگانه نيامده است، ولي هر دو آيه اشتباهاً در ذيل مدخل بعثناكم و نقصص آمده است.

در معجم عبد‌الباقي، مدخل ها برخلاف مقدار آيه‌? ذكر شده، داراي اعراب‌اند؛ از اين‌رو، برخي از كلمات به غلط اعراب‌گذاري شده‌اند، مانند: إئْتِ، إئِتِنا، إئْتُوا، إئْتُونا و… كه همزه? آن‌ها به صورت همزه? قطع نگاشته شده، در حالي كه همزه? آن‌ها وصل است و بايد به صورت انتِ و… نگاشته مي‌شد؛ ضَرّ?ٍ كه درست آن ضُرُّ است؛ أزَواجِكَ و فَاثْبَتُوا كه صحيح آن‌ها به ترتيب، أزْوَاجِكَ وفَاثْبُتُوا است.

در معجم عبد‌الباقي، به طور مستقل به ذكر ريشه? كلمات پرداخته نشده است، بلكه در سرصفحه? كتاب، ريشه? اوّلين و آخرين مدخلي كه در آن صفحه آمده ذكر شده است؛ از اين‌رو، به ريشه‌? كلمات كه بين اوّلين و آخرين مدخل قرار گرفته‌اند هيچ اشاره‌اي نشده است، به‌طوري كه از مجموع 1771 مادّه? قرآني، تنها به ريشه? 491 مورد در سرصفحات اشاره شده است.3
علاوه براين، هرچند در بيش‌تر صفحات، مجموعه? مشتقّات يك ريشه با علامتي شبيه سه ستاره از ريشه‌هاي قبل و بعد تفكيك شده، ولي اين شيوه در همه‌جا نيز اعمال نشده است؛ براي نمونه ر.ك. به: ص118 كه به ترتيب، ريشه‌هاي «ب ر ز»، «ب ر ز خ»،«ب ر ق»، «ب ر ك»، «ب ر م»، «ب ر هـ ن»، «ب ز غ» و «ب س ر» در آن به كار رفته، ولي از هم تفكيك نشده است.
از نارسايي‌هاي ديگر معجم، بازگرداندن بسياري از كلمات به يك ريشه? سه حرفي است كه اين امر، هم مستلزم تكلّف است و هم در مواردي غلط‌انداز؛ مثلاً واژه‌هاي «اللاّئي»، «اللاّتي»،«الّذَانِ» و «الّذين» را در ريشه‌ي «أ ل ل» آورده كه بسيار غريب و بعيد به نظر مي‌آيد؛ به ويژه آن كه با «الِ» اول اين كلمات مانند «ال» تعريف معامله مي‌شود و در هنگام وصل به كلمه? قبل همزه? آن تلفّظ نمي‌شود، آن وقت چگونه مي‌توان آن را جزء ريشه? كلمه به حساب آورد و آن را از ريشه?«أ ل ل» دانست؟

عبد‌الباقي هرچند در مقدّمه? معجم تصريح نكرده است كه حوزه? كارش محدود به‌اسم‌و‌‌فعل است، ولي اين مطلب به خوبي از مقدمه و متن كتاب برمي‌آيد كه وي‌‌نظري‌‌به‌‌حروف نداشته است؛ چرا كه از ميان انبوهي از حروف، تنها به چند مورد‌‌بيشتر‌‌اشاره نكرده است، مانند: «بَلَي» ، «سَوفَ» و «هَا» در هَا‌أنْتُمْ وهَذَا. اين‌‌در‌‌حالي‌‌است كه «بَلَي» حرف جواب و «هَا» حرف تنبيه و «سَوْفَ» حرف استقبال‌‌است.4
ضمائر اعمّ از ضمائر متّصل و منفصل نيز هرچند از اقسام اسم‌اند، ولي مورد نظر وي نبوده است و اگر به چند مورد مثل: إيّاك، إيّاكم، إيّانا، إيّاهُ و… اشاره شده ،اين امر ناشي از غفلت بوده است.

علي رغم دقّتي كه مرحوم عبد‌الباقي در گزينش آيات و انتخاب مقدار لازم از هرآيه به كار برده است، در پاره‌اي از موارد، ضعف‌هايي به چشم مي‌خورد كه توجّه به آن مي‌تواند مفيد باشد. برخي از اين موارد عبارتند از:

الآخِرِ: ومن النّاس من يقول آمنّا باللّه وباليوم الآخر وما هم [بمؤمنين]،(بقره،2/8).
الآخِرِ: ومن الأعراب من يؤمن باللّه واليوم الآخر ويتّخذ ما ينفق [قربات عند اللّه]،(توبه،9 /99).
همان‌گونه كه مشاهده مي‌شود معناي آن مقدار از آيه كه عبد‌الباقي آورده، ناقص است و جز با كلماتي كه در داخل كروشه آمده كامل نمي‌شود؛ و اگر در هردو آيه، تا ذكر كلمه? «الآخِرِ» بسنده مي‌كرد، بهتر از اين بود كه آيه را به طور ناقص بياورد.

الآخَرِينَ: ثمّ دمّرنا الآخرين? [وأمطرنا عليهم مطرا]، (شعراء،26/172ـ173).
الآخَرِينَ: ثمّ دمّرنا الآخرين?[وإنّكم لتمّرون عليهم مصبحين]،(صافات،37/136ـ 137).
اُخْرَي: ولا تكسب كلّ نفس إلاّ عليها ولا تزر وازرة وزر أخري، (انعام،6/164).
اُخْرَي: ومن ضلّ فإنّما يضلّ عليها ولا تزر وازرة وزر أخري، (اسراء،17/15).
اُخْرَي: ولا تزر وازرة وزر أخري وإن تدع مثقلة إلي حملها [لا يحمل منه شيء]، (فاطر،35/18).
در آيات دسته‌? دوّم مقداري از كلمات قبل و يا بعد عبارت ولا تزر وازرة وزر أخري آورده شده است و شايد اين بدان جهت بوده كه با جدا كردن آيات مشابه از يكديگر، بين آن‌ها تمايزي ايجاد كند و مراجعه كننده را زودتر به مقصد برساند، ولي بهتر بود يك شيوه? واحدي را برمي‌گزيد و آن را در همه‌? موارد مشابه به كار مي‌بست. يعني در مورد آيات دسته? اول، مقدار داخل كروشه راهم مي‌آورد و يا در مورد دسته? دوّم از ذكر مقدار اضافي پرهيز مي‌كرد (به ناقص بودن معناي آيه? سوّم نيز دقّت شود).

الآخِرِ: [إنّ الذّين آمنوا والّذين هادوا والنّصاري والصّابئين]مَن أمن باللّه واليوم الآخر وعمل صالحا فلهم أجرهم [عند ربّهم]،(بقره/62).
در اين آيه، ظاهراً جمله? مَنْ آمن باللّه…خبر إنّ در صدر آيه است و جمله‌? فلهم‌‌أجرهم… عطف به جمله‌? پيشين است. با گزينشي كه مرحوم عبد‌الباقي ارائه كرده،‌‌علاوه برناقص بودن معناي جمله، چنين به ذهن متبادر مي‌شود كه موصول و صله‌‌در‌‌مَنْ آمن باللّه… مبتدا و جمله‌? فَلَهُمْ أجرهم… خبر إنّ است و اين برداشت قطعاً نادرست است. بنابراين، به نظر مي‌رسد اگر به يكي از دو صورت زير گزينش مي‌شد بهتر بود:
1. إنّ الّذين آمنوا والّذين هادوا… مَنْ آمن باللّه واليوم الآخر.
2. مَنْ آمن باللّه واليوم الآخر وعمل صالحاً (به صورت ناقص).
براين اساس، در گزينه? اوّل جمله‌? اسميّه كامل است، ولي در گزينه? دوّم، هرچند جمله ناقص است، ولي غلط‌انداز نيست.
3. و يا در ارتباط با مدخل «دُون» در آيه زير:
دُون: احشروا الذّين ظلموا وأزواجهم وما كانوا يعبدون? من دون اللّه فاهدوهم الي صراط الجحيم، (صافات،37 /22ـ 23). در صورتي كه اگر به جاي ذيل آيه 23، تمام و يا قسمتي از آيه 22 مي‌آمد، بسيار بهتر مي‌بود.
4. آوردن بيش از مقدار لازم از كلمات آيه؛ در اين‌جا تنها به ذكر يك نمونه بسنده‌‌مي‌شود: در ذيل مدخل «اختلاف» تمام 5 سطر (رسم‌الخطّ عثمان طه و 6‌‌سطر‌‌معجم) آورده شده است؛ در صورتي كه مي‌توانست با استفاده از نقطه‌چين، هم‌‌رعايت كامل بودن معني آيه را كرده باشد و هم به ذكر مقداري از آن به شكل زير اكتفا‌‌كند:
اختلاف: إنّ في خلق السّماوات والأرض واختلاف اللّيل والنّهار… لآيات لقوم يعقلون، (بقره/164).
البتّه اين تطويل از موارد نادر معجم است،ولي اين پديده ـ هرچند نه به اين بزرگي ـ در بسياري از آيات معجم ديده مي‌شود.

در ويرايش جديد المعجم المفهرس، در صدد بوده‌ايم در پرتو الطاف الهي و راه‌نمايي‌ها و مساعدت‌هاي استادان ارجمند و قرآن‌پژوهان گرامي و با توجّه به آن‌چه گذشت، ساختار معجم را حتي الامكان به گونه‌اي طرّاحي كنيم كه بتواند هر دو هدفي را كه در زير خواهد آمد، تأمين كند و محقّقان و علاقه‌مندان به قرآن را در هرسطحي از دانش عربي كه باشند، در حدّ امكان ياري رساند. اين دو هدف عبارتند از:
1. تسهيل و تسريع در جست‌وجوهاي لفظي و به اصطلاح «واژه‌يابي».
2. كمك‌رساني در امر جست‌وجوهاي معنايي و به اصطلاح «موضوعي».
به همين منظور، معجم مذكور در دو جلد طرّاحي شده است: يك جلد به فعل‌ها و اسم‌هاي قرآني و جلد ديگر به ادوات و ضمائر اختصاص داده شده است؛ هم چنان كه معجم اسما و افعال خود نيز در دو ويرايش و دو روايت جداگانه تنظيم خواهد شد كه هريك مخاطبان خاصّ خود را دارد:
1. ويرايش و روايتي كه در آن، كلمات براساس مادّه و ريشه‌ي آن‌ها تنظيم شده‌اند، شبيه به كار اصلي عبد‌الباقي.
2 . ويرايش و روايتي كه در آن كلمات براساس حروف الفبا مرتب شده‌اند.
آن‌چه در اين نوشتار گفته مي‌شود، هرچند در بسياري جهات، مشترك بين هرسه معجم است، ولي بيش‌تر ناظر به ويرايش نوع اول است.

اين معجم همانند معجم عبد‌الباقي، داراي دو ستون اصلي و هرستون خود داراي شش ستون فرعي اطلاعاتي است. در 604 صفحه‌? نخستين كتاب، متن عربي قرآن كريم به خط زيباي عثمان طه تعبيه شده، به گونه‌اي كه كم‌تر از 4 صفحه از قطع وزيري، به متن عربي و بقيّه آن به متن معجم اختصاص يافته است.
در قسمت راست و چپ، به ترتيب، اوّلين و آخرين مدخل هرصفحه و در قسمت مياني، ريشه آن‌ها به همراه شماره? صفحه? كتاب آمده است. هريك از ستون‌هاي شش‌گانه همانند معجم عبد‌الباقي، اطلاعات خاصّي را در اختيار مراجعه كننده قرار مي‌دهد، با اين تفاوت كه به جاي ستون تعيين مكّي و مدني آيه، شماره? صفحه? قرآن عثمان طه كه آيه? مورد نظر در آن به كار رفته جاي داده شده و با قلم‌سياه مشخّص شده است. البتّه تعيين اين كه كدام آيه مكّي و كدام آيه مدني است، به يكي از جدول‌هاي ضميمه در پايان معجم موكول شده است.
در اين‌جا، به برخي از ويژگي‌هايي كه در اين ويرايش مدّ نظر بوده عمدتاً در ارتباط با ستون اوّل (مدخل) و ستون دوّم (آيه) است اشاره مي‌كنيم:

مهم‌ترين ويژگي‌هاي ستون مدخل از اين قرار است:
1. بدون پيشوند؛ حروف منفصلي نظير همزه? استفهام «أ»، «و»، «لا» و «لم» كه قبل از برخي از كلمات آمده و نيز حروف متّصلي كه برسر برخي از اسم‌ها و يا فعل‌ها درمي‌آيند، از اول كلمات مدخل‌ها حذف شده است. اين حروف عمدتاً عبارتند از: «بـ»، «تـ»، «سـ»، «فـ»، «كـ»، «لـَ»، «لـِ». در معجم عبد‌الباقي، معمولاً پيشوندها در ستون مدخل آمده‌اند، ولي نا‌هماهنگ عمل شده است.
2. تفكيك اسم‌هاي داراي «ال» از اسم‌هاي بدون «ال». براين اساس، مثلاً واژه‌هاي «مكنون» و «المكنون» در دو موضع جداگانه (اوّل واژه‌? بدون «ال»، بعد واژه‌? همراه با «ال») آورده شده‌اند:
مكنون: إنّه لقرآن كريم? في كتاب مكنون،(واقعه،56/77، 78).
المكنون: وحور عين? كأمثال اللؤلؤ المكنون،(واقعه/22،23).
3. تفكيك اسم‌ها براساس حركت اعرابي آخر آن‌ها؛ براين اساس، موارد كاربرد كلماتي نظير: «دِينُ»، «دينَ» و «دينِ» در ذيل سه مدخل جداگانه آمده‌اند (اول واژه‌? داراي ضمّه، بعد داراي فتحه و پس از آن، واژه? داراي كسره)، هم چنان كه اسم‌هاي داراي تنوين و اسم‌هاي بدون تنوين نيز از هم تفكيك شده‌اند؛ بنابراين مدخل «ذِكرَُ» و «ذِكرٍ» از مدخل «ذكرُ» و «ذكرِ» تفكيك شده و از اين‌رو، هريك را بايد در ذيل مدخل خاصّ خود جست‌وجو كرد.
4. تفكيك فعل‌هايي كه داراي حركت اعرابي متفاوت‌اند؛ مثلاً: يأتِيْكم از يأتِيَكم ويَضرِبُ از يَضرِبَ.
5. اعراب كامل؛ تمام حروف كلمات مدخل، اعمّ از حرف آخر و ديگر حروف كلمه داراي حركت اختصاصي خود آن است، دقيقاً به همان شكلي كه در قرآن به كار رفته است؛ براين اساس، مدخل‌هايي كه در معجم عبد‌الباقي بعضاً داراي حرف‌هاي بدون اعراب بوده‌اند و يا حرف آخر آن‌ها داراي حركت هاي اعرابي مشترك است اصلاح شده‌اند (با توجّه به ويژگي دوّم و سوّم و چهارم).
6. تصحيح غلط‌هاي املايي و افزودن مدخل‌هايي كه در معجم عبد‌الباقي از قلم افتاده و پيش از اين به برخي از آن‌ها اشاره شد.
7. شناسايي واژه‌هاي دخيل و قرار دادن آن در جاي اصلي خود و ارجاع به آن‌ها در مواضعي كه عبد‌الباقي آن‌ها را به كار برده است. براين اساس، مثلاً موارد كاربرد واژه‌? «داود» كه در ذيل ريشه? «د و د» (پس از كلمه? «أدهي» از ريشه‌? «د هـ ي» و قبل از «تدور» از ريشه? «د و ر») آمده است، در ذيل ريشه ? «د ا و د» (قبل از كلمه‌ي دأب) ذكر گرديده، ولي پس از كلمه‌? «أدهي» به محلّ اصلي آن ارجاع داده شده است. در همه جاي معجم، كلمات دخيل با علامت ستاره (?) مشخّص گرديده است.
8. به كارگيري شيوه‌? ارجاع در موارد لازم؛ به منظور تسهيل در دست‌يابي به آيه? مورد نظر، در موارد متعدّدي، از شيوه? ارجاع و از علامت «ـــ» استفاده شده است. مهم‌ترين اين موارد عبارت است از:
الف: در مواردي كه در ريشه‌? يك كلمه اختلاف نظر وجود داشته باشد، مانند كلمه‌? «التّراقي» كه برحسب اختلافي كه بين عالمان لغت وجود دارد، آن را از ريشه‌? «ر ق ي»، «ت ر ق» و «ر ق و» دانسته‌اند. از اين‌رو، پس از ذكر كلمه? ياد شده در ريشه‌? «ر ق ي»، در ذيل ريشه‌هاي «ر ق و» و «ت ر ق» به ريشه‌? «ر ق ي» نيز ارجاع داده‌ايم.
ب: در مواردي كه بين ريشه‌? اصلي و درست يك كلمه با آن ريشه‌اي كه در بدو امر به ذهن انسان تبادر پيدا مي‌كند، تفاوت وجود داشته باشد، مانند واژه «يلتكم» كه از مادّه‌? لات، يليت، ليتا (مثل باع).
ج: در مواردي كه عبد‌الباقي در ذكر ريشه‌? كلمه‌اي به خطا رفته باشد مثل واژه‌هاي دخيل كه پيش از اين به آن اشاره كرديم.
د: در مواردي كه در حرف اصلي يك كلمه، «قلب» صورت گرفته باشد، مثل واژه? «ادّكر» و «تدّخرون» كه هردو از باب افتعال و به ترتيب از ريشه? «ذ ك ر» و «ذ خ ر» بوده و «ذ» و «تـ» باب افتعال در آن‌ها تبديل به «د» و سپس در هم ادغام شده‌اند؛ بنابرابن، در ذيل ريشه? «د ك ر» و «د خ ر» به موضع اصلي آن‌ها ارجاع داده شده است.
هـ : در مواردي كه در حروف اصلي يك كلمه «حذف» صورت گرفته باشد، مثل: دعاء (=دعائي)كه بين آن و بين كلمه? «دعاء» كه داراي حركت اعرابي جرّ است، تفاوت وجود دارد و بايد در دو موضع مختلف و هريك در جاي خود ذكر شوند و به ديگري ارجاع داده شوند.
9. ذكر ريشه? كلمات: ريشه? هرمادّه و مشتقّات آن به طور جداگانه و در ابتداي هرمجموعه از كلمات هم خانواده آمده است و اين افزون برآن چيزي است كه در سرصفحه به ريشه‌? اوّلين و آخرين كلمه اشاره مي‌شود. در اين رابطه، در مواردي كه در بين عالمان لغت، نسبت به ريشه? كلمه‌اي اختلاف نظر وجود داشته باشد، اصل را برنظر مرحوم عبد‌الباقي گذارده و در موضع و يا مواضع ديگر، بدان ارجاع مي‌دهيم. البتّه با وجود اين، گريزي از آن نسبت كه براي تسهيل و تسريع در دست‌يابي مراجعه كننده به آيه? مورد نظر، همانند عبد‌الباقي، جدولي براي نشان دادن ريشه? برخي از كلماتِ دشوار تنظيم شود.

مهم‌ترين ويژگي‌هايي كه در ستون آيه رعايت شده به شرح زير است:
1. داشتن اعراب؛ آيات مورد نظر در اين ويرايش برگرفته از فايلي است كه با وسواس و دقّت فراوان و به طور مكرّر تصحيح شده و به تأييد كارشناسان دار‌القرآن سازمان تبليغات اسلامي رسيده است و مي‌توان گفت اغلاط آن در حدّ صفر است.
2. سياه بودن كلمه? مورد نظر در متن آيه؛ به گونه‌اي كه با يك چشم‌انداختن به نظر بيايد.
3. كامل كردن بافت و سياق آيه؛ به گونه‌اي كه معناي كامل و محصّلي از آن فهميده شود و حتي الامكان انسان را از مراجعه به متن قرآن بي‌نياز سازد. در اين راستا يكايك آيات معجم عبد‌الباقي مورد بررسي قرار گرفت، و در آن‌حذف و اضافاتي صورت گرفته است. از اين‌رو، گاهي ناگزير به آوردن مقداري از آيه‌? قبل و يا بعد شده‌ايم (و براي نشان دادن تعدّد آيه از علامت ستاره (?) در بين دو آيه استفاده كرده‌ايم)، هم چنان كه گاه براي پرهيز از طولاني شدن آيه و افزايش حجم كتاب (به ويژه با توجّه به داشتن اعراب كامل)، مقدار غير لازم را حذف و از علامت نقطه‌چين (…) استفاده كرده‌ايم مثلاً: در ذيل مدخل «أبّاً»، «ندخلكم» و «مدخلاً» چنين آمده است:
أبّاً: فأنبتنا فيها حبّاً…? وفاكهة وأبّاً،(عبس، 80/27 و 31).
ندخلكم: إن تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه… وندخلكم مدخلاً كريماً،(نساء،4/31).
مدخلاً: إن تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه… وندخلكم مدخلاً كريماً،(نساء/31).
با كامل‌تر كردن بافت و سياق آيه، در صدد بوده‌ايم تا حتي الامكان هدف دوّم را تأمين كنيم و يا دست‌كم بدان نزديك شويم، يعني كمك‌رساني در امر جست‌وجوهاي معنايي و به اصطلاح «موضوعي».
4. در مواردي كه دو مدخل پشت‌سرهم، از كلمات يك آيه باشند، براي پرهيز از تكرار و افزايش حجم كتاب، مقداري از آيه را در مقابل مدخل اوّل و ادامه‌? آن بدون حذف و تكرار، در مقابل مدخل بعد ذكر كرده‌ايم تا بافت و سياق آيه كامل باشد؛ براي نشان دادن اين امر از علامت «=» در انتهاي آيه‌? اوّل استفاده كرده‌ايم.
كار اين ويرايش در دفتر پژوهش و نشر سهروردي در حال انجام است و هم اكنون مراحل پاياني خود را مي گذراند و به خواست خداوند ظرف چند ماه آينده منتشر و در اختيار علاقه مندان و قرآن پژوهان قرار خواهد گرفت.

المعجم المفهرس لمعانی القرآن العظیم, محمد بسام رشدی الزین, اشراف: محمد عدنان سالم. دارالفکر بدمشق ودارالفکر المعاصر بیروت, 1995/1416, الطبعة الاولی, 2جلد, 1360ص.
فرهنگ موضوعی قرآن مجید. کامران فانی و بهاء الدین خرمشاهی. الهدی, تهران, 1369. چاپ دوم, شانزده«420ص.
قرآن همواره محور اندیشه مسلمین بوده است و از همه سو در آن نظر شده است, تا آنجا که حروف و حرکات آن را نیز شمرده اند. اما فراهم آوردن یک مرجع کامل برای یافتن آیات قرنها طول کشید تا سرانجام به کوشش استاد محمد فؤاد عبدالباقی المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم منتشر شد و واژه یابی نسبتاً دقیق فراهم آمد. از سوی دیگر کاوش در موضوعات و مطالب قرآن نیز گرچه پیشینه ای دیرینه دارد, اما فهرست مضبوط و کاملی از موضوعات آن هنوز هم فراهم نشده است. نخستین فهرست موضوعی قرآن تفصیل الآیات ژول لابوم است که افراد متعددی سعی در تکمیل کار او داشته اند. در کشورهای عرب زبان الجامع لمواضیع آیات القرآن الکریم, اثر محمد فارس برکات, تبویب آی القرآن من الناحیة الموضوعیة, اثر احمد ابراهیم مهنّا, الترتیب والبیان عن تفصیل آی القرآن الکریم, اثر محمد زکی, تصنیف آیات القرآن الکریم, اثر محمد محمود اسماعیل, و تفسیر و بیان مفردات القرآن اثر دکتر محمد حسن حمصی نمونه ای از فهرستهای موضوعی است. در ایران عزیزمان نیز کشف المطالب اعتماد السلطنه براساس فهرست ژول لابوم فراهم آمده است و تفصیل الآیات کیکاوس ملک منصور و طبقات آیات خلیل صبری ادامه همان کارهاست و تفاوت اساسی ای به چشم نمی خورد. جدیدترین کارها یکی فهرس المطالب1 مرحوم دکتر محمود رامیار است در 33 فصل و بیش از 1500 موضوع, و فرهنگ موضوعی قرآن مجید,2 اثر آقایان بهاءالدین خرمشاهی و کامران فانی با 7000 مدخل اصلی و 3000 مدخل ارجاعی و شیوه ای نو در تألیف, و سرانجام تفسیر راهنمای آیت الله هاشمی.
فرهنگ موضوعی قرآن مجید علی رغم پیشرفتگی و دقت و سادگی و نوآوری کمبودهایی دارد که برخی از آنها را راقم تهیه و به مؤلفان محترم تقدیم کرده است تا در چاپهای بعدی اصلاح کنند و تاکنون اثری ندیده ام. اصل فکر, یعنی استخراج موضوع از آیه, در دو کتاب اخیرالذکر قابل توجه است و هریک راهی نپیموده را گشوده اند.
المعجم المفهرس لمعانی القرآن العظیم جدیدترین اثری است که در این زمینه منتشر شده است و شیوه کار مؤلف آن با شیوه کار مؤلفان فرهنگ موضوعی قرآن مجید قرابتی شگفت آور دارد, و آن عبارت است از گردآوری آیات مربوط به یک موضوع و تفریع این آیات به مواد جزئی تر و موضوع بندی مناسب و ترتیب الفبایی آنها. ذکر آیات به شکل کامل یا تقطیع مناسب از مزیتهای این کتاب است.
راقم بین بخشهایی از دو کتاب حاضر مقایسه کرد و نکاتی فراهم آورد که جهت تکمیل هر دو کار لازم است. بخشی از این مقایسه به قرار ذیل است:
1. فرهنگ موضوعی مصادیق و مبهمات قرآن و مواردی را که در خصوص فرد یا افرادی شأن نزول مشخص است, موضوع فرض کرده و آنها را فهرست کرده است. لذا اسامی افراد یا چیزهایی که عیناً در قرآن نیست در این کتاب هست و با علامت ستاره مشخص شده است. به مواردی از آنها متعاقباً اشاره خواهد شد. امّا در معجم چنین کاری مغفول مانده است.
2. نحوه بسط و تفریع یک موضوع متشابه در هر کتاب فاقد ضابطه مشخص است. لذا هریک موضوعی را بنحوی کلی یا مبسوط فهرست بندی کرده اند. این مطلب نیز در سطور آتی ارائه خواهد شد.
3. در نحوه گردآوری آیات متعلق به یک موضوع از نظر شکلی شاید تفاوتی مهم به چشم نخورد, اما هر دو کتاب در خصوص گردآوری آیات متعلق به یک موضوع از نظر محتوا موفق نبوده اند. در فرهنگ موضوعی ارجاعات متعدد کمی از عدم توفیق کامل کاسته است, اما به هرحال تا رسیدن به نقطه مطلوب راه طولانی است. شگفت آنکه هر یک از کتابها در موضوعی عنایت به گردآوری محتوایی داشته اند و در موضوعی دیگر غفلت کرده اند.
4. سهولت کار با معجم به دلیل ذکر شاهد مثال و آیات متعلقه مزیت مهمی است که مؤلفان محترم فرهنگ موضوعی ـ به اختیار خود ـ از آن محروممان داشته اند و این خود مایه خطا در ذکر نشانی آیات هم شده است.
5. در فرهنگ موضوعی برای فهرست سازی (اغلب عین صورت صرفی و نحوی موجود در قرآن) (ص هفت مقدمه) حفظ شده است. اما بنا به ضرورت فرهنگ نویسی حالت صرفی و نحوی کلمات یا تعبیرات قرآنی را تغییر داده اند. فی المثل فعل را به مصدر برگردانده یا بر سر اسامی الف و لام (ال) آورده اند. یا صورت نصب و جر را به حالت رفع تبدیل کرده یا بعضی ضمایر افزوده اند. مدخلهای اصلی یا اسمند (مثل الصبر) و یا صفت (البارد) و یا ترکیب (دارالآخرة) و یا عبارت (یوم ینفع الصادقین صدقهم), و یا مفرد (الشاعر) و یا جمع (الشعراء). دو کار مفید دیگر عبارت است از پیش بینی مدخلهای ارجاعی که با حروف نازک چاپ شده است, و استفاده از مترادفات فارسی برای خواننده فارسی زبان. همین امر موجب فوایدی شده است; مثلاً تمایز نهادن بین دو مشترک لفظی الرجال, به معنی پیادگان و الرجال, به معنی مردان, مایه عدم غفلت از موضوع اول شده است در حالی که در معجم مشترک لفظی گهگاه فراموش شده است. مترادف دیگر که خاص کتاب به زبان فارسی است به صورت مدخل ارجاعی دیده می شود (مثلا شکیبایی , الصبر). در معجم روش کار عبارت است از: گردآوری شکلی و محتوایی آیات مربوط به یک موضوع(مثلاً آخرت), ترتیب و تفریع به موضوعات جزئی تر (مثلاً اسماء الآخرة, الایمان بالآخرة, صفات الآخرة), سپس تنظیم موضوعات جزیی به صورت زیرمدخلهای اصلی و موضوعات کلیدی ذیل موضوع اصلی (مثلاً الآخرة: اسماؤها, الآخرة: الایمان بها). در این معجم نیز گزینش کلمات کلیدی براساس اصل نزدیکی آن به ذهن جستجوگرست. اما اساس را بر ذکر صورت مفرد کلمه قرار داده است, مگر آنکه کلمه کلیدی قرآن به صورت جمع باشد (مانند الآیات, الحدود). در این کتاب فهرست سازی و فرهنگ نویسی براساس روش الفبایی است و از ارجاع کلمات به ریشه لغوی آنها خودداری شده است. در معجم نیز مدخلهای ارجاعی پیش بینی شده است, اما به گستردگی فهرست موضوعی نیست.
نکته مهم آنکه در فرهنگ موضوعی مدخلهای اصلی بیشتری از آیات قرآنی استخراج شده و اکثر قریب به اتفاق آنها عین کلمه قرآنی و نص صریح قرآن است, اما در معجم این گزینش مغفول مانده است و مؤلف محترم بیشتر موضوع سازی کرده است تا موضوع گزینی. موضوع سازی گرچه کاری بس مهم در استخراج معارف قرآنی است, اما مقدمه آن, یعنی موضوع گزینی واجبتر است. به نظر حقیر موضوع گزینی قرآن براساس تدوین دوایر متداخل و مماس موضوعات قرآن ـ از نظر شکل و محتوا ـ آسانتر از موضوع سازی است. برای نمونه در قرآن اسامی مشخص و بدون ابهامی در خصوص بدن انسان ذکر شده است. وقتی که فهرست نویسان ما در گزیدن و مرتب کردن این اسامی دقت لازم را ندارند چگونه می توان به موضوع گسترده تر در خصوص انسان در قرآن ـ از جنبه طبیعی و فیزیکی ـ پرداخت؟ یا وقتی مؤلف محترم معجم, عمیق را در آیه (یأتین من کل فج عمیق) (حج/27) به معنی ژرفا گرفته* و در ابعاد ثلاثه فهرست کرده است, چگونه می توان در مورد واژه های دیگر به قضاوت لغوی او اعتماد کامل داشت؟
اکنون به مقایسه دو کتاب در برخی از فصول و موضوعات می پردازم:

مدخلهای ثابت بن رفاعه, ثابت بن قیس, ثابت بن یسار الانصاری که مربوط به مبهمات است و الثاقب, الثالث, ثالث ثلاثه, الثالثه, ثانی اثنین که عیناً از قرآن موضوع گزینی شده است در معجم نیست. تا اینجا در هر دو کتاب دو کلمه دیگر نیست یکی الثابت و دیگری ثبات (جمع ثبه به معنی دسته و گروه, سوره نساء/71).
در موضوع مشترک ثبات قدم که در فرهنگ موضوعی ثبات القدم با مدخلهای ارجاعی ثبات القدم نیز , التثبیت; الاستقامه. و ثبوت قدم , ثبات القدم فهرست سازی شده است, در معجم موضوعی الثبات به چشم می خورد. در فرهنگ موضوعی آیات 173 و 187 سوره آل عمران و آیه 35 سوره محمد(ص) که ربط موضوعی و محتوایی دارند, آمده است, اما آیه 120 سوره هود مغفول مانده است. برعکس در معجم آیه اخیر آمده اما سه آیه یاد شده مغفول مانده است. هر دو کتاب ثبات قدم و تثبیت را به هم آمیخته اند, و هر دو غلط چاپی دارند (فرهنگ: انفال/ 46 بجای انفال/45, معجم ابراهیم/2 به جای ابراهیم/27). اما در معجم به دلیل ذکر آیه مشکلی ایجاد نمی شود. اشتباه عجیب تر ذکر ثبات (دسته) ذیل موضوع الثبات در معجم است. در فرهنگ موضوعی برخی آیات مربوط به استقامت و تأیید الهی (مجادله/22, جن/16) نیز ضمن ثبات القدم فهرست شده است.
این مدخلها در فرهنگ هست, اما در معجم نیست: ثجاج, الثقف, الثقلان, الثلة, الثمن, الثیبات (از مدخلهای فارسی, شأن نزول و ارجاعی صرف نظر شد). برعکس مَدخل الثری در معجم هست و در فرهنگ نیست. البته برخی مدخلها بدون ذکر ارجاع در سایر فصول آمده است; مثلا در معجم ذیل موضوع عدد گزینه های ثَلاث (سه), ثُلات (سه سه) و ثلاث مأة, ثلاثه, ثلاثون, ثلاثة آلاف, الثُلث و… آمده است. در فرهنگ ثمانین (نور/4) که یک بار در قرآن داده شده به شکل ثمانون ضبط شده است که درست نیست و ثلثا (دو سوم) نیز مغفول مانده است.
در مدخلِ الثقلِ معجم آیات بیشتری نقل شده است و در فرهنگ3 مدخل الثقال (اصلی) و ثقیل , الثقال و الثقال نیز , اسحاب الثقال (فرعی) با 2 آیه در مدخل اصلی دیده می شود. آیات ذکر شده ذیل مدخل الثمر در معجم کاملتر از فرهنگ است (آیات 57 اعراف, 3 رعد و 27 فاطر مغفول مانده است). در عوض در فرهنگ مدخل فرعی الثمرات ـ نقصها و مدخلهای ارجاعی الثمرات نیز , آیات الله ـ الثمرات; الفواکه; الاکل و الثمرة , الثمرات دیده می شود. ضمنا دو مدخل اصلی الثمر و الثمرات پیش بینی شده است. چند آیه که از نظر محتوایی به بحث مربوط است, ذیل مدخل الثمرات آمده (نحل/12, کهف/32) که در معجم نیست.
مدخل الثمن معجم کاملتر از فرهنگ است (آیات 174 بقره, 77 و 187 و 199 آل عمران, 44 و 106 مائده در فرهنگ نیامده است). گرچه مدخل ارجاعی الثمن نیز , الاشتراء; البیع; التجارة; الاقتصاد و ثمن بخس , یوسف ـ شراؤه مزیت فرهنگ است.
مدخل ثمود در معجم کاملتر از فرهنگ است (آیات 95 هود, 9 ابراهیم, 59 اسراء, و…), گرچه آیات 80 تا 84 حجر را ذکر نکرده است. در عوض فرهنگ موضوعی با تفریع 38 موضوع شاهکار کرده است و آیات مغفول را جبران.
مدخل الثناء علی الله معجم در فرهنگ موضوعی نیست.
مدخل الثواب معجم کاملتر از فرهنگ است, اما تفریع موضوع و ارجاعات فرهنگ جبران مافات کرده است. و با وجود غفلت از آیات 153 و 195 آل عمران و 76 مریم, معلوم نیست چرا آیه 110 بقره در فرهنگ آمده است. لازم بود ثواب الکفار (مطففین/36) ذکر می شد. در مدخلهای فرعی ثواب الآخرة و ثواب الدنیا به جای آیه 148 آل عمران آیه 152 ذکر شده که اشتباه است. آیات مدخل الثیاب فرهنگ با دو مدخل فرعی تطهیرها و وضعها مانند مدخل الثوب معجم است (بجز کهف/31 که در فرهنگ نیامده است), اما مدخل فرعی و ارجاعی فرهنگی بسیار کارگشاست.

در مدخل الذات معجم تمام آیات وارده بجز ذواتی اکل (سباء/16) همان 30 آیه در بر دارنده کلمه ذات است. اما در فرهنگ 17 مدخل (4 اصلی و بقیه فرعی) گزیده شده است. در هر دو کتاب کمبود دیده می شود ذواتی اکل در فرهنگ و ذواتا افنان (الرحمن/48) در معجم مغفول مانده است. در فرهنگ ذات قرار و ذات لهب نیز به چشم نمی خورد.
این مدخلها در فرهنگ هست و در معجم نیست: ذأم , المذؤم; ذا متربه , مسکینا ذا متربه; ذا مقربه , ذوی القربی; یتیماً ذا مقربه; الذر , عالم الذر; الذرع; الذلول; ذوحظ; ذو سعه; ذو عسرة; ذو العصف; ذو قربی , ذوی القربی; الاقارب; ذو مال وبنین; ذو المعارج; ذوی عدل; ذوی القربی; ذی حجر; ذی علم , العلیم; ذی مسغبه , یوم ذی مسغبه بر اینها مدخلهای ذو الاوتاد , فرعون و ذو الخویصره را نیز می توان افزود. برعکس مدخلهای ذمّ و ذهاب با تفریعات آن در فرهنگ نیست.
مدخل الذبح با مدخلهای الذبح لغیرالله: تحریمه; الذبیحه; الذبیحه المحرم کلها در معجم با تفاوتهایی در مدخلهای الذبائح , الذبح; الذبیحه, التذکیه, الصید, الاصطیاد, اهل الکتاب ـ ذبائحهم; الذبح; الذبح نیز , التذبیح, الذبیحه ذبح شرعی , ماذکر اسم الله علیه; ذبح عظیم; الذبیحه; الذبیحه نیز , ما احلّ به لغیر الله قابل مقایسه است و البته ارجاعات فرهنگ بسیار عالی است.
از مدخلهای الذراع و الذره که بگذریم مدخل الذریه در معجم تفریعات خوبی دارد, مانند ذریة ابلیس, الذریة الصالحة, اما ارجاع به الابناء والولد ندارد.
مدخل الذکورة معجم کاملتر از مدخل الذکر (= زینه) فرهنگ است. در فرهنگ آیات 11 نساء و 136 انعام یاد نشده و به هم ریختگی دیده می شود. ضمناً به جای نحل/ 97 به اشتباه نساء/97 ضبط شده است.
مدخل الذکر معجم کاملتر و تفریعات بیشتری دارد که بسیار گره گشا و عالی است, مانند: الذکر: اطلاقه علی الرسالات السماویة; الذکر: اطلاقه علی الشرف والعزة; الذکر: اطلاقه علی العذاب; الذکر: اطلاقه علی القرآن; ذکر الله, ذکرالله: آثاره: البعد عن المنکر; ذکرالله: آثاره: الصبر; ذکرالله: آثاره: الطمأنینه; ذکرالله: آثاره: الفلاح; ذکرالله: احواله; ذکرالله: الاکثار منه; ذکرالله: الامربه; ذکرالله بنعمه; ذکرالله: ثوابه; ذکرالله, ذم ترکه; ذکرالله القلبی, ذکرالله: مصاحبته للعبادات; ذکرالله: مصاحبته للمعاملات; ذکرالله: وقته; الذکر بالسوء والذکری. البته در فرهنگ گرچه آیات ذکر ذیل مدخل الذکر آمده است, اما مدخلهای فرعی الذکر نیز , القرآن, الدعاء, التذکر, اللوح المحفوظ, الله ذکره, الملقیات ذکراً, ذکر اسم الله , الصید ـ ذکر اسم الله; الذکر الحکیم , القرآن (الاسماء والاوصاف) ـ الذکر الحکیم, ذکر الرحمن , الله ـ ذکره; ذکرالله , الله ـ ذکره; الاعراض عن ذکر الله, الذکر المحدث, ذکر نعمت , النعمة ـ ذکرها آمده که برخی تفریعات در معجم مشهود نیست. مدخل الذل در معجم دو تفریع مهم ذل التواضع و ذل الکافرین دارد. در فرهنگ ارجاع به اذلال و اذله و ذلت یهود آمده, اما به صاغرون ارجاع نداده است.
مدخل الذم معجم واقعاً عالی است, آن هم با تفریعات الذم: افعاله: بئس; الذم: افعاله: ساء; الذم: انواعه: التشبیهی; الذم: انواعه: الوصفی. عجیب آنکه این مدخل در فرهنگ از یاد رفته است.
مدخل الذنب والذنوب فرهنگ با ارجاع به الاثم, الخطیئه, المعصیه, السیئه, الفاحشه والاعتراف بها خوب است, اما مدخل الذنب معجم با تفریعات الذنب: الاصرار علیه; الذنب: التوبة منه; الذنب: العقاب علیه: الذنب علم الله به; الذنب: غفرانه بهتر است.
مدخل الذهاب معجم با تفریعات آن (الذهاب الی الله, الذهاب بالابصار, الذهاب بالحقوق, الذهاب بالماء, الذهاب بالنعم, الذهاب بالنور, الذهاب بالوحی, ذهاب الحزن, ذهاب الخوف, ذهاب الرجز, زهاب الرجس; ذهاب الزبد, ذهاب السیئات, ذهاب الطیبات, ذهاب الغیظ, الذهاب للبحث, الذهاب للدعوة, الذهاب للسباق, الذهاب للقتال, الذهاب للمراسله, الذهاب والاستخلاف, ذهاب النفس, الذهاب والاستئذان, الذهاب والتکبر, الذهاب والغضب) در فرهنگ دیده نمی شود.
مدخل ذوالقرنین فرهنگ با تفریعات ده گانه بهتر از همان مدخل در معجم است. و نیز مدخل ذوالکفل در فرهنگ با سه تفریع. مدخل الذوق والذائقه والذائقون در فرهنگ به پای مدخل الذوق معجم با تفریعات آن (الذوق الحسی, الذوق المعنوی, الذوق المعنوی للعذاب, الذوق المعنوی للنعیم) نمی رسد.
سرانجام در هر دو کتاب مدخلهای ذرء (خلق) و الذکی , التذکیه مغفول مانده است.

از مدخلهای مشترکی چون ضامر و الضأن که بگذریم, دسته بندی معجم دقیقتر است. برای نمونه الضأن به الحیوان: النَّعم: الغنم یا الضمی به الزمن: الضحی ارجاع داده شده است و الضَبح, که در فرهنگ نیامده است, به الصوت ارجاع داده شده است. مدخل الضدّ در فرهنگ موضوعی دیده نمی شود.
مدخل الضرّ معجم کاملتر و تفریعات دقیقتری دارد مانند الضر بالآخرین: تحریمه; الضرّ: الصبر علیه; الضرّ: عدم لحوقه بالله; الضر: کشفه من الله وحده; الضر: من الله وحده. در فرهنگ مدخل ارجاعی الضر نیز , الله ـ ضره و مدخل اصلی الضراء و الضرار ـ مسجد , مسجد الضرار در نظر گرفته شده که خوب است.
مدخل الضراعه یا ارجاع آن به تضرع در فرهنگ نیست.
در خصوص مدخل الضرب و ضرب الامثال و الضرب فی الارض شواهد فرهنگ ناقص است. مدخل ضرب الرقاب , الجهاد فرهنگ در معجم نیامده است. برعکس مدخل الضرورة معجم در فرهنگ دیده نمی شود (مراد اضطرار است). مدخلهای الضعاف , الضعیف, الضعفاء والضعیف (با دو مدخل فرعی لیس علیه حرج و نصیحته لله) فرهنگ با تفاوتهایی در مدخل ضعف القوه معجم آمده است که در بر دارنده کلمات همریشه استضعاف نیز هست.
مدخلهای ضِعف , الاضعاف; عذاب الضعف; جزاء الضعف; ضعفین; ضعف الحیاة , عذاب الحیاة و ضعف الممات , عذاب الممات فرهنگ در مدخل الضعف الکمی معجم آمده است, و معلوم است که اولی بهتر است. مدخل الضغث و الضغط الجوی معجم در فرهنگ نیست.
مدخلهای الضلال; الضلالة; الضلالة نیز , الغی; الاضلال; سبیل الله ـ صدر; الشرک; ضلالت اهل کتاب , اهل الکتاب ـ ضلالتهم فرهنگ در مدخلهای الضلال: اتهام الانبیاء به; الضلال: بعده عن الحق; الضلال, بمعنی الحیرة; الضلال بمعنی الضیاع; الضلال بمعنی النسیان; الضلال: جزاؤه; ضلال الشرکاء عن المشرکین; الضلال: نفیه عن الله, معجم دسته بندی شده که مناسبتر است, گرچه مدخلهای ارجاعی فرهنگ به الغیّ و… مکمل آن است.
مدخل الضمّ و الضنک والضیاع والضیاع: نفیه عن الله در فرهنگ نیست. مدخل الضیف معجم فاقد تفریعات مدخلهای مشابه در فرهنگ است. مدخل ضیزی (, ظلم) در فرهنگ مغفول مانده است. مدخل الضیق المکانی و الضیق النفسی معجم دقیقتر از مدخلهای الضیق و الضیّق فرهنگ است که اشتباه هم دارد (در الضیّق آیه 70 نمل درست نیست, بلکه انعام/125 و طلاق/6 مناسب است) عدم توجه به ارجاع به نجع و باخع در این مورد نیز قابل ذکر است.
مدخل ضیر (شعراء/50) در هر دو کتاب ذکر نشده است.

مدخل الظَفر معجم در فرهنگ نیامده است و برعکس مدخلهای الظلوم, الظله و الظلیل فرهنگ در معجم نیست.
مدخل الظل معجم فاقد تفریعات مدخلهای الظل نیز , الظله; الظل ـ مدّه , الله ـ مدّه الظل; ظل ذی ثلاث شعب , جهنم ـ ظلها; ظل ممدود; ظل من یحموم والظلال ظلل من النار والظلل فرهنگ است.
مدخل الظلام معجم فاقد تفریعات مدخلهای الظلمات نیز , الاظلام; لاتستوی الظلمات والنور; ظلمات الارض; ظلمات البحر, ظلمات البر; ظلمات ثلاث; ظلمت است. در معجم بدرستی اغطش ذیل الغلام ضبط شده است و در فرهنگ دقت نشده است, ارجاع به الزمن: اللیل نیز در معجم لازم بوده و انجام شده, اما فرهنگ فاقد آن است.
مدخل الظلم در فرهنگ با ارجاع به الکفر و الظالمون والظالم للنفس والظالم باید ذیل یکی از اینها فهرست می شد. گرچه تفریعات سی گانه ذیل الظالمون بسیار هشیارانه است, اما دسته بندی معجم مجموعاً بهتر است و شامل این موارد: الظلم: انواعه: الافتراء علی الله; الظلم: انواعه: اکل اموال الناس بالباطل; الظلم: انواعه:اکل اموال الیتامی; الظلم: انواعه:
التکذیب بآیات الله; الظلم: انواعه: الشرک بالله; الظلم: انواعه: الصد عن سبیل الله; الظلم: انواعه: ظلم الانسان لنفسه; الظلم: انواعه: مخالفة اوامر الله; الظلم: تنزیه الله عنه; الظلم: التوبة منه; الظلم: جزاؤه; الظلم: نفیه بارسال الرسل; الظلم: نفیه بالتکلیف قدر الطاقه; الظلم: نفیه بالجزاء علی الکسب; الظلم: النهی عن موالاة الظالمین.
مدخل الظن و توابع آن, ظن الجاهلیة, ظن السوء, الظنون و الظن نیز , الشک فرهنگ و مدخلهای فرعی الاجتناب منه و اتّباعه از جهتی خوب است و مدخل الظن و توابع آن, الظن بمعنی الوهم و الظن بمعنی الیقین معجم (ظن السوء مشترک است), از جهتی دیگر.
مدخل الظَّهر و الظهور (پشت ها) در فرهنگ, در معجم به شکل ظهر الارض, ظهر الانسان, ظهر الحیوان, ظهر البحر آمده که دقیقتر است. الظهور (بر شدن در زخرف/33) در فرهنگ جدا آمده که بهتر است اما در معجم همراه با خانواده تبدون و ظاهر و یظهروا یکجا فهرست شده که درست نیست.
مدخل ظهور الحق و ظهور الفساد معجم نیز مهم است و در فرهنگ به چشم نمی خورد.
مختصر پیشگفته تنها در چهار حرف کم کاربرد نشان می دهد که چقدر برای موضع گزینی دقت لازم است. اگر قرار بود در حروف پرکاربرد مقایسه صورت گیرد, صدها ایراد دیگر هویدا می شد. با توجه به ضیق مجال بررسی فصول را به پایان برده و به بررسی بعضی از موضوعات در فصول دیگر می پردازیم.

در فرهنگ موضوعی مدخل الاسماء الحسنی کمبودهای جدی دارد که به اطلاع مؤلفان محترم رسیده است. در معجم نیز گرچه در دو مدخل الاسماء الحسنی و صفات الله کار گزینش و دسته بندی به شکلی مطلوب سامان یافته, اما کار ناقص است. حقیر در مقاله ای مفصل اسماء و صفات الهی را با روشی مضبوط فراهم کرده و ارائه داده است. به شمارش نوشتار ما بیش از 230 اسم و صفت (در حالت فاعلی نه بر ساخته از فعل) در قرآن وارد شده است. برای نمونه اسامی خیر, نعم المجیبون, نعم القادرون, نعم الماهدون, رب کل شئ و… در هر دو کتاب نیست.

هر دو کتاب در مدخل محمد(ص) زحمات فراوان کشیده اند و دسته بندی آیات در هر کتاب فوائدی دارد که در دیگری نیست. در محدوده اسامی پیامبر(ص) و یا صفات او این موارد در فرهنگ ذکر شده و در معجم نیست: اول المسلمین, الشهید, المذکّر, النُور, الولی و برعکس حریص علیکم (توبه/128) در معجم ذکر شده و در فرهنگ نیست. بر موارد مغفول در هر دو کتاب می توان ذکراً رسولاً (طلاق/10), طه, یس, حم, رسول امین, رسول کریم را افزود.

به گزارش فهرس المطالب دکتر رامیار 83 اسم و صفت برای قرآن است که این موارد در هر دو کتاب نیست: امام مبین, ام الکتاب, امر, ایمان, تفصیل, حبل, حکمه, روح, علم, قصص, القول, متشابه, مرفوعه, مفصل, نباء, النجوم, نعمة, هادی و وحی. البته موارد دیگری هم هست که در معجم یاد شده و در فرهنگ نیست; چون ذکری, عزیز و کریم. ضمناً به دلیل عدم تفریع مناسب برخی از صفات ذیل عنوان کلی تر آمده است, مانند صحف مکرمه و صحف مطهره ذیل صحف و القرآن الحکیم, القرآن العظیم, القرآن المجید, قرآن کریم و قرآن مبین ذیل القرآن. بر مواردی که در معجم نیامده (و در فرهنگ آمده است) این مواد افزوده می شود: آیات, احسن الحدیث, احسن القصص, بشیر, بیان, بینه, تبصره, تذکره, ذی الذکر, صدق, عجب, علی, فصل, قیم, کوثر, مصدق و مهیمن.

موضوع انسان بسیار گسترده است, فعلاً در خصوص مواردی از جسم انسان که در قرآن ذکر شده است بحث می کنیم. موارد ذیل در هر دو کتاب نیامده است: جیب و جیوب, ادبار, اقدام, جوف, طرف, کف, و بر اینها ازر, اسر, بشر, ترائب و ماء رافق و عورات را باید افزود. در فرهنگ این موارد که در معجم آمده به چشم نمی خورد: خدّ, ساق, سن, مرفق, وجه, جباه و جبین و ترقوه. برعکس این موارد در فرهنگ آمده و در معجم نیست: الاصلاب (صلب), البدن, الجید, الخرطوم, الدم, الدماء, الدمع, سوءات, العقب, الفروج, اللحیة, الناصیه, الوتین, الورید. و بر اینها المضغة, النطفه, منی و غائط را می توان افزود (که در واقع برخی مامتعلق به انسان است نه جسم او). در فرهنگ ظُفر (ناخن) به اشتباه وارد شده است, چون مربوط به حیوانات است. ضمنا جناح (بازو و بغل) نیز در هر دو کتاب نیست.

در هر دو کتاب واژه های مربوط فاقد احصا کامل و تام است. برای نمونه افول, شفق, طلوع, عسعس, عصر, غروب, فلق, غاسق و غلّه و امس. در معجم غسق, غداة, فجر و اشراق یاد شده اما در فرهنگ خیر. بر اینها به اعتباری الصریم (اللیل الاسود) را باید افزود. در فرهنگ حقب (هفتاد سال) آمده, اما در معجم از آن یاد نشده است. کلاً هر دو کتاب در مدخل سازی فرعی و ارجاعی نقص جدی دارند.

در هر دو کتاب این موارد یاد نشده است: ابابیل, بعیر, بکر, جان, جماله, جمل, جوارح (سگ و مرغ شکاری), حموله, دابة الارض (موریانه), رکاب (شتر), عرم, عشار, عوان, فارض, فراش, فَرس, و نون. این موارد در معجم ذیل بخشهایی یاد شده, آمده, امّآ درفرهنگ نیست: ثعبان, جواد, جیاد, حوت, غراب و هدهد, فیل, قمل, ناقه, نعجه و نمل.

هر دو کتاب در فهرست موارد مذکور کوتاهی کرده اند. در قرآن از رنگهای سفید و سبز و سیاه و زرد و کبود یاد شده است. در فرهنگ به زرق (کبود, طه/102) اشاره شده و معجم آن را یاد نکرده است. احوی (سیاه متمایل به سبز), غرابیب (از غراب یعنی نیک سیاه), فاقع (زرد پررنگ), مدهامه (از دهیم یعنی سبز سیاه فام) و وردة (گلی رنگ) در هر دو یاد نشده است.

در مدخل النبات, شتاب و کم دقتی عیان است و احصاء دقیقی به عمل نیامده است, در معجم بدون مدخل فرعی تعدادی از آیات را ذکر کرده است (با چهارده نام گیاه و ارجاع به ثمر, حبه, شجره, عنب, فاکهه, نخل, یقطین) و در فرهنگ نیز با مدخل ارجاعی النبات , الزرع, الحرث, الشجر, مشکل حل نشده و شانزده نام گیاه ذکر شده است. در هر دو کتاب این موارد باید یاد می شد: اثل, تین (اگر آن را میوه بدانیم), خمط, زقوم, زنجبیل, سدر, ضریع, طلح (موز), طلع, کافور, لینه (نوعی خرما), نجم و بر اینها غثاء, ریحان, صریم و مسد و خردل را می توان افزود. ابّ, فوم و یقطین بنحوی در معجم یاد شده, اما در فرهنگ یاد نشده است.
با آنکه می توان در موضوعاتی چون اسره (خانواده), جغرافیا, جامعه و گروه, اقتصاد, اثاث و البسه و مانند اینها به بررسی بیشتری پرداخت, اما خوف از تطویل ملال آور حقیر را از بررسی بیشتر و وسیعتر منصرف کرد.
اینجانب بارها و بارها لزوم تهیه فرهنگ بسامدی کامل و بی نقص الفاظ و معانی قرآن را یادآور شده ام و آن را مقدمه تهیه فرهنگ جامع موضوعات قرآن می دانم و این یکی را مقدمه فرهنگ ادواری معانی و موضوعات و محتویات قرآن.
باید مجامع متکفل احیای پژوهشهای قرآنی به صورت تخصصی به این امر دست یازند. راستی پانزده قرن برای انجام دو کار اول کافی نبوده است؟ حقیر وقتی به عشق مسلمین به کتاب خدا می اندیشد, در عجب می ماند که چرا این همه کارهای نکرده و ناتمام به چشم می خورد. حیرت آور است که کسانی با عشق و حوصله فراوان به شمارش حروف و حرکات و کلمات قرآن عزیز پرداخته اند, اما اشتباه کرده اند و تاکنون هم پاسخ درستی دریافت نشده است. علاقه به حفظ و نگهداری قرآن مایه این شمارشها بوده است, اما چرا حتی آمار رایانه ای هم دقت لازم را ندارد؟ راستی مگر تدبر و تفکر و استخراج موضوعات مشهود قرآن و چیدن و ربط دادن آنها چقدر کار می خواهد؟ چرا باید پس از قرنها و بارها شمارش سرانجام با دوازده سال کار یک محقق شماره دقیق تعداد الله کشف شود!؟ حقیر هر نوع بررسی آماری و شکلی و محتوایی و تفسیری و علمی و… را در ساحت قرآن دوست دارد و برای کشف اسرار آن لازم می شمارد. اما از خاصیت هدایت بخشی قرآن چه بهره ای برده ایم؟ آیا برای تبلیغ و تبلیغات روش قرآن را بررسی کرده ایم؟ آیا برای طرح قصه و حدیث از آن الهام گرفته ایم؟ آیا در برخورد با معضلات و مشکلات اجتماعی قرآن را راهنمای عمل ساخته ایم؟ آیا خود را در پرتو قرآن و فی ظلال آن قرار داده ایم؟ آیا میزان حیات ما قرآن شده است؟ آیا …
به قول عزیزی آیات قرآن را باید پرچم و راهنمای عمل کرد.3 اما و اما که هر کار بدون پایه ریزی ناکار خواهد شد. در نمایشگاه قرآن کریم بر تعداد اندک رساله های دانشجویی حول قرآن گریستم. آیا باید هنوز هم قرآن را مهجور دید؟ آیا هنوز هم پرداختن به قرآن تضحیه است؟ ای کاش همه عمر ما در راه تدبر در یک آیه قرآن فنا شود, چه بهتر از این؟

الحمد لله رب العالمین ، والصلاة والسلام على رسوله الامین ، وآله الطیبین ، وصحبه المنتجبین...
وبعد ؛ ...
فالبحث هنا نأتی علیه من خلال :
أولا : المقدمة
ـ 1 ـ
إن لغتنا الرسالیة هی لغة حیة معطاءة ؛ ولیس بکثیر علیها إذا قلنا عنها : إنها تضاهی سائر اللغات العالمیة ، إن لم تکن ـ کما هو الواقع ـ السباقة والرائدة من بینها.
لغتنا ؛ وارید بها تلک العربیة المبینة التی تخصنا نحن المسلمین قاطبة ، المجتمعین على رفع رایة ، لا إله إلا الله ، محمد رسول الله.
نعم ، لغتنا ، وهی کلمة الرب إلى جمیع عباده ؛ فی قرآنه المبین وسُنّته الشریفة ، والروائع من نهج أئمّة أهل بیت رسوله الأمین ، وصحبهم الصلحاء المتقین.
اللغة النظامیة الانسانیة ؛ الشاملة شمول وعموم ودقة ونظامیة وکونیة الدین الحنیف ، الذی یسقی الحیاة حیاة سعیدة ، بفیض کؤوسه ودیمومة دوالیه.
ـ 2 ـ
وهی بعد کذلک ، رموز الفطرة ، وإشارات الخلجات النفسیة ، فعبارات الروابط الاجتماعیة ، إلى کونها مصطلحات فی مختلف مجالات العلاقات الدولیة ؛ بل ، وإلى شتى الشؤون العالمیة.
هی تاریخ حکایة العقیدة والعاطفة ، الروح والجسد ، فی سلوکاتها المرئیة وغیر المَرئیة ؛ صائرةً بین الخوف والرجاء ، من الله وإلى الله ؛ ثقة واطمئنانا ؛ حُبّاً ووفاء ، التزاما وتضحیة ؛ سعادة وخلودا.
هی قصة الحضارة والمدنیة ، ومفردات الصیاغة القانونیة ، فی جمیع المیادین ، وسائر التطبیقات.
بل ، هی حروف التربیة المسؤولة ، وسطور الاقتصاد المتکافىء ، وتعابیر السیاسة الدعائیة ، وغیرها من بقیة الظواهر الحیاتیة.
ـ 3 ـ
ألیست هی لغة الانسان الرسالی ؛ اللغة الاممیة الخالدة خلود شرائع الاسلام ، الهدیة الناطقة بعظمة مهدیها ، والمنزلة إلى خلیفته فی الارض ، الذی یفترض فیه أن یکون بمستوى آمالها ؛ ثم له بعد أن یبدع بجدید المعانی ، على ضوء من مواصفاتها ومجازاتها...
ألیست هی لسان حال الثوار ، إسماعیل وهود وصالح ، محمد وخدیجة ، علی وفاطمة ، سمیة وعمار ، زینب والحسین ؟ !
وهل من شک ، فی أنها هی هی أصوات سائر المناضلین الاحرار ؛ المدویة من أجل : إحیاء المثل والقیم ، وتحقیق کرامة بنی الانسان.
ـ 4 ـ
فیا للغة القرآن من لغة بناءة ـ إن هی ترکت کما ارید لها ـ : وفیة بشفاء الصدور ، ثریة بإعمار القلوب ، ندیة بترانیم الحب ، زخارة بأسباب الوحدة والتوحید ، حنیة بتطبیب النفوس.
وما أروعها من وسیلة بیان ،...
ما أدراک بها من وسیلة ، الضرورة تقضی بلزوم فهمها ومتابعتها ؛ ثم وجوب اتحاد النطق تحت لوائها.
ولکن ، ینبغی أن یفهم ومنذ البدایة ؛ أن لا تنافی فی الوقت نفسه ، بین وجوب الالتزام بها ، ووجوب مراعاة الخصوصیات الاقلیمیة والقومیة وغیرهما ، لتلک اللغات الانسانیة المتوارثة من عداها ، طالما لاتتعارض ومبادئ ، خاتمة الادیان.
وکیف لا یجب احترام تلک المتوارثة ؛ وهذا القرآن الکریم نفسه بین أیدینا یعد التاریخ الصادق ، لما جاء فیه ـ على قول لیس بالخفی ـ من نماذجها.
أجل ، بورکت لغتنا ، نحن المسلمین کل المسلمین ، شعوباً وقبائل ، عربا وغیر عرب ، ما کان هناک مکان ، وأنى بقی فی البین زمان.
ـ 5 ـ
وأما المنهج الذی سوف نتبعه فی فهرسة مواد هذا المعجم ؛ فهو باختصار : الاخذ بالترتیب المزدوج : الاشتقاقیّ منه ، والهیئتی.
هو الترتیب الاتی على کلا الحسنین ؛ بأن یفهرس المفردات لاجل دراستها ، ولکن بحسب جذور أسرها الاشتقاقیة ، وبذلک یحفظ للکلمة کینونیتها العائلیة.
ویفهرس الهیئات مجرّدة ، محالة ـ کما هی ـ على موادّها ، بحسب صورها الظاهریة ، وبذلک یتیسّر استخراجها ومعرفة اُصولها بنقلة واحدة ، وخاصة تلک الغربیة الاشتقاق منها ، کماهو الحال مثلا فی طائفة من مفردات افتعل ، اضطرب واضطهد...
ـ 6 ـ
وأما الکلمة المنتخبة ، التی سنخصص لها حلقتنا هذه ؛ فهی : أرائک.
من حیث اشتقاقها ؛ باعتبارها مشتقة ، مع تحدید مادتها ، حسب موازین الصرف والصرفیین.
ومن حیث معانیها فی اللغة ، ثم فی القرآن والحدیث ؛ ومن ثم الکیفیة فی توحید تلک المعانی.
وهکذا ، إلى کل ما هو متیسر فی مقدورنا من بحث جوانبها ، وبحدود اطلاعنا من مصادرها ؛ والله من وراء القصد.

ونأتی علیها من خلال الحقول الاتیة :

حیث قد وردت فی سورة : أ. الکهف ، آیة : 31 ، ب. یس ، آیة : 56.
ج. الأنسان ، آیة : 13 ، د . المطففین ، آیة 23 ، 35

حیث لم ترد مع الارائک ، من بقیة المشتقات من اُسرتها ؛ غیرها.
کذلک ؛ فإن لفظ الارائک ، قد ورد فی القرآن الکریم خمس مرات فقط ؛ وهی جمیعا فی وصف أهل الجنة (1).

ـ 1 ـ
هکذا وردت بصیغة الجمع ، لمفردة « أریکة » (2) ؛ وهی التی على زنة
فعلیة ، مؤنث فعیل ؛ من الفعل : أرک بالمکان یأرک : أقام به (3).
وقد تجمع : على : اُرک ؛ کما یقال : سفینة وسفائن وسُفنُ (4) ؛ وقد تجمع أیضا على : أریک (5).
ـ 2 ـ

إما لکونها فی الارض ، متخذة من أراک. وهو شجرة.
أو لکونها مکانا للاقامة ؛ من قولهم : أرک بالمکان اروکاً ؛ وأصل الاُروک الإقامة على رعی الأراک ، ثم تُجُوز به فی غیره من الاقامات (6).

وهی کما یلی :
أولا : الوسادة بلحاظ الاریکة ؛ والوسائد بلحاظ الأرائک (7).
وقیل : الطنفسة أو الوسادة ، وفُسّرت الطِنفَسَةُ بـ : البِساط (8).
ثانیاً : کلُّ ما اتکىء علیه (9).
أو بتعبیر : کل ما یُتّکأ علیِه ، مِن مِسوَرة وغیرها (10).
أو بتعبیر : کل ما اتکئ علیه ، من سریر أو فراش أو مِنَصَّة ؛ وفی الحدیث :
« ألا هل عسى رجل یبلغه الحدیث عنی ، وهو متکىء على أریکته ، فیقول : بیننا وبینکم کتاب الله » (11).
ثالثا : السریر ، بلحاظ الاریکة ؛ والاسرة ، والاسرة ، بلحاظ الارائک (12).
قال ذو الرمة :
خدود جفت فی السیر حتى کأنما * یباشرن بالمعزاء مس الأرائک (13)
وجفت ، أی : خَشُنَت وصَلُبَت.
والمعزاء : الارض الغلیظة ، فیها حَصَى (14).
یقول : من شدة الحاجة إلى النوم ؛ یرون الارض الصلبة ذات الحجارة مثل الفرش على الارائک ـ وهی : السرر ـ ؛ ویروى : « خدودا » ، على أنه مفعول لفعل فی البیت قبله (15).
رابعاً : مقعد منجد یجلس علیه ، ویکون محوطا بالستائر والزینة (16).
خامساً : الفرش فی الحجال.
أو بتعبیر : الفرش فوق الاسرة (17).
سادساً :
أ ـ سریر فی حجلة.
أو بتعبیر : السریر فی الحجلة ؛ أو : الاسرة فی الحجال ؛ أو : سرر فی الحجال ؛ أو : السریر فی الحجلة ؛ من دونه ستر ؛ ولا یسمى منفردا أریکة (18).
یقول ابن فارس : سمعت علی بن إبراهیم القطان ، یقول : سمعت ثعلبا ، یقول :
الاریکة لا تکون إلا سریرا منجدا فی قبة ، علیه شواره ونجده (19).
ب ـ الحجال فیها الاسرة (20).
ج ـ وهذه التعابیر ، فی« أ » و « ب » ، کلها تؤول إلى مؤدى واحد ؛ تتحد فیه : فی وسطه « فی » ؛ ثم تتوزع بعد ذلک ، لتتبادل المراکز فی طرفیه ، فی مقومیه « السریر » و « الحجلة ».
وهذه المداعبة فی الالفاظ ـ إن صح مثل هذا القول ـ ؛ ولعلها من قبیل کون الحرکة والاتجاه :
تارة من السریر ـ وهو الداخل فی ـ ، یمشی برجلیه إلى الحجلة ـ وهی المدخول ـ فیها ـ وتارة من الحجلة ـ وهی المدخول فیها ـ تقبل بوجهها على السریر فی مکانه ، ـ فتحتضنه لیدخل فیها.
بل ، لعله من حیث التقدیم والتأخیر ؛ من قبیل ما فی التعبیر القرآنی ـ وما أروعه ـ :
«... متکئین على سُرٌر مصفوفة... » ؛ فی سورة الطور ؛ آیة : 20.
«... سررا علیها یتکئون... » ، فی سورة الزخرف ؛ آیة : 34.
نعم ، فبورکت من حجلة مسّراتٍ ، على اسم الله ، وباسمِ الله ، وفی حُبّ الله.
نعم ؛ وعندها یحلو القولُ : أریکة ویا لک من أریکة ، فی شرعة التقى والنُهى.
د ـ وأما الحجلة ـ بالتحریک ـ ؛ فهی : « بیت کالقبة یستر بالثیاب ، وتکون له أزرارُ کبار ؛ وتُجمَعُ على حِجال ».
وأما الاعشى ، فقد أنشد :
بین الرواق وجانب من سترها * منها وبین أریکــة الانضــاد
أی : السریر فی الحجلة (21).
والانضاد : جمع نضد : وهو ما یوضع علیه الثیاب (22).
سابعاً :
أ ـ الحجال على السرر (23).
یقول ابن فارس : « الاریکة : الحجلة على السریر ، لا تکون إلا کذلک » (24).
ب ـ السُرُر علیها الحجال (25).
ج ـ وأغلب الظن : أن التوجیه هنا ، لما بین تعبیری « أ » و « ب » ، من تقدیم وتأخیر ؛ هو من قبیل ما ذکر ، فی رقم « سادساً » السابق.
ولعله یراد به فی« أ » : جلب الانتباه إلى الحجال ، لحکمة اقتضته مهمة الکاتب.
ولعله یراد به فی « ب » : لفت النظر إلى السرر ، لغایة فی نفس یعقوب ، کما یقولون.
د ـ وأما الطرفة بین تعبیر : « السرر فی الحجال » ؛ وتعبیر « الحجال على السرر » فیما أحسب...
نعم ، فالامر فیما یبدو من قبیل : الفرق بین البناء العمودی ، والبناء الافقی ، من قبیل : الشقق فی عمارة ، والبیوت متجاورة.
بلى ، هو من قبیل : داخل ومدخول فیه ، فی خط افقی.
وفوق وتحت ، فی خط عمودی.
هـ ـ ثم إن الشیخ الطوسی ـ رحمه الله ـ قال : « الحجلة ؛ کالقبة على الاسرة » (26).
بینما الشیخ الثعالبی یقول : « ولا یقال : أریکة ؛ إلا إذا کان علیها حجلة ؛ وإلا ، فهی سریر » (27).
کما قال نفسه أیضا : « فصل فی السریر... ؛ فإذا کان للعروس وعلیه حجلة ، فهو أریکة » (28).

ـ 1 ـ
قیل : إن لفظ الارائک من کلام أهل الیمن ؛ حیث نقل عن الحسن البصری قوله : « کنا لا ندری ما الارائک ، حتى لقینا رجلا من أهل الیمن ، فأخبرنا : أن الاریکة عندهم : الحجلة فیها سریر » (29).
ـ 2 ـ
وذکر السیوطی : أن ابن الجوزی حکى فی کتابه « فنون الافنان فی علوم القرآن » : ان الارائک هی السرور بالحبشیة.
ونقول : إنه لیس فی حبشیة شیء من ذلک (30).
ـ3ـ
وقال یعقوب بکر : ویزعم جفری : ص 53 : أن لفظ الارائک من أصل إیرانی « مفقود ».
ولکن ؛ « مادة أرک » ، التی اشتقت منها « أریکة » ، « عربیة سامیة » (31).
ـ 4 ـ
وأقول : هی عربیة.
وذلک ، لوجود جذرها واشتقاقاتها ومصادیق خارجیة لهیئاتها ومعانیها ، کما أسلفنا فی ذکر البعض منها.
علما ؛ بأن قولنا هذا ، لا یتنافى وکونها مستعملة یمانیة وحبشیة ؛ وحتى فارسیة ـ هذا على فرض صحة ما استدل به علیها ـ.
حیث أن هجرة اللغات وتزاوجها ، هو أمر واقع منذ القدم فی التاریخ ، وحتى یومنا الحاضر.
کما أن له من واقعنا المعاصر ، أکثر من مثالٍ ومثالٍ ومثال.
ـ 5 ـ
هذا ، إذا لم نذهب مع من یقول : إن اللغة العربیة منشأ اللغات الحیة ، کل اللغات.
وأما على مقولة من یقول : إن إسماعیل وإسحاق ، رجلی اللغتین ـ والحدیث هنا عنهما ـ العربیة والفارسیة ؛ هما ولدا الخلیل (علیهم السلام) وإن خلیل الله نبی عربی ؛ فالمسألة عندئذ بمثل هذا الرجوع التاریخی محلولة.
ـ 6 ـ
وبالمناسبة ، فإن فی النفس شیء من مقولة البصری ـ إن صح النقل عنه ـ : « کنا لا ندری... ». حیث أنی أعتقد : أن الدرایة فی لغة القرآن ، وروایة کل ما یمت لها بصلة ؛ حصلت تامة شاملة ؛ فی زمن الرسول نفسه (صلى الله علیه وآله وسلم).
نعم ، کونها غامت ، أو حصل لها ما یحجبها ، فتلک مسألة اخرى.
ولکن ، من جهة ثانیة ، الامر جد بسیط وسهل ، إن هو بُحث عنه عند الاخذین بحجزة من لا ینطق عن الهوى ، وخاصة عند أئمّة العصمة (علیهم السلام).
وهم جمیعا بلا شک موجودون ؛ والبصری ـ وأمثاله ـ لا یخفى علیه ذلک ، إن صدق ما نسب إلیه.

قال ابن فارس : « الهمزة والراء والکاف : أصلان ؛ عنهما یتفرع المسائل :
أحدهما : شجر
والاخر : الاقامة » (32).
وقال أیضا : « ... الاصل الثانی : الاقامة ؛ حدثنی ابن البستی ، عن ابن مسبح ، عن أبی حنیفة ، قال :
جعل الکسائی : الابل الاراکیة ؛ من الاروک ، وهو : الاقامة.
قال أبو حنیفة : ولیس هذا مأخوذاً من لفظ الاراک ، ولا دالا على أنها مقیمة فی الاراک خاصة ، بل ، هذا لکل شیء ، حتى فی مُقام الرجل فی بیته ؛ ( یقال : منه « أرک یأرک ویأرک اُروکا ؛ وقال کُثیّر فی وصف الظُعنُ :
وفوق جمال الحی بیض کأنها * على الرقم أرآم الاثیل الاوارک
والدلیل على صحة ما قاله أبوحنیفة ؛ تسمیتهم السریر فی الحجلة : أریکة » (33).

قال الراغب : « وأصلُ الاُروک : الاقامة على رعی الأراک ؛ ثم تُجُوَزَ بهِ فی غیره من الاقامات » (34).

قال الدکتور : وتدل مادة « أرک » على معنى الطول ، فی کثیر من اللغات السامیة ، ونلحظ هذا المعنى فی هذا الجزء من مادة « أرک » کما أوردها صاحب اللسان : « أرک الرجل بالمکان یأرک ویأرک اروکا ، وأرک أرکا ؛ کلاهما : أقام به.
وأرک الامر فی عُنقُه : ألزمهُ إیاه » ، فلعل معنى الطول لوحظ فی الاریکة بالمعنى المذکور ، فهی مبسوطة ممدودة (35).
کما یعقب على تعلیل الراغب الاصفهانی : «... أو لکونها مکانا للاقامة » ؛ یعقب بقوله : « والاقامة کما قلنا فیها معنى الطول » (36).

وأقول : إنی وإن کنت أتفق والاستاذ الدکتور ، من حیث التأصیل إلى المعنى الواحد.
بید أنی أعتقد : أن المصیر إلى « إقامة » ، هو أدلّ معنى وأکثر واقعیةً وأشدّ جاذبیة وحیویة.
ناهیک عن ضرورة مراعاة المفهومیة ، فی الصیرورة إلى معنى الطول ؛ حیث هی تتّسع فی أبعادها للطول وغیره ، کما سنرى.
بل ، وهذا البعد یُفهم کذلک من نفس نصّ الدکتور ؛ حیث یقول : « والاقامة کما قلنا فیها معنى الطول ».

قال الاستاذ : « والذی یظهر من هذه الکلمات ، ومن موارد استعمال هذه المادة :
أن الاصل الواحد فیها : هو الاقامة والسکون ؛ والاریکة ـ فعیلة ـ : ما یقام ویهیأ ؛ ـ کالفریضة : لما یُفرض من الحکم والصدقة ؛ والسکینة : لما یُسکَن من الوقار والطمأنینة ؛ والحدیقة : لما یطاف ویحاط.
ومن هذا المعنى ؛ ما یقام ویهیأ ویزین للعروس ، حتى تقوم فیها ما کانت عروساً.
فهذا المعنى یشمل مجموع ما یهیأ بهذا المنظور ؛ من السریر والفرش والکرسی والبساط والستر ؛ ویُعَبّر عنها بالحَجَلة ؛ فتخصیصُ الاریکة بالسریر أو بالبساط أو الفراش أو غیرها ، غیر وجیه.
ولا یبعد أن یکون الاراک : وهو الشجر الذی یُستاکُ بفروعه وأطیب ما رعته الماشیة ، أیضا مأخوذاً من هذا المعنى.
فاللفظ فی الاصل ؛ کان صفة على وزن جبان.
أو مصدرا ؛ ومعناه : المقیم الساکن ؛ باعتبار کون الشجرة خضراء ناعمة ، ـ کثیرة الورق والاغصان ؛ أو باعتبار إقامة الناس عندها لاتخاذ المساویک ، والماشیة ـ للرعی ؛ فهو بمعنىالمفعول » (37).

وحیث أن الصیاغة فارسیة بعض الشیء ، فی نص الاستاذ المصطفوی ؛ فلذا جاء کلامه مغلقا إلى حد ما ، ...
ذلک أن عبارة : « هو الاقامة والسکون » ؛ یبدو من الافصح أن تکون « الاقامة والسکنى ».
وعبارة : « حتى تقوم فیها » ؛ تبدل إلى : « حتى تقوم فیه ».
وعبارة : « بهذا المنظور » ؛ تبدل إلى : « بهذا المنظار ».
وعبارة : « غیر وجیه » ، تبدل إلى : « ترجیح من غیر مرجح ».
وعبارة « وأطیب ما رعته الماشیة » ؛ إلى : « وهو أطیب ما رعته الماشیة ».
***

وأستعرضه من خلال ما یأتی :
ـ 1 ـ
ومن البدایة ؛ حیث المبحوث عنه :
أصلان ؛ کما هو الحال عند ابن فارس ؛ والذی هو بحدود اطلاعی ـ : الرائد لفکرة تأصیل المفردات ، على مستوى معجمی :
وأصل واحد ؛ کما یستشف من کلام الدکتور یعقوب بکر ، وإن کان بمعنى الطول فیما یرى.
وأصل واحد ؛ کما هو الحال عند المصطفوی ، والذی هو ـ بحدود اطلاعی أیضا ـ أول من یوحد بین ذینک الاصلین ، المنقولین عن ابن فارس.
وحقیقة ومجاز ؛ کما یفهم من قول الراغب الاصفهانی ، باعتبار : أن الاقامة هی الاصل ، وما عداه تُجُوَّزَ به.
هکذا یبدو.
ـ 2 ـ
ویبدو لی : أن الوسط ؛ وهو الذی یذهب إلى کون الاصل واحدا ؛ هو الاضبط.
کما وأنه بتعبیر آخر : یرادف الحقیقة.
ـ 3 ـ
نعم ، الحقیقة تکمن فی البدایة ، وهی الاصل.
نعم ، تبدأ من ـِـُ : أرک اروکا.... ، فی معنى : الاقامة.
ثم صارت إلى المشتقات...
ثم تجسدت شعارا فی الشجر الاراک ، تحمل حروف الفعل ، الشجر ذی المواصفات المعینة : باعتباره عاملا مساعدا ومشجعا على السکنى والاستقرار ولو وقتیا.
وذلک ، نظرا لاهمیته الخاصة ، فی سکن الانسان ، وانتفاعه منه صحیاً ومعیشیاً ؛ وبالخصوص ، فی وسطٍ صحراوی قاحل ، بساطُه الرمضاء ، وضلاله الشمس المحرقة ، ونسیمه السموم اللاهبة.
أجل ، تکون فیه مثل هذه الشجرة المسواک ، الوارفة الضلال نسبیا ، ما أعزه وأثمنه من مسکن یقام فیه ، طلبا للراحة ، ومأکلا للراحلة.
وهل یقوى البدوی فی صحرائه على الاقامة ، فی غیر الاراک ، وفی أرائک الاراک ؟!
ـ 4 ـ
وهکذا انتقلت عدوى الاقامة ؛ من فعل الاراک ، إلى شجر الاراک ، إلى کل أریکة یستریح إلیها الانسان ؛ کل حسب ظروفه المادیة ، ومقوماته الحضاریة ، وعاداته البلدیة.
فأریکة الفقیر غیر أریکة متوسط الحال ، وهی عند متوسط الحال غیرها عند الثری.
ثم هی فی الصحراء غیرها فی الریف ، وفی الریف غیرها فی المدینة ؛ بل ، هی المدن ذاتها تتفاوت فی أرائکها.
ناهیک عن دور الذوق ، وبلهنیة العیش ، ونفس ساکن الاریک فی إقبال الدنیا علیه.... ، کل له مدخلیته فی التنویع ، والتزویق ، والتجمیل.
فأریکة المحبوب غیر أریکة السلطان.
وأریکة التقی غیر أریکة الشیطان.
وأریکة الجائع غیر أریکة الشبعان.
وأریکة الاراک غیر أریکة الارضین « ما بین صنعاء إلى أیلة وما بین عدن إلى الجابیة » (38) فی تراث الاقدمین.
وأریکة الارضین غیر أریکة جنان الخالدین ؛ فتلک لئن کانت مصنوعة ـ وربما کان أصل سریرها من الاراک ـ من الخشب والفرش والثیاب...
فإن هذه المعدة للمؤمنین المتقین ، معمولة من الذهب ؛ وهی مکللة بالدّر والیاقوت...(39).
ـ 5 ـ
لیس هذا فقط ؛ مصادیق حسیة ومعنویة ، على تنویع الارائک ، بعد استفادة معنى الاقامة منها.
وإنما الاقامة تستفاد من نفس الصیغة ؛ حیث أن صیغة فعیل ، هی واحدة من الصفات التی استعملتها العرب ، وأقرها القرآن الکریم ، وأنها تعنی فیما تعنی : الدلالة على ثبوت النسبة.
طبعا ، الاقامة المستفادة هنا هی : الاقامة المکانیة.
ـ 6 ـ
وهکذا نعود إلى عالم المعانی.
فبلحاظ الوسادة والفرش والسریر ؛ فإطلاق الاریکة علیها ، من باب إطلاق الکل على الجزء.
وبلحاظ « السریر فی الحجلة » فإن إطلاق الاریکة علیها ؛ إنما هو من حیث کون العلاقة بین « السریر » و « الحجلة » هی علاقة داخل ومدخول فیه.
وبلحاظ « الحجلة على السریر » ، فإن إطلاق الاریکة علیها ، إنما هو من حیث کون العلاقة بین « الحجلة » و « السریر » ، هی علاقة فوق وتحت.
ـ 7 ـ
ثم هی الاریکة ؛ إن هی نظر إلیها ، بلحاظ فعل الاروک ، الذی استعمل فی إرادة الاقامة حقیقة.
فهی من قبیل المجاز « المحقق » ، إن جاز مثل هذا التعبیر ؛ بمعنى : أنها صیرت حقیقة ، بعد ما کانت أساسا مجازا ، حیث هی أحد مصادیق طیب الاقامة.
وعلیه ؛ فالفرق بین أریکة المجاز المحقق ، وفعل اروک الاقامة ؛ إنما هو من قبیل الفرق بین المفهوم والمصداق ، کما هو متعارف بین الاصولیین والمناطقة.
لیس هذا فقط ؛ وإنما وصل الحال عند من یعیش عیشة الارائک ، أن اضرب عنده عن ذلک المعنى المجازی ونسی ؛ بل ، تسنم مرتبة الحقیقی ؛ بینما ذلک الفعل الحقیقی ، تسافل مع الایام عن واقعه الاصلی ، لیعیش غریبا فی ذمة التراث.
ـ 8 ـ
وأما المعنى المجازی ، فی أرائک القرآن الکریم ، تلک التی اعدت للمتقین ، فهو الذی سیصار به إلى حقیقة الحقیقة.
وهذا هو بیت القصید ؛ حیث یرکز کتاب الله ، على ذلک الحلم ، الذی سیکون حقیقة ، فتکون الارائک حیالها :
أرائک ؛ نعم الثواب...
أرائک ؛ لم شمل الاحبة...
أرائک ؛ نظرة النعیم...
أرائک ؛ لاشمس ولا زمهریر...
أرائک ، استعراض التثویب...
بل ، تلک هی الارائک المطمح ؛ والتی تتصاغر عندها أرائک الملوک وأرباب الملوک وحفدة الملوک ، ومن تشبه بهم...
وتنکسف قبالها : کل الالوان المبهرجة ، والاضواء المزیفة ، کل ما یمت إلى هذه الحیاة ـ أعنی غیر المشروعة ـ الدنیا بصلة.
فتستریح عندها الاوردة المذبوحة ظلما ، والقلوب المتعبة قسراً ، والکرامات المهدورة تجبّراً ، والاعصاب المرهقة عدواً.
وإنما هی ظلال ونسائم وأحادیث الحبیب.
وعندها یحلو وصل الحبیب ، حبیب الرحمن.
فتحقق کلمات السلام.
فکل الوجود یصفق لارائک السلام ویقول :
یا سَلام !
للبحث صلة...

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله، والصلاة والسلام علی سیّـدنا محمّـد وآله ومن والاه.

فقد أُنزل القرآن الکریم بلسانٍ عربیٍّ مبین، ودارت حول هذا الکتاب المجید العلوم الاِسلامیة من تفسیر ولغة ونحو وصرف وبیان وبلاغة.. واعتمدت هذه العلوم فی تأسیسها وإنشائها علی کلام العرب من نثر وشعر، ومن استقرائه وجد علم النحو وعلم الصرف وعلم اللغة، وکان الشعر العربیّ المحتجّ به من أخطر أُسس هذه العلوم شأناً وأکثرها دوراناً علی الاَلسنة وفی بطون الکتب.
وبدأت شواهد الشعر فی تفسیر معانی الکتاب الکریم تحتلّ مکانها المقدّر لها منذ العصر الاَوّل، فکان ابن عبّاس یستدلّ لتفسیرِه معانیَ القرآن بالشعر، وکان یقول: «الشعر دیوان العرب، فإذا خفی علینا الحرف من القرآن الذی أنزله الله بلغة العرب رجعنا إلی دیوانها فالتمسنا معرفة ذلک منه»، کما فی الاِتقان لعلوم القرآن للسیوطیّ 2|67، وقد بقیت لنا مجموعة من أسئلة عن معانی ألفاظ من القرآن الکریم سألها نافع بن الاَزرق، أجابه عنها عبـد الله بن عبّـاس واستدلّ علی معانیها کلّها بأشعار جاهلیّـة، وقد استوعب جلّهـا السیوطی فی إتقانـه، ثمّ نشرها الدکتور إبراهیم السامرائیّ.
واستمرّت شواهد الشعر تجری فی ما أُلِّف حول القرآن الکریم فی القرون التالیة فی کتب معانی القرآن ومجازه وبیانه وإعرابه وتفسیره، وکثر استخراج العلمـاء لهذه الشواهد من دیوان العرب وتضخّم عددها حتّی کان أبو بکر محمّـد بن القاسم ابن الاَنبـاریّ ( ـ 328 هـ) یحفظ ثلاثمائة ألف شاهد علی ألفاظ القرآن کما فی بُغیة الوعاة 1|212، الترجمة 379.
وهو مبلغ ضخم لو وصلنا لوصلتنا معه ثروة لغویّة وتفسیریّة لا تقدّر بثمن، وحسبک أن تتصوّر ضخامة هذا العدد من النصّ التالی: «قال ثعلب: کان الاَحمر [قلت: هو علیّ بن الحسن ـ وقیل ابن المبارک، وبه جزم الخطیب ـ المعروف بالاَحمر، شیخ العربیة، وصاحب الکسائی ( ـ 194 هـ) یحفظ أربعین ألف شاهد فی النحو، وکان مقدّماً علی أفراد فی حیاة الکسائیّ، وأملی الاَحمر شواهد فی النحو، فأراد الفرّاء أن یتمّمها فلم یجتمع له الناس کما اجتمعوا للاَحمر، فقطع». بغیة الوعاة 2|159، الترجمة 1694.
وهذا أبو عبـد الرحمن عبـد الله بن یحیی بن المبارک البغدادیّ الیزیدیّ صنّف کتاباً فی غریب القرآن استشهد فیه علی کلّ کلمة من القرآن بأبیات من الشعر، وقد ملک الکتاب القفطی ( ـ 624) وهو فی ستّة مجلّدات. إنباه الرواة علی أنباه النحاة 2|151، الترجمة 365.
وضاع ما ضاع من نفائس الکتب التی خدم بها مؤلّفوها کتاب العربیّة الاَکبـر، وبقی کثیـر منهـا حبیس الخزائن الخاصّة أو العامّة التی لا یصل إلیها إلاّ المحظوظون.
هذا، وقد سبق عملی هذا عملان قیّمـان:
معجم شواهد العربیة لمحمّـد عبـد السلام هارون.
ومعجم شواهد البلاغـة لعراقیّ نشره فی العراق العزیز ولم أره، ولکن واصفه مدحه لی.
ورأیت أن أصنع معجماً لشواهد تفاسیر القرآن الکریم، واستقرأت جملة من التفاسیر التی وصلت إلیها یدی؛ فتبیّن لی أنّ جملة من تفاسیر الکتاب المجیـد تصلـح لهـذا العمـل، وأنّها قد اضطمّت جنباتها علی معظم ما وصل إلینا من شواهد تفسیر القرآن الکریم، وهی مع ذلک تُمثّل مختلف نواحی التفسیـر وتستغرق مدّة طویلـة من سنـة 207 هـ وهـی سنـة وفاة أبی زکریا یحیی بن زیاد الفرّاء إلی سنة 791 هـ وهی سنة وفاة القاضی البیضاویّ.
وفی أوائل تدوینـی لهذا المعجـم رأیت أن لا بدّ من منهج واضح أعمل علی وفقه، فقلّبت النظر فی السبیل الذی یؤدّی بالقاریَ إلی تحصیل الشاهـد من هذا المعجم الکبیر بالسرعة المستطاعة، وهذه السرعة إحدی غایات صنع الفهارس والمعاجـم عامّـة فرأیت أن أرجع إلی من سبقنی فی اقتحـام هذا المیدان، واخترت رجلین من رجالنـا الکبار الّذین لهم القدم الراسخ فی علوم العربیة وفی التحقیق:
أوّلهمـا العلاّمة محمـود محمّـد شاکر، وقد رجعت إلی فهرس الشعر فی طبقات فحول الشعراء الذی أحیاه بعد موات، فوجدته قد رتّب الشعر علی کلمة القافیة فقط، وأخّر الکلمة التی بعد حرف الرویّ فیها هاء وألف «ها» إلی آخر فهرس القافیة، ورتّب کلمات القوافی علی البحور، ورمز لها بما یأتی:
ط: الطویل، م: المدید، ب: البسیط، ل: مُخلّع البسیط، و: الوافر، ک: الکامـل، هـ: الهزج، ر: الرمل، س: السریـع، ح: المنسـرح، خ: الخفیف، ع: المضارع، ض: المقتضب، ث: المجثّث، ق: المتقارب.
هذا کلّه فی الشعر، وأفرد الرجز بعد ذلک وحده.
ورتّب فهرسه هکذا:
(الهمزة)
و الاِضاء زهیر 34
الخلاء‎ زهیر 37
وهلمّ جرّاً إلی أن ینتهی بحر الوافر من قافیة الهمزة.
ثمّ:
ک الاِمساءُ عبـد الرحمن بن سوید المرّی 677
إلی أن ینتهی بحر الکامل من قافیة الهمزة.
وهکذا إلی انتهی من قافیة الهمزة، ثمّ سار فی قافیة الباء علی هذا المنوال.
ورأیته أخّر قافیة الاَلف اللیّنة إلی آخر فهرس الشعر.
وهو عمل یصلح لفهرس الشعر فی کتاب محقّق أو مؤلَّف قلیلة أشعاره، أمّا فی معجم کبیر فلا.وثانیهما الاَُستاذ عبـد السلام محمّـد هارون رحمه الله فی کتابه معجم شواهد العربیة، فتّشت کتابه فرأیته قد سلک سبیلاً وعراً لا یستطیع جَزْعَه إلاّ العارفون ببحور الشعر، وما أقلّهم فی أیامنا هذه! ولنقتطف نصّ کلامه:
قال: «ترتیب المعجم:
وقد جریت فی ترتیب هذا المعجم علی نظام دقیق روعی فیه ما یلی:
(القسم الاََوّل): قسم الاَشعار، وسرت فیه علی هذا النسق:
1 ـ تقسیم القوافی إلی أبواب حروف الهجاء.
2 ـ تقسیم کلّ حرف إلی ساکن، ثمّ متحرّک بالفتحة، فالضمّة، فالکسرة: أربعة أقسام.
3 ـ ورتّبت هذه الاَقسام الاَربعة علی بحور الشعر القدیمة والمحدَثة، والفنون السبعة بترتیبها المألوف: الطویل، المدید، البسیط، الوافر، الکامل، الهزج، الرجز، الرمل، السریع، المنسرح، الخفیف، المضارع، المقتضب، المجثّث، المتقارب، المتدارک، مع مراعاة وضع المجزوّ من تلک البحور عقب التامّ منها.
وأمّا البحور المولّدة فموضعها بعد القدیمة، وهی: المستطیل، الممتدّ، المتوفّر، المتّئِد، المنسرد، المطّرد.
وبعدها الفنون السبعة، وهی: السلسلة، الدوبیت، القوما، الموشّح، الزجل، کان وکان، الموالیا أو الموّال.
4 ـ وفی کلّ بحرٍ من تلک البحور روعی نظام القافیة، فقسّم إلی فصولها من المتواتر، المتدارک، المتکاوس أو المتراکب، المؤسّسة، المردوفة بألف، المردوفة بواو أو یاء، مثل: أهل، المعوّل، سبل، عواذل، الخیال وأمثال، تقول، وسبیل.
5 ـ وفی ظلّ هذا النظام رُتّب الشعراء أصحاب الشواهد علی حروف الهجاء فی جـزء مـن أجـزاء الفصل، ومـا لم یعرف کان ترتیبه بعد ترتیب ما عرف قائله.
6 ـ فی تخریج الشواهد روعی الترتیب التأریخیّ للمراجع، فیذکر بعد سیبویه مثلاً نوادرُ أبی زید، ثمّ المقتضب للمبرّد، ثمّ مجالس ثعلب، وهکذا.
و(القسم الثانی): قسم الاَرجاز، ویشمل مشطورات الاَبحر الثلاثة: الرجز، السریع، المنسرح، وقد روعی فی ترتیبه وتنسیقه ما روعی فی قسم الاَشعار.
و(القسم الثالث): أجزاء الاَبیات التی لم تعرف تتمّتها، والاِحالات إلی القوافی، وقد رتّبت جمیعها علی حروف الهجاء مع مراعاة الترتیب فی الحرف الثانی وما بعده، وأشرت إلی الاِحالات بالعلامة (=)». معجم شواهد العربیة: 14 ـ 15.
هذا أَوّلاً.
وثانیـاً: فإنّـه قـد رمـز للکتب التی بنی معجمه من شواهدها وهی ثلاثون کتاباً وفکّ رموزَها فی مقدّمة الکتاب، ولکن لم یرمز لمئات المراجع الثانویة.
قال: «فاستقرّ الاَمرُ علی انتقاء ثلاثین مرجعاً جعلتها المِهادَ الاََوّل لهذا المعجم، مضیفاً إلیها مئات المراجع الاَُخری الثانویة من کتب الاَدب والاختیارات والحماسات، واللغة والبلدان، والتاریخ والنسب، والتفسیر والحدیث والسیر، ودواوین الشعر مطبوعها والمخطوط، وقد أوضحتها فی ثبت المراجع معیّناً طبعاتها.
أمّا المراجع الثلاثون فهی علی هذا الترتیب التاریخیّ:...». معجم شواهد العربیّة: 6.
ثمّ ساق أسماء المراجع الثلاثین ورموزها.
وثالثاً: فإنّ شواهد معجمه الکثیرة قد رتّبت حسب الکلمة الاَخیرة من الشاهد فقط.
وهنا لی وقفة، فإنّ الطالب لشاهد فی هذا المعجم یجد أمامه آخر کلمة من البیت الذی یفتّش عنه، تتطابق مع کلمة بعدها أو قبلها فی الحروف، فهو هنا ملزم بفکّ رموز بیتین لیَتَبَیّنَ له البیت الذی هو له طالب.
وانصرفت نفسی عن ترتیب معجم شواهد العربیّة، لعسره.
وقیل لی: إنّ أحد المؤلّفین من غیر العرب رتّب معجماً للشواهد علی أوائل حروف الاَبیات، فلم أُلقِ إلیه بالاً لاَنّه مخالف لما ورثناه عن أسلافنا فی فهرسة الشعر منذ دهرٍ طویل.
وطال تقلیبی لظهر هذا الاَمر وبطنه، لاَنّی أرید لمعجمی الیُسر والسهولة للباحثین والقرّاء، إلی أن استقرّ رأیی علی ترتیب الزمخشریّ فی أساس البلاغة فوجدته من بین المعاجم ذا الترتیب الاَیسر الاَسهل، وقد سارت علی ترتیبه جمیع المعاجم العربیّة الحدیثة، فرأیت اتّباع ترتیبه.. ولکن معکوساً!
أمّا الترتیب الکلّیّ لهذا المعجم فهو:
1 ـ الشعر.
2 ـ الرجز.
3 ـ أجزاء الاَبیات التی لم تعرف قافیتها.
وأمّا الترتیب الجزئی فکما یلی:
1 ـ یکتب البیت کاملاً.
2 ـ تُرَتّب التفاسیر ترتیباً تاریخیّاً حسب وفاة مصنّفیها.
3 ـ ترتّب المعلومة الواحدة هکذا: اسم التفسیر الحقیقیّ، ثمّ اسمه السائر المعروف بین علامتی الحصر «ـ ـ»، ثمّ رقم الجزء والصفحة «1|20»، ثمّ اسم السورة ورقمها ورقم الآیة: «سورة الفاتحة 1: 4»، ثمّ اسم الشاعر إن وجد، ثمّ عجز البیت أو صدره أو قطعة منه إن عرفت القافیة، ثمّ الاختلاف فی الروایة عن البیت المصدّر قبل ذکر التفاسیر، ثمّ الاِفادات والزیادات إن وجدت.
4 ـ ترتّب الاَبواب علی حروف الهجاء، ثمّ تقسّم إلی أربعة فصول، مثلاً:
الباب الاَول: قافیة الهمزة.
الفصل الاَول: قافیة الهمزة الساکنة.
الفصل الثانی: قافیة الهمزة المفتوحة.
الفصل الثالث: قافیة الهمزة المضمومة.
الفصل الرابع: قافیة الهمزة المکسورة.
الباب الثانی: قافیة الباء.
وهکـذا...
5 ـ ترتّب القوافی علی حرف الرویّ، ثمّ الحرف الذی یسبقه، ثمّ الاَسبـق وهکـذا رجوعـاً إلـی أن یتمیّـز أحـد البیتین عمّـا قبله أو بعده، وهو ما قلتُه من قبل: ترتیب أساس البلاغة معکوساً.
وهاک عدّة أمثلة من هذه القوافی، فی قافیة الهمزة:
الفصل الثانی: قافیة الهمزة المضمومة:
الاِباءُ، یُستباءُ، الظِباءُ.
هباءُ، أهباءُ، الشتاءُ، الفتاءُ.
6 ـ کثیراً ما یستشهد المفسّر ببیتین أو ثلاثة أبیات أو أکثر، فالترتیب فی هذا المعجم یکون للبیت الاََوّل، أمّا الاَبیات الباقیة فأصنع لها إحالات توضع فی مکانها ضمن الترتیب المذکور فی الفقرة الخامسة، وإلیک مثلاً من ذلک:
أَرأَیتِ إِن أَعطیتُک الودّ کلّه * * ولم یک عندی إِن أَبیتِ إِباءُ
أَمسلمتی للموت أنتِ فمیّت * * وهل للنفوس المسلّماتٍ بقاءُ
فالبیت الاََوّل یرتّب مع التفاسیر التی استشهدت بـه أو بالبیتین جمیعاً أو بجزء من أحدهما حسب کلمة «إباءُ».
وأمّا البیت الثانی فأحیله علی البیت الاََوّل، هکذا:
وهل للنفوسِ المسلَمات بقاءُ
ولم یکُ عندی إن أَبیت إباءُ
7 ـ إذا استشهـد أحـد المفسّریـن بجـزء بیت، صـدر أو قطعـةٍ منـه أو کلمةٍ ولم یکن البیت من الاَبیات التی عرفت قوافیها، یؤخّر هذا الجزء المستشهَد به إلی آخر قسم فی الکتاب وهو القسم الثالث: أجزاء الاَبیات التی لم تُعرف قوافیها.
وأمّا إذا استشهد بعجز بیت، فإنّه یأخذ مکانه کما فی الفقرة الخامسة، وتوضع فی مکان الصدر الذی لم نعرفه عدّة نقاط، فإن عرفنا الصدر وضعناه، وأشرنا إلی أنّ المفسّر استشهد بعجز البیت فقط، کما فی الفقرة الخامسة أیضاً.
وکان فی نیّتی أن أقسّم العمل فی الشاهد الواحد إلی خمسة أقسام:
1 ـ البیت مضبوطاً مشکولاً.
2 ـ کتب التفسیر.
3 ـ تعضید الشاهد من دواوین الشعر وکتب الاَدب والاختیارات والحماسات واللغة والبلدان والتاریخ والنسب وغریب الحدیث والسیر.
4 ـ شرح الشاهد شرحاً موجزاً بلا إخلال.
5 ـ ترجمة الشاعر فی أَوّل شاهد یرد له فی الکتاب.
وقد سرت فی هذه الاَعمال سیراً لم یبلغ الغایة، وإن کان قد وصل إلی جملة صالحة من الطریق نحوها، ولکنّی رأیت أنّ ذلک یطول فعزمت علی إخراجه مقصوراً علی العملین الاَوّلین الآن، وأنا ماضٍ فی إکماله وسیتمّ قریباً إن شاء الله تعالی.
وإلیک قائمة بأسماء التفاسیر المعتمدة فی هذا الکتاب، مع تعریف مفصّل بها:
1 ـ معانی القرآن، لاَبی زکریّا یحیی بن زیاد الفرّاء ( ـ 207).
ثلاثة أجزاء: الجزء الاَوّل بتحقیق أحمد یوسف نجاتی ومحمّـد علی النجّار، والجزء الثانی بتحقیق محمّـد علی النجّار، والجزء الثالث بتحقیق الدکتور عبـد الفتاح إسماعیل شلبی ومراجعة علی النجدی ناصف، طبع فی مطابع دار الکتب المصریّة ونشر فی سلسلة «تراثنا»، والنسخة التی بیدی طبعت بطریقة الاَُوفست ولیس فیها تأریخ الطبع ولکن فی آخر الجزء الثالث عند ذکر رقم الاِیداع وجدت ذکر سنة 1972 م.
2 ـ مجـاز القـرآن، لاَبـی عبیـدة معمـر بـن المثنّـی التیمـیّ بالولاء ( ـ 210).
عارضه بأُصوله وعلّق علیه الدکتور محمّـد فؤاد سزکین، نشر مکتبة الخانجی بالقاهرة، فی آخر الجزء الاَوّل جاء ما یلی «مطبعة السعادة بجواز محافظة مصر 1954»، مجلّدان.
3ـ معانی القرآن، لسعید بن مسعدة المجاشعیّ البلخیّ، المعروف بـ «الاَخفش» ( ـ 215).
دراسة وتحقیق الدکتور عبـد الاَمیر محمّـد أمین الورد، طبع عالم الکتب 1405 الطبعة الاَُولی، مجلّد واحد.
4 ـ تأویل مشکل القرآن، لاَبی محمد عبد الله بن مسلم بن قتیبة (213 ـ 276).
شرحه ونشره السیّـد أحمد صقر، نشر المکتبة العلمیة فی المدینة المنوّرة علی ساکنها السلام وصاحب المکتبة هو محمّـد سلطان النمنکانی، الطبعة الثالثة 1401 بمصر، مجلّد واحد.
5 ـ تفسیر غریب القرآن، لاَبی محمد عبد الله بن مسلم بن قتیبة (213 ـ 276).
تحقیق السیّد أحمد صقر، أُوفست دار الکتب العلمیة ببیروت 1398 وهی طبعة مسروقة محیت منها آثار تأریخ ومکان ومطبعة الطبعة الاَُولی ولکن تاریخ مقدّمة الکتاب 1378، مجلّد واحد.
6 ـ جامع البیان عن وجوه تأویل القرآن، لاَبی جعفر محمّد بن جریر الطبری (224 ـ 310).
وقد اعتمدت منه علی طبعتین:
الطبعة الاَُولی: وهی المطبوعة بمطبعة بولاق بمصر، التی بُدیَ بطبعها سنة 1323 وانتهی منه سنة 1330، وقد بذل نفقة طبعه عمر حسین الخشّاب صاحب المکتبة والمطبعة الخیریة بجوار الاَزهر، وطبع بهامشه تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان لنظام الدین الحسن بن محمّـد بن حسین القمّیّ النیشابوریّ من رجال القرن الثامن، وهذه الطبعة فی ثلاثین جزءاً جمعت فی اثنتی عشر مجلّداً.
والطبعة الثانیة: وهی التی حقّق فیها الکتاب وعلّق حواشیه محمود محمّـد شاکر وراجعه وخرّج أحادیثه أحمد محمّـد شاکر، وطبعت فی دار المعارف بمصر، وهی أَوّل کتاب فی سلسلة «تراث الاِسلام»، لم تذکر فیها سنة الطبع غیر أنّ مقدّمة المحقّق مؤرّخة فی 4 جمادی الآخرة 1374 وهذه الطبعة فی ستّة عشر مجلّداً تنتهی إلی نهایة الآیة 27 من سورة إبراهیم، وتتّفق مع 13|145 من طبعة بولاق، ولو تمّت لاَهملتُ طبعة بولاق فإنّ تحقیقها وتخریج أحادیثها من أجود ما رأیت ولکن للضرورة أحکام.
7ـ معانی القرآن وإعرابه، لاَبی إسحاق إبراهیم بن السَریّ الزجّاج ( ـ 311)، خمسة أجزاء.
شرح وتحقیق الدکتور عبـد الجلیل عبده شلبی، طبع عالم الکتب ببیروت، الطبعة الاَُولی 1408 خمسة أجزاء.
8 ـ مسألة سبحان، صنعة أبی عبـد الله إبراهیم بن محمّد بن عرفة النحویّ المعروف بـ «نفطویه» (244 ـ 323).
تحقیق یاسین محمّـد السوّاس، طبعت فی مجلّة مجمع اللغة العربیة بدمشق فی المجلّد 64 فی الجزء الثالث منه ص 361 ـ 391.
9ـ إعـراب ثـلاثیـن سورة، لاَبی عبـد الله الحسین بن أحمد بن خالویه الهمذانیّ النحویّ الشافعیّ ( ـ 370).
أُوفست عالم الکتب 1406، وقد ضیّعت علی الباحثین میزات الطبعة من اسم المحقّق واسم المطبعة وسنة الطبع.
10 ـ إعـراب القراءات السبع وعللهـا، لاَبی عبـد الله الحسین بن أحمد بن خالویه الهمذانیّ النحویّ الشافعیّ ( ـ 370).
حقّقه وقدّم له الدکتور عبـد الرحمن بن سلیمان العثیمین، نشر مکتبة الخانجی بالقاهرة، وطبع مطبعة المدنی فیها، الطبعة الاَُولی 1413، مجلّدان.
11 ـ الحجّة للقرّاء السبعة (أئمة الاَمصار بالحجاز والعراق والشام الّذین ذکرهم أبو بکر بن مجاهد)، لاَبی علی الحسن بن أحمد عبـد الغفّار الفارسیّ (288 ـ 377).
حقّقه بدر الدین قهوجی وبشیر حویجاتی وراجعه ودقّقه عبـد العزیز رباح وأحمد یوسف الدقّاق، نشر دار المأمون للتراث بدمشق، الطبعة الاَُولی 1404، ستّـة مجلّدات بدون فهارس.
12 ـ حجّة القراءات، لاَبی زرعة عبـد الرحمن بن محمّد بن زنجلة (کان حیّاً فی 382).
تحقیق سعید الاَفغانی، طبع مؤسّسة الرسالة ببیروت، الطبعة الرابعة 1404، مجلّد واحد.
13 ـ المحتسب، فی تبیین وجوه شواذّ القراءات والاِیضاح عنها، لاَبی الفتح عثمان بن جنّی ( ـ 392).
تحقیـق علی النجـدی ناصف والدکتور عبـد الحلیم النجّـار والدکتور عبد الفتاح إسماعیل شلبی، المجلس الاَعلی للشؤون الاِسلامیة ـ لجنة إحیاء التراث الاِسلامی بالقاهرة، سلسلة یشرف علی إصدارها محمّـد توفیق عویضة، طبع بالقاهرة 1386، مجلّدان.
14 ـ حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، لمحمّـد بن الحسن الموسوی المعروف بـ «الشریف الرضی»، جامع نهج البلاغة ( ـ 406).
شرحه محمّـد رضا کاشف الغطاء وترجم لمؤلّفه عبـد الحسین الحلّیّ، الطبعة الاَُولی الصادرة عن منتدی النشر بالنجف، مجلّد واحد.
15 ـ النکت والعیون، لاَبی الحسن علی بن محمّد بن حبیب البصریّ الماوردیّ (364 ـ 450).
راجعه وعلّق علیه السیّـد بن عبـد المقصود بن عبـد الرحیم، نشر دار الکتب العلمیة ببیروت ومؤسّسة الکتاب الثقافیة، الطبعة الاَُولی 1412، فی ستّ مجلّدات.
وهی طبعة سقیمة التحقیق والتعلیق والضبط وخاصّة فی الشعر فقد صُحّف وحُرّف بأعجب ما یکون من التصحیف والتحریف.
وقد تبیّن لی أنّها طبعة مسروقة فقد وجدت أثناءَ عملی إحالات إلی هذا الکتاب لا تتّفق مع أجزائه وصفحاته.
16 ـ کتاب القرطین، لمحمّـد بن أحمد بن مطرف، أبی عبـد الله الکتّانیّ الکنانیّ القرطبیّ الطرفیّ ( ـ 454).
وهو جمع بین مشکل القرآن وغریب القرآن لابن قتیبة، والطبعة التی بیدی أُوفست دار المعرفة ببیروت، بلا تاریخ ولا...، جزءان فی مجلّد واحد.
17 ـ التبیان، لاَبی جعفر محمّد بن الحسن الطوسی (385 ـ 460).
تحقیق أحمد حبیب قصیر العاملی، أُوفست دار إحیاء التراث العربی ببیروت، بلا تاریخ، عشر مجلّدات.
18 ـ الکشّاف عن حقائق التنزیل وعیون الاَقاویل فی وجوه التأویل، لاَبی القاسم جار الله محمود بن عمر الزمخشری الخوارزمی (467 ـ 538).
أُوفست دار الفکر ببیروت، وقد طمست معالم الطبعة التی صوّرت عنها طبعتها، وهی طبعة فی حاشیتها حاشیة علی بن محمّـد الجرجانی، وکتاب الاِنصاف فی مـا تضمّنـه الکشّاف من الاعتـزال لاَحمد بن محمّـد ابن المنیر الاسکندری وبآخرها تنزیل الآیات علی الشواهد من الاَبیات لمحبّ الدین أفندی، وهی کما یظهر لی من طبعات البابی الحلبی، أربع مجلّدات.
19 ـ أحکـام القـرآن، لاَبـی بکـر محمّـد بـن عبـد الله المعـروف بـ «ابن العربی» (468 ـ 543).
تحقیق علی محمّـد البجاوی، الطبعة الثالثة 1392، أربع مجلّدات.
20 ـ المحرّر الوجیـز فی تفسیر کتاب الله العزیـز، لاَبـی محمّـد عبـد الحقّ بن غالب بن عطیة الاَندلسی (481 ـ 546).
تحقیق المجلس العلمیّ بفاس وبقیة المجالس العلمیّة فی مدن المغرب العربیّ الاَقصی، بدیَ بطبعه فی 1395 وانتهی منه فی 1411، فی ستّـة عشر مجلّداً.
21 ـ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، لاَبی علی الفضل بن الحسن الطبرسی ( ـ 548).
طبع فی مطبعة العرفان بصیدا، بدیَ بطبعه فی سنة 1333 وانتهی فی سنة 1357 کما یتبیّن من صفحة العنوان للمجلّد الاََوّل وخاتمـة الکتاب، عشرة أجزاء فی خمس مجلّدات وکلّ مجلّد متسلسل أرقام الصفحات.
22 ـ البیان فی غریب إعراب القرآن، لاَبی البرکات کمال الدین عبـد الرحمن بن محمّـد بن عبیـد الله بن مصعب بن أبی سعید، المعروف بـ «ابن الاَنباری» (ربیع الآخر 513 ـ لیلة الجمعة 19 شعبان 577).
تحقیق الدکتور طـه عبـد الحمید طـه ومراجعة مصطفی السقّا، أُوفست دار الهجرة فی قم بإیران 1403 عن طبعة مصریة طمس منها اسم المطبعة والتاریخ ولم یبق إلاّ رقم الاِیداع وتأریخه فی آخر صفحة، وتأریخه هو 1970 م، مجلّدان.
23 ـ الجامـع لاَحکـام القـرآن، لاَبی عبـد الله محمّـد بن أحمـد الاَنصاری القرطبیّ ( ـ 671).
طبع بمطبعة دار الکتب والوثائق القومیّة بالقاهرة 1386 الطبعة الثانیة، فی عشرین مجلّداً.
24 ـ البحـر المحیـط، لاَبی حیّان محمّـد بن یوسف الاَندلسیّ الغرناطیّ (654 ـ 754).
مطبعة السعادة بمصر 1329، وبهامشه النهر المادّ من البحر وهو مختصر للبحر المحیط اختصره المؤلّف نفسه، والدرّ اللقیط من البحر المحیط لتلمیذ المؤلّف تاج الدین الحنفیّ النحویّ (682 ـ 749)، ثمان مجلّدات کبار.
25 ـ الدرّ المصـون فی علـوم الکتاب المکنـون، لاَبی العبّاس شهاب الدین أحمـد بن یوسف بن محمّـد بن إبراهیـم الحلبـی، المعروف بـ «السمیـن» ( ـ 756).
ولهذا الکتاب معی قصّة حیث استخرجت شواهد الاَجزاء السبعة من تحقیق الدکتور أحمد محمّـد الخرّاط وهی الطبعة الاَُولی طبعتها دار القلم فی دمشق وبیروت 1406 و1411، ولکنّ الاَجزاء السبعة لا تفی بالکتاب کاملاً، وجاءتنی الطبعة الکاملة بتحقیق الشیخ علی محمّـد معوض والشیخ عادل أحمـد عبـد الموجـود والدکتور جاد مخلـوف جاد والدکتور زکریّا عبـد المجید النوتی، وقدّم له وقرّظه الدکتور أحمد محمّـد صبرة من کلیة أصول الدین بجامعة الاَزهر، وطبعته دار الکتب العلمیّة فی بیروت وکتبت علیه الطبعة الاَُولی 1414 وهی فی ستّ مجلّدات کبار، فصحّحت أرقام الصفحات علی هذه الطبعة.
ثمّ وقع بیدی کتاب تحقیق المخطوطات بین الواقع والنهج الاَمثل للدکتور عبـد الله بن عبـد الرحیم عسیلان فوجدته یقول فی ص 75:
«وما أکثر ما نجده من أمثلة علی عبث بعض أدعیاء التحقیق والمتاجرین به فی ما یقدمون علیه من إعادة نشر کتب سبق أن خرجت محقّقة بعنایة وجهد واضح، غیر أنّه لا یطیب لهم إلاّ أن تخرج مرّة أُخری مشوّهة علی أیدٍ مجهولة الهویة فی میدان التحقیق، وهدفهم الواضح هو المتاجرة وکسب المال ممّـا یفقدهم الاِحساس الصادق بقیمة العمل الذی یخرجونه وما یتطلّبه من بذل الجهد والدرایة والمعرفة والصبر لیخرج علی الصورة الصحیحة، ولا یتورّع بعضهم عن السطو علی جهد من سبقه فی وضح النهار وتکاد تغصّ الساحة بغُثاء هؤلاء وسطو بعضهم علی جهود غیره، وأقرب شاهد علی ذلک یتمثّل فی الطبعة الاَخیرة من الدرّ المصون فی علوم الکتاب المکنون... وقد فوجیَ المحقّق منذ شهور بصدور الطبعة المذکورة، وبعد أن تفحّصها ودقّق النظر فیها تبیّن له بالدلیل والبرهان الساطع أن المدّعین لتحقیقها قد سطوا علی جهده السابق المتمثّل فی الاَجزاء السبعة التی تمکّنوا من الاطّلاع علیها حیث أخذوا عنه المتن بحذافیره وجلّ الحواشی وما لهم إلاّ التقدیم والتأخیر والتمویه والاِفساد».
وقد انتقد الدکتور الخرّاط تلک الطبعة فی مقاله: «سلام علی التراث ـ قراءة فی أوراق فضیحة علمیة» المنشور فی ملحق التراث بجریدة المدینة المنوّرة یوم الخمیس 12 شوّال 1414 فی العدد 1135.
26 ـ أنـوار التنـزیل وأسـرار التأویـل، لناصـر الدین أبـی سعیـد عبـد الله بن عمر بن محمّـد الشیرازی البیضاوی ( ـ 791).
أُوفست دار الکتب العلمیة ببیروت کتب علیها الطبعة االأولی 1408 وجمیع الحقوق محفوظة للدار المذکورة، والطبعة کما أری من طبعات البابی الحلبی طمست دار الکتب العلمیة آثار مُشَخِّصاتِها، مجلّدان.
***

1 ـ إنباه الرواة علی أنباه النحاة، لجمال الدین أبی الحسن علیّ بن یوسف القفطی ( ـ 642)، تحقیق: محمّـد أبو الفضل إبراهیم، نشر: دار الفکر العربی بالقاهرة ومؤسّسة الکتب الثقافیة ببیروت، الطبعة الاَُولی 1406، 4 مجلدات.
2 ـ بغیـة الوعـاة فی طبقات اللغوییـن والنحـاة، لجلال الدیـن عبـد الرحمن السیوطی ( ـ 911)، تحقیق: محمّـد أبو الفضل إبراهیم، مطبعة عیسی البابی الحلبی وشرکاه بمصر، الطبعة الاَُولی 1384، مجلّدان.
3 ـ طبقات فحـول الشعـراء، لمحمّـد بن سلام الجمحی (193 ـ 231)، قرأه وشرحه أبو فهر محمود محمد شاکر، مطبعة المدنی، بدون تأریخ، ولکن تاریخ الاِیداع 1974 م، الطبعة الثانیة، مجلّدان.
3 ـ معجم شواهد العربیة، لعبد السلام محمّـد هارون، نشر: مکتبة الخانجی بمصر، الطبعة الاَُولی 1392، جزءان فی مجلّد واحد.
هـذا وأسأل الله تعالـی الرحمـة والمغفـرة بخدمـة کتابـه العزیـز الذی لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه، وأن یجعل هذا العمل خالصاً لوجهه الکریم.
وأعتذر من القرّاء عن الهفوات والخطأ والنسیان التی هی جبلّة فینا معشر بنی آدم، والله مـن وراء القصد.
وآخر دعوانا أن الحمد لله ربّ العالمین.
أسعـد الطیّـب

المحرّر الوجیز 8|73، سورة الاَنفال 8: 41، صدره.
مجمع البیان 4|16، سورة طـه 20: 63 ـ الحجّة والاِعراب.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 11|226، سورة طـه 20: 74.
الدرّ المصون 2|193، سورة آل عمران 3: 117.
وکرّره 3|419، سورة الاَنفال 8: 41.
وکرّره 5|36، سورة طـه 20: 63.

تأویل مشکل القرآن: 174، باب الاستعارة، قیس بن الخطیم یصف طعنة.
تفسیر غریب القرآن: 435، سورة القمر 54: 54، قیس بن الخطیم.
الحجّة للقرّاء السبعة 1|13، سورة الفاتحة 1: 4.
وکرّر فی 1|17، سورة الفاتحة 1: 4، «ملکت بها کفّی» فقط.
النکت والعیون 1|56، سورة الفاتحة 1: 4.
القرطین 2|75، غریب سورة الاَحزاب ومشکلها، قیس بن الخطیم.
وکرّره 2|147، غریب سورة القمر ومشکلها، قیس بن الخطیم.
التبیان 1|34، سورة الفاتحة 1: 4، وفیه «وأنهرت».
وکرّره 2|57، سورة البقرة 2: 164.
وکرّره 2|342، سورة البقرة 2:
266.
المحرّر الوجیز 1|68، سورة الفاتحة 1: 4، صدره.
وکرّر البیت 1|147، سورة البقرة 2: 25، قیس بن الخطیم.
وکرّره 2|34، سورة البقرة 2: 164.
وکرّره 15|317، سورة القمر 54: 54، قیس بن الخطیم.
مجمع البیان 1|24، سورة الفاتحة 1: 4 ـ اللغة.
وکرّره 1|245، سورة البقرة 2: 164 ـ اللغة.
وکرّر صدره 3|296، سورة الرعد 13: 35 ـ اللغة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 1|239، سورة البقرة 2: 25، قیس ابن الخطیم.
وکرّره 2|194، سورة البقرة 2: 164.
وکرّره 17|149، سورة القمر 54: 54.
البحر المحیط 1|20، سورة الفاتحة 1: 4، قیس بن الخطیم، وفیه: «یری قائماً».
وکرّره 8|184، سورة القمر 54: 54، قیس بن الخطیم.
الدرّ المصون 1|69، سورة الفاتحة 1: 3.
وکرّر صدره 1|159، سورة البقرة 2: 25.
وکرّر البیت 6|234، سورة القمر 54: 54، قیس بن الخطیم.

َ

إعراب القراءات السبع 1|74، سورة البقرة 2: 22.

إعراب القراءات السبع 1|74، سورة البقرة 2: 22.
وکرّر البیت الثانی 2|135، سورة الشعراء 26: 61، وصدره هنا:

النکت والعیون 2|357، سورة التوبة 9: 34.
التبیان 5|210، سورة التوبة 9: 34.
مجمع البیان 3|25، سورة التوبة
9: 34 ـ المعنی.

الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ
11|150، سورة مریم 19: 84.
البحر المحیط 7|304، سورة فاطر 35: 11، البیت الاَوّل.
الدرّ المصون 5|462، سورة فاطر 35: 11، البیت الاَوّل.

الحجّة للقرّاء السبعة 1|253، سورة البقرة 2: 6.
* * *

مستودعاتٌ وللاَبناء آباءُ
مستودعات وللآباء أبناءُ
َ
أَرَأَیْتِ إذْ أَعْطَیتُکِ الودَّ کُلَّهُ
ولم یَکُ عندی إن أَبَیْتِ إباءُ
أمُسْلِمَتی للمَوتٍ أنتِ فمیّتٌ
وهل للنُفوسِ المُسْلَماتِ بَقاءُ
جامع البیان ـ للطبری ـ 22|26، سورة الاَحزاب 33: 53.
الحجّة للقرّاء السبعة 1|161، سورة الفاتحة 1: 7، البیت الثانی.
واما أن یقولوا قد أَبَیْنا
وشَرُّ مَواطِنِ الحَسَبِ الاِباءُ
البحر المحیط 1|151، سورة البقرة 2: 34.
الدرّ المصون 1|188، سورة البقرة 2: 34.
فلم أرَ مَعْشَراً أَسَرُوا هَدِیّاً
ولم أَرَ جارَ بَیتٍ یُسْتَباءُ
جامع البیان ـ للطبری ـ 2|128 بولاق (شاکر 4|35)، سورة البقرة 2: 196، زهیر.
البحر المحیط 2|60، سورة البقرة 2: 196، زهیر.
ظاهراتُ الجَمالِ والحُسْنِ یَنْظُرْ
نَ کما تَنْظُرُ الاََراکَ الظِباءُ
معانی القرآن ـ للاَخفش ـ 1|449، سورة النساء 4: 46.
جامع البیان ـ للطبری ـ 5|77 بولاق (شاکر 8|438)، سورة النساء 4: 46، عبد الله بن قیس الرقیّات.
الحجّة للقرّاء السبعة 6|270، سورة الحدید 57: 13، أنشده أبو الحسن.
المحرّر الوجیز 4|140، سورة النساء 4: 46، ابن قیس الرقیّات.
وکرّره 10|181، سورة النحل 16: 33.
مجمع البیان 5|233، سورة الحدید 57: 13 ـ الحجّة، أنشده أبو الحسن.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 2|60، سورة البقرة 2: 104.
البحر المحیط 1|339، سورة البقرة 2: 104.
وکرّره 3|264، سورة النساء 4: 64، ابن قیس الرقیّات.
فَلَمّا أن تَفَرّقَ آلُ لیلی
جرَتْ بینی وبیْنَهمُ ظِباءُ
جَرَتْ سُنُحاً فقُلتُ لها مَروعاً
نَوًی مَشْمولةً فمتی اللِقاءُ
الحجّة للقرّاء السبعة 2|254، سورة البقرة 2: 164، زهیر، البیت الثانی.
وکرّر البیتین 5|88، سورة الاِسراء 17: 13، زهیر.
مجمع البیان 1|246، سورة البقرة 2: 164 ـ اللغة، زهیر، البیت الثانی.
وکرّر البیتین 3|403، سورة الاِسراء 17: 12 ـ اللغة، زهیر.
یقابله صداءٌ والهباءُ
عطاشاً ما تبلّهم السماءُ
َ
لا یَکونُ المَقالُ إلاّ بفِعْلٍ
کلُّ قَولٍ بلا فِعالٍ هَباءُ
إنّ قَولاً بلا فِعالٍ جَمیلٍ
ونِکاحاً بلا وَلیٍّ سَواءُ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 14|329، سورة فاطر 35: 10.
بادَتْ وغَیَّرَ آیَهُنُّ مع البِلی
إلاّ رَواکِدَ جَمْرُهنَّ هَباءُ
ومُشَجَّجٌ أَمّا سَواءُ قَذالِه
ِفبدا وغَیَّبَ سارَهُ المَعْزاءُ
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 1|254، سورة البقرة 2: 185، وفیه: «فبدا وغیره» وهو تحریف.
وکرّرهما 5|111، سورة الواقعة 56: 22، وفی البیت الثانی: «فبدا وغیّر».
الحجّة للقرّاء السبعة 3|5، سورة المائدة 5: 45، «بادت.. رواکد» فقط.
وکرّر عجز البیت الاَوّل 5|313، سورة النور 24: 8.
وکرّر البیت الاَوّل 6|187، سورة الاَحقاف 46: 25 و33.
وکرّر فی 6|56، سورة الواقعة 56: 22، «بادت.. رواکد» «ومشجج.. فبدا» فقط.
التبیان 2|125، سورة البقرة 2:
185.
وکرّرهما 10|40، سورة الطلاق
الکشّاف 4|54، سورة الواقعة 56: 21، عجز البیت الاَوّل وکلمة «مشجج» من البیت الثانی.
المحرّر الوجیز 11|274، سورة النور 24: 7.
مجمع البیان 1|276، سورة البقرة 2: 185 الاِعراب، وفیه: «یاربّ» بدل: «بادت» وهو تحریف.
وکرّرهما 2|199، سورة المائدة 5: 45 ـ الاِعراب.
وکرّر البیت الاَوّل 5|93، سورة الاَحقاف 46: 33 ـ الحجّة.
وکرّرهما 5|216، سورة الواقعة 56: 22 ـ الحجّة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 2|306، سورة البقرة 2: 185.
الدرّ المصون 6|257، سورة الواقعة 56: 22، عجز البیت الاَوّل وکلمة «مشجج» من البیت الثانی.
فتَری خَلْفَها من الرَجْعِ والوَقْـ
ـعِ مَنیناً کأنّهُ أَهْباءُ
المحرّر الوجیز 12|18، سورة الفرقان 25: 23، وفیه: «من الربع».
وکرّره 16|266، سورة الانشقاق 84: 25، الحارث بن حِلِّزة الیشْکُریّ، وفیه: «فتری خلفهنّ من شدّة الرجع منیناً کأنّی».
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 13|22، سورة الفرقان 25: 23، الحارث بن حِلِّزة.
وکرّره 15|341، سورة فصّلت 41: 8.
وکرّره 19|282، سورة الانشقاق 84: 25، أخو یشْکُر، وفیه: «فتری خلفهن من سرعة الرجع منیناً».
إذا کان الشِتاءُ فأَدْفِئُونی
فإنّ الشَیخَ یُهْرِمُهُ الشِتاءُ
حقائق التأویل: 216، سورة آل عمران 3: 110، المسألة 23.
مجمع البیان 3|510، سورة مریم 19: 29 ـ الاِعراب.
البیان فی غریب إعراب القرآن 1|181، سورة البقرة 2: 280، صدره.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 5|64، سورة النساء 4: 11.
اذا عاش الفتی مائتین عاماً
فقد ذهب اللذاذة و الفتاء
مجمـع البیـان 3|463، سورة الکهف 18: 25 ـ الحجّة، الربیع بن ضبع الفزاری.
الدرّ المصون 4|447، سورة الکهف 18: 25.
وإنّی لاََرْجوکُمْ علی بُطْءِ سَعْیکُمْ
کما فی بُطونِ الحامِلاتِ رَجاءُ
حقائق التأویل: 96، سورة آل عمران 3: 45، المسألة 10.
وجارٍ سارَ مُعْتَمِداً إلَیْکُمْ
أجاءَتْهُ المَخافةُ والرَجاءُ
مجاز القرآن 2|4، سورة مریم 19: 23، زهیر.
جامع البیان ـ للطبری ـ 16|48، سورة مریم 19: 23، زهیر.
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 3|324، سورة مریم 19: 23، زهیر.
النکت والعیون 3|363، سورة مریم 19: 23، زهیر.
التبیان 7|117، سورة مریم 19: 23، زهیر.
المحرّر الوجیز 11|21، سورة المحرر الوجیز 11‎/ 21، سورة مریم 19: 23، زهیر.
مجمع البیان 3|510، سورة مریم 19: 23 ـ اللغة، وفیه: «معتمداً علینا.. المخاوِفُ».
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 11|92، سورة مریم 19: 23، زهیر، وفیه: «إلینا».
البحر المحیط 6|182، سورة مریم 19: 23.
الدرّ المصون 4|498، سورة مریم 19: 23.
علی الله التوکّل والرجاءُ
عطاشاً ما تبلّهم السماءُ
َ
أنا المَوْتُ الذی حُدِّثْتَ عَنْه
ُفلیسَ لهارِبٍ منّی نَجاءُ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 2|258، سورة البقرة 2: 180، جریر.
البحر المحیط 2|16، سورة البقرة 2: 180، جریر.
لم یَغُرّوکُم غُروراً ولکن
یَرْفَعُ الآلُ جَمْعَهُمْ والضَحاءُ التبیان 8|322، سورة الاَحزاب 33: 12، الحارث بن حِلِّزة.
وکرّره 10|291، سورة الانفطار 82: 6، الحارث بن حِلِّزة، وفیه: «رفع».
مجمع البیان 4|346، سورة الاَحزاب 33: 12 ـ اللغة، الحارث بن حِلِّزة.
وکرّره 5|448، سورة الانفطار 82: 6 ـ اللغة، الحارث بن حِلِّزة، وفیه: «رفع».
ألم أکُ جارَکُمْ ویَکونُ بیْنی
وبینکم المَوَدَّةُ والاِخاءُ
الکشّاف 1|573، سورة النساء 4: 141، الحطیئة.
وکرّره 2|104، سورة الاَعراف 7: 127، الحطیئة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 1|275، سورة البقرة 2: 30.
البحر المحیط 3|375، سورة النساء 4: 141، الحطیئة.
الدرّ المصون 2|445، سورة النساء 4: 141، الحطیئة.
وکرّره 3|325، سورة الاَعراف 7: 127، الحطیئة.
أنوار التنزیل ـ للبیضاوی ـ 1|355، سورة الاَعراف 7: 127، الحطیئة.
أُنیخُها ما بَدا لی ثُمَّ أَبْعَثُها
کأنّها کاسِرٌ فی الجَوِّ فَتْخاءُ
البحر المحیط 1|205، سورة البقرة 2: 56.
فَدَعَوْتُ رَبّی بالسَلامَةِ جاهِداً
لِیُصِحَّنی فإذا السَلامةُ داءُ
الکشّاف 3|344، سورة الصافّات 37: 89، لبید.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 15|93، سورة الصافّات 37: 89، لبید.
البحر المحیط 7|366، سورة الصافّات 37: 89.
أنوار التنزیل ـ للبیضاوی ـ 2|297، سورة الصافّات 37: 89، لبید.
تُلَجْلِجُ مُضْغَةً فیها أَنِیضٌ
أَصَلَّتْ فهیَ تحتَ الکَشْحِ داءُ
المحتسب 2|274، سورة السجدة 32: 10، زهیر.
البحر المحیط 7|200، سورة السجدة 32: 10.
الدرّ المصون 5|296، سورة السجدة 32: 10.
فصَحَوْتُ عنها بَعدَ حُبٍّ داخِلٍ
والحُبُّ یُشْرَبُهُ فُؤادُکَ داءُ
جامع البیان ـ للطبری ـ 1|335 بولاق (شاکر 2|359)، سورة البقرة 2: 93، زهیر.
النکت والعیون 1|160، سورة البقرة 2: 93، زهیر.
التبیان 1|354، سورة البقرة 2: 93، زهیر.
مجمع البیان 1|162، سورة البقرة 2: 93 ـ اللغة، زهیر.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 2|31، سورة البقرة 2: 93، زهیر.
وشرب المرء فوق الریِّ داءُ
وستّ حین یدرکنی العشاءُ
ضَوَامِنُ ما جارَ الدَلیلُ ضُحَی غَدٍ
مِنَ البُعْدِ ما یَضْمَنَّ فَهْوَ أَداءُ
الحجّة للقرّاء السبعة 2|60، سورة البقرة 2: 51، أنشده محمّد بن یحیی.
لَعَلَّکَ والمَوْعودُ حَقٌّ لِقاؤهُ
بدا لکَ منْ تلکَ القَلُوصِ بَداءُ
الحجّة للقرّاء السبعة 2|58، سورة البقرة 2: 51.
مجمع البیان 3|230، سورة یوسف 12: 35 ـ الاِعراب.
البیان فی غریب إعراب القرآن 2|41، سورة یوسف 12: 35، عجزه.
البحر المحیط 5|307، سورة یوسف 12: 35، عجزه.
الدرّ المصون 1|185، سورة البقرة 2: 33، عجزه.
وکرّر عجزه 4|181، سورة یوسف 12: 35.
فَصَرِّمْ حَبْلَها إذْ صَرَّمَتْهُ
وعادَکَ أن تُلاقِیَها عَداءُ
الکشّاف 2|534، سورة طـه 20: 21، زهیر، عجزه.
البحر المحیط 6|236، سورة طـه 20: 21، زهیر، عجزه.
الدرّ المصون 5|15، سورة طـه 20: 21، زهیر، عجزه.
والجاهلون لاَهل العلم أعداء
ابوُهم آدم والاَُمّ حوّاءُ
فبُورِکَ فی بَنیکَ وفی بَنیهِمْ
إذا ذُکِروا ونحنُ لکَ الفِداءُ
النکت والعیون 4|195، سورة النمل 27: 8، عبـد الله بن الزَبیر.
البحر المحیط 7|55، سورة النمل 27: 8، عبـد الله بن الزَبیر.
الدرّ المصون 5|297، سورة النمل 27: 8، عبـد الله بن الزَبیر.
عَدِمنا خَیْلَنا إن لم تَرَوْها
تُثیرُ النَقْعَ مَوْعِدُها کَداءُ
الدرّ المصون 6|559، سورة العادیات 100: 4، ابن رواحة، وفیه: «عزمت بنیّتی إن..» وهو محرّف: «عَدِمت».
فحقّ لکلّ محصنة هداءُ
أقوم آل حصنٍ أم نساءُ
فإنّ أباکُمُ ضُلّ بن ضُلّ
وإنّا مِن إیادِکم بَراءُ
مجاز القرآن 2|203، سورة الزخرف 43: 26، أُمَیَّة بن أبی الصلت.
أَمْ جَنایا بنی عَتیقٍ فمَن یَغْـ
ـدِر فإنّا مِن حَرْبِهمْ لَبُراءُ
المحتسب 2|319، سورة الممتحنة 60: 4، الحارث، «فإنّا.. لبراء» فقط.
مجمع البیان 5|268، سورة الممتحنة 60: 4 ـ الحجّة، الحارث بن حِلِّزة، «فإنّا.. لبراء» فقط، وفیه: «من قتلِهم».
نهـارُهــم....... صِـیــامٌ
ولیلُهــم صَلاةٌ واقْتِراءُ
المحتسب 2|196، سورة سبـأ 34: 44، والکلمة الساقطة: «هنا بیاض فی النسختین وقد کتب فی هامش الصفحة کلمة (وافتقار) لاِکمال البیت، ولکن بقلم ومداد مخالفین، وتبدو الکلمة غریبة فی البیت».
عن خدام العقیلة العذراءُ
تشمل الشام غارة شعواءُ
َ
صَفْراء لا تَنْزِلُ الاََحْزانُ ساحَتَها
لو مَسَّها حَجَرٌ مَسَّتْهُ سَرّاءُ
البحر المحیط 7|359، سورة الصافّات 37: 46، بعض المولّدین.
الدرّ المصون 5|501، سورة الصافّات 37: 46، بعض المولّدین.
مِن سَمومٍ کأَنَّها حَرُّ نار
ٍسَفَعَتْها ظَهیرةٌ غَرَّاءُ
مجاز القرآن 2|154، سورة فاطر 35: 21.
تُؤَمِّلُ رَجْعَةً مِنّی وفیها
کِتابٌ مثلَ ما لَصِقَ الغِراءُ
جامع البیان ـ للطبری ـ 1|33 بولاق (شاکـر 1|97)، مقدّمـة التفسیر ـ القول فی تأویل أسماء القرآن.
وکرّر فی 1|34 بولاق (شاکر 1|99)، «وفیها.. الغراء» فقط.
النکت والعیون 1|24، أسماء القرآن.
التبیان 1|18، مقدّمة المؤلّف.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 1|159، سورة البقرة 2: 2.
الدرّ المصون 1|91، سورة البقرة 2: 2.
إذا أَنا لم أُومِنْ علیک ولم یَکُن
ْلِقاؤکَ إلاّ من وَراءُ وَراءُ
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 2|320 سورة الروم 30: 4.
الحجّة للقرّاء السبعة 5|190، سورة مریم 19: 5، وفیه: «فلم یکن کلامک إلاّ».
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 2|29، سورة البقرة 2: 91.
الدرّ المصون 1|303، سورة البقرة 2: 91.
ولولا یَومُ یَومٍ ما أَرَدْنا
جَزاءَکَ والقُروضُ لها جَزاءُ
الحجّة للقرّاء السبعة 1|166، سورة الفاتحة 1: 7.
وکرّر فی 2|66، سورة البقرة 2: 51، « ولولا.. یومٍ» فقط.
هَجَوْتَ مُحمّـداً فأجَبْتُ عَنْهُ
وعندَ اللهِ فی ذاکَ الجَزاءُ
وإنّ أَبی ووالِدَتی وعِرْضی
لِعِرْضِ مُحمّـدٍ منکم وِقاءُ
أَتَشْتِمُهُ ولستَ لهُ بکُفءٍ؟!
فشَرُّکما لِخَیرِکُما الفِداءُ لسانی صارِمٌ لا عَیْبَ فیه
وبَحْری لا تُکَدِّرُهُ الدِلاءُ
مجاز القرآن 1|34، سورة البقرة 2: 22، حسّان، البیت الثالث، وفیه: «أتهجوه ولست له بندٍّ».
وکرّره 2|149، سورة سبـأ 34: 33، حسّان بن ثابت، البیت الثالث، بالروایة السابقة.
جامع البیان ـ للطبری ـ 1|127 بولاق (شاکر 1|368)، سورة البقرة 2: 22، حسّان، البیت الثالث، وروایته کروایة مجاز القرآن.
وکرّر الاَبیات الاَربعة 18|70، سورة النور 24: 11، حسّان، وفی البیت الثانی: «أبی ووالده».
التبیان 1|101، سورة البقرة 2: 22، حسّان بن ثابت، البیت الثالث، وروایته کروایة مجاز القرآن.
وکرّر عجزه 2|193، سورة البقرة 2: 212، حسّان.
الکشّاف 3|209، سورة العنکبوت 29: 52، حسّان، البیت الثالث، وروایته کروایة مجاز القرآن.
وکرّره 3|289، سورة سبـأ 34: 24، حسّان، البیت الثالث.
مجمع البیان 1|61، سورة البقرة 2: 22 ـ اللغة، حسّان، البیت الثالث، وروایته کروایة مجاز القرآن.
وکرّر عجزه 1|305، سورة البقرة 2: 211 ـ المعنی، حسّان.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 1|230، سورة البقرة 2: 22، حسّان، البیت الثالث، وروایته کروایة مجاز القرآن.
وکرّر عجزه 13|9، سورة الفرقان 25: 15.
وکرّر البیت الاَوّل 13|146، سورة الشعراء 26: 224، حسّان.
وکرّر الاَبیات الاَربعة 13|153، سورة الشعراء 26: 227، حسّان، بروایة المتن.
وکرّر البیت الثالث 13|220، سورة النمل 27: 59، وروایته کروایة مجاز القرآن.
البحر المحیط 1|414، سورة البقرة 2: 140، حسّان، عجز البیت الثالث.
وکرّر عجزه 4|226، سورة الاَنعام 6: 135.
وکرّر عجزه 5|21، سورة التوبة 9: 20، حسّان.
وکرّر عجزه 6|486، سورة الفرقان 25: 15.
وکرّر البیت الثالث 7|279، سورة سبـأ 34: 24، حسّان، وفیه: «أتهجوه ولست له بکفءٍ».
الدرّ المصون 1|150، سورة البقرة 2: 22، حسّان، البیت الثالث، وروایته کروایة مجاز القرآن.
وکرّره 1|391، سورة البقرة 2: 140، وفیه: «أتهجوه.. بکفءٍ».
أنوار التنزیل ـ للبیضاوی ـ 2|261، سورة سبـأ 34: 24، حسّان، البیت الثالث، وفیه: «بکفءٍ».
فبدا وغیّب ساره المعزاءُ
إلاّ رواکد جمرهنّ هباءُ
وإنّ کَنائِنی لَنِساءُ صِدْقٍ
فما ألّی بَنِیَّ ولا أَساءوا
الدرّ المصون 2|194، سورة آل عمران 3: 118.
هُمُ الآسونَ أُمَّ الرَأْسِ لَمّا
تَواکَلَها الاََطِبَّةُ والاَُساءُ
الحجّة للقرّاء السبعة 4|435، سورة یوسف 12: 110، الحطیئة، «الاَطبّة والاَساء» فقط.
بردیهِ صباحٌ یعتاده ومساءُ
وعفته الاَرواح والاَنواءُ
َ
وقد خُضْنَ الهَجیرَ وعُمْنَ حتّی
یُفَرِّجُ ذاکَ عَنْهُنَّ المَساءُ
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 1|134، سورة البقرة 2: 214، أنشدنی الکسائیّ.
آنَسَتْ نَبْأَةً وأَفْزَعها القُـ
ـنّاصُ عَصْراً وقد دَنا الاِمْساءُ
المحرّر الوجیز 4|22، سورة النساء 4: 6.
وکرّره 11|66، سورة طـه 20: 10، الحارث بن حِلِّزة، وفیه: «القُنّاص لیلاً وقد...».
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 12|213، سورة النور 24: 27.
وکرّره 13|156، سورة النمل 27: 7، الحارث بن حِلِّزة.
البحر المحیط 3|152، سورة النساء 4: 6.
وکرّره 6|222، سورة طـه 20: 10، الحارث بن حِلِّزة، وفیه: «ورَوّعها .
القنّاص»
الدرّ المصون 2|312، سورة النساء 4: 6.
وکرّره 5|9، سورة طـه 20: 10، الحارث بن حِلِّزة.
وما أدْری وسَوف إخالُ أدْری
أَقَوْمٌ آلُ حِصْنٍ أم نِساءُ
فإن تَکُن النِساءُ مُخَبَّـآتٍ
فَحُقَّ لکُلِّ مُحْصَنَةٍ هِداءُ
مجاز القرآن 2|158، سورة یـس 36: 10، زهیر، البیت الاَوّل.
إعراب القراءات السبع 2|204، سورة الاَحزاب 33: 52، البیت الثانی.
النکت والعیون 5|332، سورة الحُجرات 49: 11، البیت الاَوّل.
الکشّاف 3|565، سورة الحُجرات 49: 11، زهیر، عجز الاَوّل.
أحکام القرآن ـ لابن العربی ـ 4|1681، الآیة 2 من آیات أحکام سورة الزخرف، سورة الزخرف 43: 28، المسألة 4، اللفظ العاشر.
المحرّر الوجیز 7|149، سورة الاَعراف 7: 138، زهیر، البیت الاَوّل، وفیه تصحیف.
وکرّره 15|144، سورة الحُجرات 49: 11، زهیر.
مجمع البیان 5|136، سورة الحُجرات 49: 11 ـ المعنی، زهیر.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 1|400، سورة البقرة 2: 54، زهیر، البیت الاَوّل.
وکرّره 16|82، سورة الزخرف 43: 28.
وکرّره 16|325، سورة الحُجرات 49: 11، زهیر.
البحر المحیط 1|203، سورة البقرة 2: 54، زهیر، عجز البیت الاَوّل.
وکرّر البیتین 5|83، سورة التوبة 9: 87.
وکرّر البیت الاَوّل 8|112، سورة الحُجرات 49: 11، زهیر.
الـدرّ المصون 1|226، سورة البقرة 2: 54، البیت الاَوّل.
وکرّر البیتین 3|490، سورة التوبة 9: 87، زهیر.
خلال مروجها نعم وشاءُ
إلی عذراء منزلُها خلاءُ
َ
فشَجَّ بها الاََماعِزَ وهی تَهوی
هَوِی الدَلْو أَسْلَمها الرشاءُ
المحرّر الوجیز 11|94، سورة طـه 20: 81، عجزه.
وکرّر عجزه 15|256، سورة النجم 53: 1، زهیر.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 17|83، سورة النجم 53: 1، زهیر.
البحر المحیط 8|157، سورة النجم 53: 1، عجزه.
الدرّ المصون 6|204، سورة النجم 53: 1.
ثلاث بالغَداةِ فهُنَّ حَسْبی
وسِتٌّ حینَ یُدْرِکُنی العِشاءُ
فذلکَ تسعةٌ فی الیومِ رِیِّی
وشُرْبُ المَرْءِ فَوقَ الرِیِّ داءُ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 2|403، سورة البقرة 2: 196، وفیه: «بالغداة فذاک حسبی».
البحر المحیط 2|79، سورة البقرة 2: 196، الاَعشی، وفیه: «بالغداة فهی حسبی».
الدرّ المصون 1|488، سورة البقرة 2: 196.
َ
یؤرقنی إذا ذهب العشاءُ
إلی عذراء منزلها خلاءُ
وقد أَغْدو علی ثُبَةٍ کِرامٍ
نَشاوی واجِدینَ لِما نَشاءُ
مجاز القرآن 1|132، سورة النساء 4: 71، زهیر بن أبی سُلمی.
جامع البیان ـ للطبری ـ 5|104 بولاق (شاکر 8|536)، سورة النساء 4: 71، زهیر.
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 2|75، سورة النساء 4: 71، زهیر.
النکت والعیون 1|505، سورة النساء 4: 71، زهیر.
التبیان 3|253، سورة النساء 4: 71، زهیر.
الدرّ المصون 6|355، سورة القلم 68: 22.
وأعْظُمٌ خلقت فیهم وأعضاءُ
أبوهم آدم والاَُمُّ حوّاءُ
َ
أَجْمَعوا أمْرَهُم بلَیلٍ فلَمّا
أصبَحوا أصْبَحَتْ لهم ضَوْضاءُ
تفسیر غریب القرآن: 131، سورة النساء 4: 81، الحارث بن حِلِّزة.
إعراب القراءات السبع 1|272، سورة یونس 10: 71.
الحجّة للقرّاء السبعة 4|287، سورة یونس 10: 61.
القرطین 1|127، غریب سورة النساء ومشکلها، الحارث بن حِلِّزة.
المحرّر الوجیز 9|68، سورة یونس 10: 71.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 5|289، سورة النساء 4: 81.
البحر المحیط 5|178، سورة یونس 10: 71.
الدرّ المصون 4|53، سورة یونس 10: 71، الحارث بن حِلِّزة.
تَری السَفیهَ بهِ عنْ کُلِّ مُحْکَمةٍ
زَیْغٌ وفیهِ إلی التَشْبیهِ إصْغاءُ
جامع البیان ـ للطبری ـ 8|6 بولاق (شاکر 12|58)، سورة الاَنعام 6: 113.
النکت والعیون 2|159، سورة الاَنعام 6: 113.
التبیان 4|243، سورة الاَنعام 6: 113.
مجمع البیان 2|352، سورة الاَنعام 6: 113 ـ اللغة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 7|69، سورة الاَنعام 6: 113.
البحر المحیط 4|205، سورة الاَنعام 6: 113.
الدرّ المصون 3|163، سورة الاَنعام 6: 113.
عَلیٌّ والثلاثةُ مِن بَنیهِ
هُمُ الاَسْباطُ لیسَ بِهمْ خَفاءُ
فسِبْطٌ سِبطُ إیمانٍ وبِرٍّ
وسِبطٌ غَیّبَتْهُ کَرْبَلاءُ
التبیان 5|8، سورة الاَعراف 7: 160.
أَذلک أَمْ أَقَبُّ البَطْنِ جَأْبٌ
علیهِ من عَقیقَتِهِ عِفاءُ
البحر المحیط 1|197، سورة البقرة 2: 52، عجزه.
الدرّ المصون 3|307، سورة الاَعراف 7: 95، زهیر.
تَحمَّلَ أهْلُها عَنها فَبانوا
علی آثارِ مَن ذَهَبَ العَفاءُ
التبیان 1|239، سورة البقرة 2: 52، زهیر، عجزه.
المحرّر الوجیز 7|118، سورة الاَعراف 7: 95، زهیر، عجزه.
مجمع البیان 1|110، سورة البقرة 2: 52 ـ اللغة، زهیر، عجزه.
البحر المحیط 1|197، سورة البقرة 2: 52، عجزه.
وجِبْریلٌ رَسولُ اللهِ فینا
وروحُ القُدْسِ لیس لهُ کِفاءُ
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 1|180، سورة البقرة 2: 97، وفیه: «رسول الله منّا».
الحجّة للقرّاء السبعة 2|168، سورة البقرة 2: 98، وفیه: «رسول الله منّا».
وکرّره 6|463، سورة الاِخلاص 112: 4، حسّان، وفیه: «رسول الله منّا».
حجّة القراءات: 105، سورة البقرة 2: 87.
وکرّره: 107، سورة البقرة 2: 98.
مجمع البیان 1|166، سورة البقرة 2: 97 ـ الحجّة، حسّان، وفیه: «رسول الله منّا».
وکرّره 5|563، سورة الاِخلاص 112: 4، حسّان، وفیه: «رسول الله منّا».
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 2|24، سورة البقرة 2: 87، حسّان، وفیه: «به خفاءُ».
وکرّر صدره 2|37، سورة البقرة 2: 98، حسّان.
البحر المحیط 1|299، سورة البقرة 2: 87، حسّان.
وکرّره 1|318، سورة البقرة 2: 97، حسّان.
الدرّ المصون 1| ، سورة البقرة 2: 87.
وکرّره 1|313، سورة البقرة 2: 97.
فإنّی لو أُلاقیکَ اجْتَهَدْنا
وکان لِکُلِّ مُنْکَرةٍ کِفاءُ
وأُبریَُ مُوضحاتِ الرأسِ منه
وقد یُبْری مِنَ الجَرَبِ الهِناءُ
معانی القرآن ـ للاَخفش ـ 1|315، سورة البقرة 2: 83، زهیر، وفیه: «فأُبریَُ.. وقد یشفی..».
التبیان 1|327، سورة البقرة 2: 83، زهیر.
لَدَدْتُهُمُ النَصیحَةَ کُلَّ لَدٍّ
فمَجُّوا النُصحَ ثمّ ثَنَوا فقاءوا
فلا واللهِ لا یُلْفی لِما بی
ولا لِلِما بِهمْ أَبَداً دَواءُ
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 1|68، سورة البقرة 2: 102.
المحتسب 2|256، سورة الزخرف 43: 35، البیت الثانی.
البحر المحیط 3|284، سورة النساء 4: 65، البیت الثانی.
وکرّر عجز البیت الثانی 7|69، سورة النمل 27: 25.
الدرّ المصون 2|183، سورة آل عمران 3: 107، البیت الثانی.
وکرّره 2|385، سورة النساء 4: 65.
وکرّر عجزه 4|176، سورة یوسف 12: 31.
وکرّر البیت الثانی 5|307، سورة النمل 27: 25.
وکرّره 6|437، سورة الاِنسان 76: 1.
َ
وبینکم بنی حصنٍ بقاءُ
یسوّی بیننا فیها السواءُ
َ
وهل للنفوس المسلمات بقاءُ
ولم یک عندی إن أبیت إباءُ
ایها الشامِتُ المُقَرِّشُ عنّا
عندَ عَمْرٍو فهَلْ لهُ إبْقاءُ
النکت والعیون 6|346، سورة قریش 106: 1.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 20|203، سورة قریش 106: 1.
البحر المحیط 8|513، مفردات سورة قریش، وفیه: «أیّها الناطق».
الدرّ المصون 6|572، سورة قریش 106: 1، وفیه: «أیّها الناطق».
ونَشْرَبُها فَتَتْرُکُنا مُلوکاً
وأُسْداً ما یُنَهْنِهُنا اللِقاءُ
جامع البیان ـ للطبری ـ 2|210 بولاق (شاکر 4|327)، سورة البقرة 2: 219، حسّان، وفیه: «فنشربها».
النکت والعیون 1|277، سورة البقرة 2: 219، حسّان بن ثابت.
المحرّر الوجیز 2|170، سورة البقرة 2: 219، حسّان بن ثابت.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 3|57، سورة البقرة 2: 219، حسّان.
وکرّر صدره 5|203، سورة النساء 4: 43، حسّان.
وقالَ اللهُ قد یَسَّرْتُ جُنْداً
هُمُ الاَنصارُ عُرْضَتُها اللِقاءُ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 3|98، سورة البقرة 2: 224، عجزه.
البحر المحیط 2|174، سورة البقرة 2: 224، حسّان.
الدرّ المصون 1|548، سورة البقرة 2: 224.
لیْتَ شِعْری هلْ للمُحِبِّ شِفاءُ
مِنْ جَوی حُبِّهِنَّ إنّ اللِقاءُ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 11|218، سورة طـه 20: 63.
نویً مشمولـةٌ فمتـی اللقـاءُ
جرت بینـی وبینهـم ظِبـاءُ
َ
یُفَضِّلُـهُ إذا اجْتَهَـدا عَلیـهِ
تَمامُ السِنّ منْهُ والذَکاءُ
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 2|146، سورة المائدة 5: 3، زهیر.
التبیان 3|433، سورة المائدة 5: 3.
مجمع البیان 2|156، سورة المائدة 5: 3 ـ اللغة، زهیر.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 6|52، سورة المائدة 5: 3.
وما أَخَّرْتَ مِن دُنْیاکَ نَقْصّ
وإنْ قَدَّمْتَ عادَ لکَ الزَکاءُ
النکت والعیون 3|329، سورة الکهف 18: 74، النابغة الذُبیانی.
وهوَ الرَبُّ والشَهیدُ علی یَـو
مِ الحِیارَینِ والبَلاءُ بَلاءُ
حقائق التأویل: 123، سورة آل عمران 3: 64، المسألة 13، الحارث ابن حِلِّزة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 1|136، سورة الفاتحة 1: 2، الحارث بن حِلِّزة.
الدرّ المصون 1|67، سورة الفاتحة 1: 2، الحارث بن حِلِّزة.
وإنّ بَلاءَ هُمْ ما قد عَلِمْتُم
علی الاَیّام إنْ نَفَعَ البَلاءُ
النکت والعیون 5|62، سورة الصافّات 37: 106، الحطیئة.
وسبط غیّبته کربلاءُ
هم الاَسباطُ لیس بهم خفاءُ
فإنَّ الحَقَّ مَقْطَعُهُ ثَلاثٌ
یَمینٌ أو نِفارٌ أو جَلاءُ
المحرّر الوجیز 7|220، سورة الاَعراف 7: 187، زهیر، عجزه.
عَفَتْ ذاتُ الاَصابِع فالجِواءُ
إلی عَذْراءَ مَنْزِلُها خَلاءُ
دِیارٌ من بنی الحَسْحاسِ قَفْرٌ
تُعَفّیها الرَوامِسُ والسَماءُ
وکانتْ لا یَزالُ بها أنیسٌ
خِلالَ مُروجِها نَعَمٌ وشاءُ
فَدَعْ هذا ولکنْ مَن لِطَیْفٍ
یُؤَرِّقُنی إذا ذَهَبَ العِشاءُ
أحکام القرآن ـ لابن العربی ـ 3|1398، الآیة 24 من آیات أحکام سورة النور، سورة النور 24: 58، المسألة 6، حسّان، البیتان الثالث والرابع.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 1|216، سورة البقرة 2: 19، حسّان، البیت الثانی.
وکرّر البیت الثالث 4|35، سورة آل عمران 3: 14، حسّان.
وکرّر البیت الرابع 7|350، سورة الاَعراف 7: 201، حسّان.
وکرّر الاَبیات 1 و2 و3 فی 10|69، سورة النحل 16: 5، حسّان.
وکرّر البیتین 3 و4 فی 12|307، سورة النور 24: 58، حسّان.
بِآرِزَةٍ الفَقارَةِ لم یَخُنْها
قِطافٌ فی الرِکابِ ولا خِلاءُ
التبیان 5|105، سورة الاَنفال 8: 27، زهیر.
مجمع البیان 2|535، سورة الاَنفال 8: 27 ـ اللغة، زهیر.
البحر المحیط 2|28، سورة البقرة 2: 187، زهیر.
الدرّ المصون 1|474، سورة البقرة 2: 187.
تَرَفَّعْ للعِیان وکُلُّ فَجٍّ
طَباه الدَعی منه والخَلاءُ
البحر المحیط 8|335، سورة المعارج 70: 17.
حَشـا رَهْطِ النَبیّ فإنَّ مِنْهُمْ
بُحوراً لا تُکَدِّرُها الدِلاءُ
التبیان 6|130، سورة یوسف 12: 31.
مجمع البیان 3|229، سورة یوسف 12: 31 ـ الحجّة.
الدرّ المصون 4|175، سورة یوسف 12: 31.
وکرّر فی 4|178، سورة یوسف 12: 31، «حشا.. النبیّ» فقط.
علی الهدی لمن استهدی أدلاءُ
أبوهم آدم والاَُمُّ حوّاءُ
فَتَنَوَّرْتُ نارَها مِن بَعیدٍ
بِخَزازی هَیْهاتَ مِنکَ الصِلاءُ
التبیان 9|507، سورة الواقعة 56: 71، الحارث بن حِلّـِزة.
مجمع البیان 5|222، سورة الواقعة 56: 71 ـ اللغة، الحارث.
إنْ مَنَعْتُمْ ما تُسْألونَ فَمَنْ حُدِّ
ثْتُموهُ لهُ عَلَیْنا العَلاءُ
البحر المحیط 1|269، سورة البقرة 2: 76، الحارث بن حِلّـِزة.
علیکِ السلامُ لا مُلِلْتِ قَریبَةً
وما لکِ عِندی إنْ نَأَیْتِ قَلاءُ
مجمع البیان 5|504، سورة الضحی 93: 3 ـ اللغة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 13|133، سورة الشعراء 26: 168.
زَعَموا أنَّ کُلَّ مَن ضَرَبَ العـَیْـ
ـرَ مَوالٍ لنا وأنّا الوَلاءُ
تأویل مشکل القرآن: 96، باب المتشابه، الحارث بن حِلّـِزة.
القرطین 1|94، غریب سورة آل عمران ومشکلها، الحارث بن حِلّـِزة.
. . . . . . . . . . . .
وأَوْلـی أنْ یکـونَ لـهُ الـوَلاءُ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 19|116، سورة القیامة 75: 34 و35.
کأنَّ سُلافَةَ مِن بَیْتِ رَأْسٍ
یکونُ مِزاجَها عَسَلٌ وماءُ
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 3|215، سورة الاِنسان 76: 5، حسّان، وفیه: «کأنّ خبیئةً».
إعراب القراءات السبع 1|227، سورة الاَنفال 8: 35.
وکرّره 2|139، سورة الشعراء 26: 197، حسّان.
المحتسب 1|279، سورة الاَنفال 8: 35، حسّان، وفیه: «کأنّ سَبیئةً».
التبیان 8|61، سورة الشعراء 26: 197، حسّان، وفیه: «کأنّ سبیئةً».
الکشّاف 2|224، سورة یونس 10: 2، عجزه.
المحرّر الوجیز 8|56، سورة الاَنفال 8: 35، حسّان، وفیه: «کأنّ سبیئةً».
وکرّر عجزه 9|5، سورة یونس 10: 2، حسّان.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 19|125، سورة الاِنسان 76: 5، حسّان، وفیه: «کأنّ سبیئة».
البحر المحیط 4|492، سورة الاَنفال 8: 35، عجزه.
وکرّر عجزه 5|122، سورة یونس 10: 2.
وکرّر البیت 8|392، مفردات سورة الاِنسان، وفیه: «کأنّ سبیئةً».
الدرّ المصون 2|634، سورة المائدة 5: 107، عجزه.
وکرّر البیت 3|417، سورة الاَنفال 8: 35، حسّان، وفیه: «کأنّ سبیئةً».
وکرّر عجزه 4|4، سورة یونس 10: 2.
وکرّر عجزه 4|7، سورة یونس 10: 4.
وکرّر عجزه 4|503، سورة مریم 19: 28.
وکرّر عجزه 5|287، سورة الشعراء 26: 197.
وکرّر عجزه 6|440، سورة الاِنسان 76: 5، حسّان، وفیه: «کأنّ سبیئةً».
أیْنَ المَفَرُّ ولا مَفَرَّ لِهارِب
ٍولهُ البَسیطانِ الثَری والماءُ
البحر المحیط 1|362، سورة البقرة 2: 115.
یفاخرون به فالطین والمـاءُ
أبوهم آدم والاَُمُّ حوّاءُ
فتُجْمَعُ أَیْمُنٌ مِنّا ومِنْکُم
بمُقْسَمَةٍ تَمورُ بها الدِماءُ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 3|102، سورة البقرة 2: 225، زهیر، صدره.
وکرّر صدره 6|246، سورة المائدة 5: 89 ، زهیر.
وشَهْرِ بنی أُمَیَّةَ والهَدایا
إذا سیقَتْ مُضرِّجها الدِماءُ
المحرّر الوجیز 5|12، سورة المائدة 5: 2، عوف بن الاََحوص، وفیه: «إذا حُبست».
وکرّره 5|204، سورة المائدة 5: 97، عوف بن الاََحوص.
وکرّر صدره 8|176، سورة التوبة 9:36.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 6|326، سورة المائدة 5: 97، عوف ابن الاََحوص.
البحر المحیط 4|26، سورة المائدة 5: 97، عوف بن الاََحوص.
عَصَتْ عادٌ رسولَهُمُ فَأَضْحَوا
عِطاشاً ما تُبِلُّهُمُ السَماءُ
لهُمْ صَنَمٌ یُقالُ لهُ صمودٌ
یُقابِلُهُ صداء والهباءُ
فَبَصَّرَنا الرسولُ سَبیلَ رُشْدٍ
فأبْصَرْنا الهُدی وجُلِیَ العَماءُ
وإنّ إلـه هودٍ هُوَ إلـهی
علی اللهِ التَوَکُّلُ والرَجاءُ
البحر المحیط 4|326، سورة الاَعراف 7: 71، مرثد بن سعد.
تعفیها الروامس والسماءُ
إلی عذراء منزلها خلاء
فأبصرنا الهدی وجُلی العَماءُ
عطاشاً ما تبلّهم السماءُ
وللرجال علی الاَفعال سیماءُ
أبوهم آدم والاُِمُّ حوّاءُ
وآنَیْتُ العَشاءَ إلی سُهَیْلٍ
أو الشِعْری فطالَ بیَ الاََناءُ
جامع البیان ـ للطبری ـ 22|25، سورة الاَحزاب 33: 53، الحطیئة.
التبیان 8|357، سورة الاَحزاب 33: 53، الحطیئة، وفیه: «وأخّرت العشاء».
مجمع البیان 4|366، سورة الاَحزاب 33: 53 ـ اللغة، الحطیئة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 14|226، سورة الاَحزاب 33: 53، الحطیئة.
ولا تُکْثِرَنْ تَخْذَ العِشارِ فإنّها
تُریدُ مَباءاتٍ فَسیحاً بِناؤها
البحر المحیط 1|197، سورة البقرة 2: 51.
فإنّما أُمَّهاتُ الناسِ أَوْعِیَةٌ
مُسْتَوْدَعاتٌ ولِلآباء أَبْناءُ
الکشّاف 1|370، سورة البقرة 2: 233، المأمون بن الرشید.
البحر المحیط 2|214، سورة البقرة 2: 233، وفیه: «وللاَبناء آباءُ».
لیتَ شِعْری وأیْنَ مِنّیَ لَیْتٌ
إنّ لَیْتـاً وإنَّ لَـوّاً عَنـاءُ
إعراب القراءات السبع 1|78، سورة البقرة 2: 29، عجزه.
البحر المحیط 1|362، سورة البقرة 2: 115.
أَیُّها المُبْتَغی فَناءَ قُرَیْـشٍ
بِیَدِ اللهِ عُمْرُها والفَنـاءُ
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 2|412، سورة ص 38: 70.
التبیـان 8|581، سورة ص 38: 75.
وقد یبری من الجرب الهناءُ
وکان لکلّ منکرة کفاءُ
وجارةُ جَسّاسٍ أَبَأْنا بنابِها
کُلَیْباً غَلَتْ نابٌ کُلَیْبٌ بَواؤُها
الکشّاف 3|88، سورة الفرقان 25: 21.
وکرّر «غلت... بواؤها» 4|97، سورة الصفّ 61: 3.
البحر المحیط 6|492، سورة الفرقان 25: 21.
وکرّر «غلت... بواؤها» 8|261، سورة الصفّ 61: 3.
الدرّ المصون 6|309، سورة الصفّ 61: 3، وفیه: «غلت.. بواؤها» فقط.
أنوار التنزیل ـ للبیضاوی ـ 2|138، سورة الفرقان 25: 21.
آذَنَتْنا بِبَیْنِها أَسْماءُ
رُبَّ ثاوٍ یُمَلُّ منهُ الثَواءُ
تأویل مشکل القرآن: 183، باب الاستعارة، صدره.
جامع البیان ـ للطبری ـ 13|124 بولاق (شاکر 16|526)، سورة إبراهیم 14: 7، الحارث بن حِلّـِزة.
القرطیـن 1|197، غریب سورة التوبة ومشکلها، صدره.
التبیان 1|380، سورة البقرة 2:
102، الحارث بن حِلّـِزة، صدره.
وکرّر صدره 2|196، سورة البقرة 2: 213، الحارث بن حِلّـِزة.
وکرّر البیت 6|276، سورة إبراهیم 14: 8، الحارث بن حِلّـِزة.
الکشّاف 2|586، سورة الاَنبیاء 21: 109، ابن حِلّـِزة، صدره.
مجمع البیان 1|307، سورة البقرة 2: 212 ـ المعنی، الحارث بن حِلّـِزة، صدره.
وکرّر البیت 3|304، سورة إبراهیم 14: 7 ـ اللغة، الحارث بن حِلّـِزة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 15|371، سورة فصّلت 41: 47.
البحر المحیط 7|504، سورة فصّلت 41: 47.
الـدرّ المصـون 1|666، سـورة البقرة 2: 279.
وکرّر صدره 5|118، سورة الاَنبیاء 21: 109، ابن حِلّـِزة.
وکرّر صدره 6|71، سورة فصّلت 41: 47.
الناسُ مِن جِهَةِ التَمْثیلِ أَکْفاءُ
أَبوهُمُ آدَمٌ والاَُمُّ حَوّاءُ
نَفْسٌ کَنَفْسٍ وأَرْواحٌ مُشاکَلَةٌ
وأَعْظُمٌ خُلِقَتْ فیهِمْ وأعْضاءُ
فإنْ یَکُنْ لَهُمُ مِن أَصْلِهِمْ حَسَبٌ
یُفاخِرونَ بهِ فالطینُ والماءُ
ما الفَضْلُ إلاّ لاَهْلِ العِلْمِ إنَّهُمُ
علی الهُدی لِمَنْ اسْتَهْدی أَدِلاّء
وقَدْرُ کُلِّ امْریٍَ ما کان یُحْسِنُهُ
وللرجالِ علی الاَفْعال سیماءُ
وضِدُّ کُلِّ امْریٍَ ما کان یَجْهَلُهُ
والجاهِلونَ لاَهْلِ العِلْمِ أَعْداءُ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 16|342، سورة الحُجرات 49: 3، علیّ بن أبی طالب علیه السلام .
البحر المحیط 3|222، سورة النساء 4: 25، علیّ علیه السلام ، البیت الاَوّل.
الدرّ المصون 6|233، سورة القمر 54: 52، عجز البیت السادس.
ولا لِلِما بهمْ أبداً دواءُ
فمجّوا النصحَ ثمّ ثنوا فقاءوا
َ
فَهَلاّ سَعَیْتُمْ سَعْیَ عُصْبَةٍ مازِنٍ
وهلْ کُفَلائی فی الوَفاءِ سَواءُ
مجمع البیان 5|517، سورة القدر 97: 3 ـ الاِعراب.
وأعْلَمُ أنَّ تَسْلیماً وتَرْکاً
لَلا مُتَشابِهانِ ولا سَواءُ
المحتسب 1|43، سورة الفاتحة 1: 6.
وجارُ البَیْتِ والرَجُلُ المُنادی
أَمامَ الحَیِّ عَقْدُهُما سَواءُ
إعراب ثلاثین سورة: 141، سورة العلق 96: 17، زهیر.
إعراب القراءات السبع 2|22، سورة مریم 19: 73، زهیر، وفیه: «وجار المَیْت.. عهدهما».
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 20|127، سورة العلق 96: 17، زهیر.
أَمَنْ یَهْجو رَسولَ اللهِ مِنْکُم
ویَمْدَحُهُ ویَنْصُرُهُ سَواءُ
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 2|315، سورة العنکبوت 29: 22، حسّان.
جامع البیان ـ للطبری ـ 20|90، سورة العنکبوت 29: 22، حسّان بن ثابت.
التبیان 1|410، سورة البقرة 2: 111، حسّان بن ثابت.
وکرّره 8|198، سورة العنکبوت 29: 21، حسّان.
وکرّره 9|536، سورة الحدید 57: 27، حسّان.
الکشّاف 3|203، سورة العنکبوت 29: 22، حسّان.
المحرّر الوجیز 12|212، سورة العنکبوت 29: 22، حسّان.
مجمع البیان 1|186، سورة البقرة 2: 111 ـ المعنی، حسّان.
وکرّره 4|279، سورة العنکبوت 29: 22 ـ المعنی، حسّان.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 13|337، سورة العنکبوت 29: 22، حسّان.
البحر المحیط 1|466، سورة البقرة 2: 164، حسّان.
وکرّره 2|322، سورة البقرة 2: 270.
وکرّره 2|367، سورة البقرة 2: 286، حسّان.
وکرّره 7|147، سورة العنکبوت 29: 22، حسّان.
وکرّره 8|223، سورة الحدید 57: 18.
وکرّره 8|399، سورة الاِنسان 76: 20.
الدرّ المصون 1|423، سورة البقرة 2: 164.
وکرّره 1|696، سورة البقرة 2: 286.
وکرّره 5|362، سورة العنکبوت 29: 22.
وکرّره 6|278، سورة الحدید 57: 8.
أنوار التنزیل ـ للبیضاوی ـ 2|207، سورة العنکبوت 29: 22، حسّان.
ونکاحاً بلا ولیٍّ سواءُ
کلّ قول بلا فعال هباءُ
أَرونی خُطّةً لا ضَیْمَ فیه
یُسَوّی بَیْنَنا فیها السَواءُ
فإنْ تُرِکَ السَواءُ فلیس بَیْنی
وبَیْنَکُمُ بَنی حِصْنٍ بَقاءُ
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 1|425، سورة آل عمران 3: 64، زهیر.
الحجّة للقرّاء السبعة 1|246، سورة البقرة 2: 6، زهیر، البیت الاَوّل، وفیه: «أرونا خطّة لا خسفَ».
مجمع البیان 1|41، سورة البقرة 2: 6 ـ اللغة، زهیر، البیت الاَوّل، وفیه: «لا خسفَ فیها».
وکرّر البیتین 1|454، سورة آل عمران 3: 64 ـ اللغة، زهیر.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 4|106، سورة آل عمران 3: 64، زهیر، البیت الاَوّل.
وکرّره 11|212، سورة طـه 20: 58، زهیر.
البحر المحیط 1|44، سورة البقرة 2: 6، زهیر، عجز البیت الاَوّل.
وکرّر البیت الاَوّل 1|347، سورة البقـرة 2: 108، زهیـر، وفیـه: «لا عیب».
وکرّره 2|483، سورة آل عمران 3: 64، زهیر.
الدرّ المصون 1|104، سورة البقرة 2: 6، زهیر، البیت الاَوّل.
وکرّره 1|341، سورة البقرة 2: 108، وفیه: «خطّة لا عیب».
وکرّره 2|125، سورة آل عمران 3: 64، زهیر.
کیفَ نَوْمی علی الفِراشِ ولَمّا
تَشْمَلِ الشامَ غارَةٌ شَعْواءُ
تُذْهِلُ الشَیْخَ عَن بَنیهِ وتُبْدی
عَن خِدامِ العَقیلةُِ العَذْراءُ
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 1|432، سورة التوبة 9: 30.
وکرّرهما 3|300، سورة الاِخلاص 112: 4.
جامع البیان ـ للطبری ـ 30|222، سورة الاِخلاص 112: 4.
الحجّة للقرّاء السبعة 4|186، سورة التوبة 9: 30، البیت الثانی، وفیه: «العقیلةُ العذراءُ».
وکرّر البیت الثانی 6|457، سورة الاِخلاص 112: 1، وفیه: «العقیلةِ العذراءُ».
الکشّاف 4|146، سورة القلم 68: 2، ابن الرقیّات، البیت الثانی.
مجمع البیان 1|471، سورة آل عمران 3: 86 ـ الاِعراب، البیت الاَوّل، وفیه: «کیف نوماً.. یشمل».
وکرّر البیتیـن 5|562، سورة الاِخلاص 112: 1 ـ الحجّة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 4|129، سورة آل عمران 3: 86، البیت الاَوّل، وفیه: «یشمل القوم».
البحر المحیط 2|518، سورة آل عمران 3: 86، البیت الاَوّل.
الدرّ المصون 2|160، سورة آل عمران 3: 86، البیتان.
وکرّر البیت الثانی 6|359، سورة القلم 68: 42، ابن قیس الرقیّات.
فجاءَتْ بهِ سَبطَ العِظامِ کأنَّما
عِمامَتُه بینَ الرِجالِ لِواءُ
البحر المحیط 2|258، سورة البقرة 2: 247.
الـدرّ المصـون 4|456، سورة الکهف 18: 37.
رَبْعُ دارٍ مَحَّهُ الاِقْواءُ
وعَفَتْهُ الاََرْواحُ والاَنْواءُ
کَرَّ فیهِ البِلی فأخْلَقَ بُرْد
َیْهِ صَباحٌ یَعْتادُهُ ومَساءُ
إعراب القراءات السبع 1|331، سورة الرعد 13: 39.
کأنَّ الرَحْلَ مِنها فَوقَ صَعْلٍ
مِن الظِلْمانِ جُؤجُؤُهُ هَواءُ
تفسیر غریب القرآن: 234، سورة إبراهیم 14: 43، «جؤجؤه هواء» فقط.
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 3|166، سورة إبراهیم 14: 43.
الحجّة للقرّاء السبعة 1|304، سورة البقرة 2: 7، «جؤجؤه هواء» فقط.
القرطین 1|237، غریب سورة إبراهیم ومشکلها، «جؤجؤه هواء» فقط.
التبیان 6|304، سورة إبراهیم 14: 43، زهیر.
الکشّاف 2|382، سورة إبراهیم 14: 43، زهیر، عجزه.
المحرّر الوجیز 10|98، سورة إبراهیم 14: 43، زهیر.
مجمع البیان 3|320، سورة إبراهیم 14: 43 ـ اللغة، زهیر.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 9|378، سورة إبراهیم 14: 43، زهیر.
البحر المحیط 5|430، سورة إبراهیم 14: 43.
الدرّ المصون 4|278، سورة إبراهیم 14: 43، زهیر.
أنوار التنزیل ـ للبیضاوی ـ 1|522، سورة إبراهیم 14: 43، زهیر.
أَلا أَبْلِغْ أبا سُفْیانَ عَنّی
وأنْتَ مُجَوَّفٌ نَخْبٌ هَواءُ
مجاز القرآن 1|344، سورة إبراهیم 14: 43، حسّان بن ثابت، وفیه: «فأنت».
جامع البیان ـ للطبری ـ 13|159، سورة إبراهیم 14: 43، حسّان بن ثابت.
النکت والعیون 3|141، سورة إبراهیم 14: 43، حسّان، وفیه: «فأنت».
التبیان 6|304، سورة إبراهیم 14: 43، حسّان بن ثابت، وفیه: «فأنت».
الکشّاف 2|382، سورة إبراهیم 14: 43، حسّان، عجزه.
وکرّر البیت 3|167، سورة القصص 28: 10، حسّان.
المحرّر الوجیز 10|98، سورة إبراهیـم 14: 43، حسّان، وفیـه: «فأنت».
مجمع البیان 3|320، سورة إبراهیم 14: 43 ـ اللغة، حسّان، وفیه: «فأنت».
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 9|377، سورة إبراهیم 14: 43، حسّان، وفیه: «فأنت».
الـدرّ المصـون 4|278، سورة إبراهیم 14: 43، وفیه: «فأنت».
أَفی غَیْرِ المُخَلَّقَةِ البُکاءُ
فأیْنَ العَزْمُ وَیْحَکَ والحَیاءُ
النکت والعیون 4|7، سورة الحجّ 22: 5.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 12|9، سورة الحجّ 22: 5، وفیه: «الحزم».
مَوْتُ التَقیّ حَیاةٌ لا فَناءَ لها
قد ماتَ قَوْمٌ وهُمْ فی الناسِ أَحْیاءُ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 4|269، سورة آل عمران 3: 169 ـ 170.
وکرّر عجزه 13|113، سورة الشعراء 26: 84.
مُلْکُهُ مُلْکُ رَأْفَةٍ لیس فیه
جَبَروتٌ مِنهُ ولا کِبْریاءُ
الکشّاف 2|247، سورة یونس 10: 78، ابن الرقیّات.
البحـر المحیـط 5|182، سـورة یونس 10: 78، ابن الرقیّات.
الدرّ المصون 4|58، سورة یونس 10: 78.
سُؤْدَداً غَیْرَ فاحِشٍ لا یُدا
نیهِ تَجْبارَةٌ ولا کِبْریاءُ
جامع البیان ـ للطبری ـ 11|101 بولاق (شاکر 15|158)، سورة یونس 10: 78، ابن الرِقاع.
المحرّر الوجیز 9|74، سورة یونس 10: 78.
البحر المحیط 5|182، سورة یونس 10: 78، ابن الرِقاع.
الدرّ المصون 4|58، سورة یونس 10: 78، عدیّ بن الرِقاع.
ونَذیمُهُمْ وبِهِمْ عَرَفْنا فَضْلَهُ
وبِضِدِّها تَتَبَیَّنُ الاََشْیاءُ
الکشّاف 3|178، سورة القصص 28: 37، عجزه.
وإذا خَفیتُ علی الغَبیّ فَعاذِرٌ
أنْ لا تَرانی مُقْلَةٌ عَمْیاءُ
البحر المحیط 5|161، سورة یونس 10: 43.
یَدَعُ الحَیَّ بالعَشیِّ رُغاها
وهُمُ عَن رَغیفِهِمْ أَغْنیاءُ
الحجّة للقرّاء السبعة 2|459، سورة البقرة 2: 285، عدیّ بن الرِقاع.
المحرّر الوجیز 2|387، سورة البقرة 2: 285، ابن الرِقاع
إنّ سُلَیْمی واللهُ یَکْلَؤها
ضَنّت بِشَیءٍ ما کانَ یَرْزَؤها
مجاز القرآن 2|39، سورة الاَنبیاء 21: 42، ابن هرمة.
جامع البیان ـ للطبری ـ 17|22، سورة الاَنبیاء 21: 42، ابن هرمة.
النکت والعیون 3|448، سورة الاَنبیاء 21: 42، ابن هرمة.
التبیان 7|251، سورة الاَنبیاء 21: 42، ابن هرمة.
مجمع البیان 4|49، سورة الاَنبیاء 21: 42 ـ اللغة، ابن هرمة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 11|291، سورة الاَنبیاء 21: 42، ابن هرمة.
البحر المحیط 6|294، سورة الاَنبیاء 21: 42، ابن هرمة.
الدرّ المصون 5|87، سورة الاَنبیاء 21: 42، ابن هرمة.
ولا أَراها تَزالُ ظالِمَةً
تُحْدِثُ لی نَکْبَةً وتَنْکَؤُها
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 2|57، سورة الرعد 13: 2.
جامع البیان ـ للطبری ـ 13|62 بولاق (شاکر 16|324)، سورة الرعد 13: 2.
الحجّة للقرّاء السبعة 4|320، سـورة هـود 11: 87، وفیـه: «وما أراها.. لی قرحةً».
أَرْنـا إداوَةَ عَبْـدِ اللهِ نَمْلَـؤُهـا
من ماءِ زَمْزَمَ إنَّ القَوْمَ قد ظَمِئُوا
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 2|128، سورة البقرة 2: 128.
البحر المحیط 1|391، سورة البقرة 2: 128.
الدرّ المصون 1|372، سورة البقرة 2: 128.
وبُوِّئَتْ فی صَمیمِ مَعْشَرِها
فتَمَّ فی قَوْمِها مُبَوَّؤُها
مجـاز القرآن 1|218، سورة الاَعراف 7: 73، ابن هرمة.
وکرّره 2|49، سورة الحجّ 22: 26، ابن هرمة.
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 2|350، سورة الاَعراف 7: 74.
الحجّة للقرّاء السبعة 4|310، سورة یونس 10: 87، وفیه: «فصَحَّ فی قومها».
وکرّره 4|314، سورة یونس 10: 87، بالروایة السابقة.
النکت والعیون 2|235، سورة الاَعراف 7: 74.
التبیان 4|450، سورة الاَعراف
7: 74.
مجمـع البیـان 2|439، سـورة الاَعراف 7: 74 ـ اللغة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 1|32، باب: ما جاء من الوعید فی تفسیر القرآن بالرأی.
* * *

لم یَهَبْ حُرْمَةَ النَدیمِ وحُقَّت
ْیا لَقَوْمی لِلسَّوْأَةِ السَوْآء
الکشّاف 1|608، سورة المائدة 5: 31، عجزه، وفیه: «یالقومِ».
البحـر المحیـط 3|466، سـورة المائدة 5: 31، عجزه.
الـدرّ المصـون 2|513، سـورة المائدة 5: 31، عجزه.
غافِلاً تَعْرِضُ المَنِیَّةُ لِلْمَرْ
ءِ فیُدْعی ولاتَ حینَ إِباءِ
البحر المحیط 7|281، سورة سبـأ 34: 28.
الدرّ المصون 3|86، سورة الاَنعام 6: 66.
وکرّره 4|163، سورة یوسف 12: 18.
وکرّره 5|447، سورة سبأ 34: 28.
شَهِدَ العَوالِمُ أَنَّها لَنَفیسَةٌ
بدَلیلِ ما وَلَدَتْ مِن النُجَباءِ
البحر المحیط 4|52، سورة المائدة 5: 110.
کأنَّ قُلوبَ أدِلاّئِها
مُعَلَّقَةٌ بقُرونِ الظِباءِ
تأویل مشکل القرآن: 172، باب الاستعارة.
القرطین 2|74، غریب سورة الاَحزاب ومشکلها، وفیه تصحیف شدید.
یوحونَ بالخُطَبِ الطِوالِ وتارَةً
وَحْیَ المُلاحِظِ خِیفَةَ الرُقَباءِ
الکشّاف 1|207، سورة البقرة 2: 18.
تُحِبّینَ الطَلاقَ وأَنتِ عِندی
بعَیْشٍ مِثْلِ مُشْرِقَةِ الشِتاءِ
التبیان 1|421، سورة البقرة 2: 115.
کاسفاً بالُه قلیلَ الرجاءِ
إنّما المیت میّت الاَحیاءِ
إذا ما کُنْتَ مُتَّخِذاً خَلیلاً
فلا تَثِقَنْ بکُلِّ أخی إخاءِ
فإنْ خُیِّرْتَ بَیْنَهُمُ فأَلْصِقْ
بأهْلِ العَقْلِ مِنْهُم والحَیاءِ
فإنّ العَقْلَ لیس لهُ إذا ما
تَفاضَلَتِ الفَضائِلُ مِن کِفاء
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 5|401، سورة النساء 4: 125.
أَشْمَتّ بیَ الاَعْداءَ حینَ هَجَرْتَنی
والمَوْتُ دونَ شَماتَةِ الاَعْداءِ
البحر المحیط 2|369، سورة البقرة 2: 286.
وکرّر عجـزه 4|396، سـورة الاَعراف 7: 150.
الدرّ المصون 1|698، سورة البقرة 2: 286.
وکرّر عجـزه 3|349، سورة الاَعراف 7: 150.
عَدِمْتُ بُنَیَّتی إن لم تَرَوْها
تُثیرُ النَقْعَ مِن کَنَفَی کَداءِ
النکت والعیون 6|325، سورة العادیات 100: 4، عبد الله بن رواحة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 20|158، سورة العادیات 100: 4، عبـد الله بن رواحة.
البحر المحیط 8|503، مفردات سورة العادیات، ابن رواحة.
یا قَومِ قَلْبی عندَ زَهْراءِ
یَعْرِفُهُ السامِعُ والرائی
لا تَدْعُنی إلاّ بیاعَبْدَها
فإنَّهُ أشْرَفُ أسْمائی
أحکام القرآن ـ لابن العربی ـ 3|1139، الآیة 10 من آیات أحکام سورة الحجر، سورة الحجر 15: 99، المسألة 3.
وکرّرهما 3|1192، الآیة 1 من آیات أحکام سورة الاِسراء، سورة الاِسراء 17: 1، المسألة 3.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 1|232، سورة البقرة 2: 23.
وکرّرهما 10|205، سورة الاِسراء 17: 1.
البحر المحیط 1|104، سورة البقرة 2: 23، البیت الثانی.
وکرّره 6|5، سورة الاِسراء 17: 1.
الدرّ المصون 1|152، سورة البقرة 2: 23، البیتان.
وکرّر البیت الثانی 6|338، سورة التحریم 66: 10.
لقدْ طارَتْ شَعاعاً کُلَّ وَجْهٍ
خَفارَةُ ما أجارَ أبو بَراء
بنی أُمِّ البَنینِ أما سَمِعْتُمْ
دُعاءَ المُستَغیثِ مع النِساءِ
وتَنْویهَ الصَریخِ بلی ولـکنْ
عَرَفْتُمْ أنَّه صِدْقُ اللِقاءِ
مجمع البیان 1|536، سورة آل عمران 3: 169 ـ 170 ـ النزول، کعب ابن مالک.
یومـاً تصیـرُ إلـی الثَـریْ
ویَفـوزُ غَیْـرُکَ بالثَـراءِْ
الدرّ المصون 5|8، سورة طـه 20: 6، ابن درید.
بیْضاءَ تصْطادُ القُلوبَ وتَسْتَبیْ
بالحُسنِ قَلْبَ المُسْلِمِ القَرّاءِْ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 18|306، سورة نوح 71: 22.
البحر المحیط 8|341، سورة نوح 71: 22.
الدرّ المصون 6|385، سورة نوح 71: 22.
ألا أیُّهـذا النابِحُ السِیدَ إنَّنیْ
علی نَأْیِها مُسْتَبْسِلٌ من وَرائِهاْ
الدرّ المصون 1|145، سورة البقرة 2: 21.
دعاءَ المستغیث مع النساءْ
خفارة ما أجار أبو براءِْ
أحْسَنُ النَجْمِ فی السَماءِ الثُرَیّاْ
والثُرَیّا فی الاَرْضِ زَیْنُ النِساءِْ
النکـت والعیـون 5|389، سـورة النجم 53: 1، عمر بن أبی ربیعة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 17|82، سورة النجم 53: 1، عمر ابن أبی ربیعة.
أمّا الخِیامُ فإنّها کخِیامِهِمْ
وأری نِساءَ الحَیِّ غَیْرَ نِسائِهِْ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 7|196، سورة الاَعراف 7: 32، الشبلی الصوفی.
والمَرْءُ یُلْحِقُهُ بفِتْیانِ النَدیْ
خُلُقُ الکَریمِ ولیس بالوُضّاءِْ المحتسـب 2|230، سورة ص 38: 5.
المحرّر الوجیز 16|126، سورة نوح 71: 22.
مجمع البیان 4|464، سورة ص 38: 5 ـ الحجّة.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 18|307، سورة نوح 71: 22.
البحر المحیط 8|341، سورة نوح 71: 22.
الدرّ المصون 6|385، سورة نوح 71: 22.
فکأنَّ بَهْجَتَها وبَهْجَةَ کَأْسِهاْ
نارٌ ونورٌ قُیّدا بوِعاءِْ
النکـت والعیون 5|47، سـورة الصافّات 37: 46.
یُقالُ بهِ داءُ الهُیامِ أصابَهُْ
وقد عَلِمَتْ نفْسی مکانَ شِفائِها
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 17|215، سورة الواقعة 56: 55، قیس بن المُلَوَّح.
تفاضلت الفضائل من کفاءِْ
فلا تثقن بکلّ أخی إخاءِْ
طَلَبـوا صُلْحَنـا ولاتَ أوانٍْ
فأجَبْنا أنْ لیس حینَ بَقاءِ
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 2|39، سورة ص 38: 3
. معانی القرآن ـللاَخفش ـ 2|670، سورة ص 38: 3.
تأویل مشکل القرآن: 529، باب: تفسیـر حـروف المعـانـی ومـا شاکلهـا مـن الاَفعـال التـی لا تنصرف (لات)، أبو زبید الطائیّ.
جامع البیان ـ للطبری ـ 23|77، سورة ص 38: 3.
وکرّره 23|78، الآیة نفسها.
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 4|320، سورة ص 38: 3، أبو زبید.
القرطین 2|98، غریب سورة ص ومشکلها 38: 3، أبو زبید.
التبیان 8|543، سورة ص 38: 3.
الکشّاف 3|359، سورة ص 38: 3، أبو زبید الطائیّ، وفیه: «لات حین بقاءِ».
المحرّر الوجیز 14|8، سورة ص 38: 3.
مجمع البیان 4|465، سورة ص 38: 3 ـ الاِعراب، أبو زبید.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 15|147، سورة ص 38: 3، أبو زبید الطائیّ.
البحر المحیط 7|384، سورة ص 38: 3.
الدرّ المصون 5|521، سورة ص 38: 3.
وکرّره 5|523، الآیة نفسها.
أنوار التنزیل ـ للبیضاوی ـ 2|306، سورة ص 38: 3، وفیه: «لات حین».
ثمّ لَمّا رَآهُ رانَتْ بهِ الخـَمْـ
ــرُ وأنْ لا تَرینَـهُ باتِّقـاءِ
مجاز القرآن 2|289، سورة المطفّفین 83: 14، أبو زبید الطائیّ.
جامع البیان ـ للطبری ـ 30|62، سورة المطفّفین 83: 14، أبو زبید.
الحجّة للقرّاء السبعة 6|386، سورة المطفّفین 83: 14، أبو زبید.
التبیان 10|299، سورة المطفّفین 83: 14، أبو زبید الطائیّ.
المحرّر الوجیز 16|254، سورة المطفّفین 83: 14.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 19|260، سورة المطفّفین 83: 14، أبو زبید الطائیّ.
0 البحر المحیط 8|438، مفردات سورة المطفّفِین، أبو زبید.
عرفتم أنه صدق اللقاءِ
خفارة ما أجار أبو براءِ
کُشُفِ اللِقاءِ
الحجّة للقرّاء السبعة 2|20، سورة البقرة 2: 36، أوس.
لا تَسْقِنی ماءَ المَلامِ فإنّنی
صَبٌّ قد اسْتَعْذَبْتُ ماءَ بُکائی
البحـر المحیـط 6|28، سـورة الاِسراء 17: 24، أبو تمّام.
الـدرّ المصـون 7|343، ســورة الاِسراء 17: 24، أبو تمّام.
رُبَما ضَرْبَةٍ بسَیْفٍ صَقیلٍ
بین بُصْری وطَعْنَةٍ نَجْلاءِ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 4|6، سورة آل عمران 3: 3.
وکـرّره 10|1، سورة الحجـر 15: 2.
إنّی إذا شَغَلَتْ قَوْماً فُروجُهُمُ
رَحْبُ المَسالِکِ نَهّاضٌ ببَزْلاءِ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 19|24، سورة الجنّ 72: 19.
تَجیءُ بِمِلْئِها طَوْراً وطَوْراًً
تَجیءُ بِحَمْـأةٍ وقَلیلِ ماءًِ
مجاز القرآن 1|413، سورة الکهف 18: 86، وفیه: «بملئها یوماً ویوماً».
إعراب القراءات السبع 1|414، سورة الکهف 18: 86، وفیه: «تجئک بملِئها.. تجئک بحمأةٍ».
التبیان 7|85، سورة الکهف 18: 86، أبو الاَسود الدؤلیّ.
وکرّره 7|86، الآیة نفسها، أبو الاَسود الدؤلیّ.
مجمـع البیـان 3|489، ســورة الکهف 18: 86 ـ اللغة، أبو الاَسود.
البحر المحیط 5|443، سورة الحجر 15: 26، «تجئک بمِلئها».
الـدرّ المصـون 4|295، ســورة الحجر 15: 26، أبو الاَسود.
رَجَعْتُ بما أبْغی ووَجْهی بمائِهِ
المحرّر الوجیز 2|9، سورة البقرة 2: 144.
البحـر المحیـط 1|428، ســورة البقرة 2: 144.
فلا أَسْقی ولا یَسْقی شَریبی
ویُرْویهِ إذا أَوْرَدْتُ مائی
الحجّة للقرّاء السبعة 4|294، سورة یونس 10: 89.
مجمـع البیـان 3|128، ســورة یونس 10: 89 ـ الحجّة.
أَقامَ یُعْمِلُ أیّاماً رَوِیَّتَهُ
وشَبَّهَ الماءَ بعدَ الجُهدِ بالماءِ
البحر المحیط 6|461، سورة النور 24: 39، عجزه.
لَیَکونَنَّ بالبِطاحِ قُرَیْـشٌ
فَقَعْةَ القاعِ فی أکُفِّ الاِماءِ
البحر المحیط 6|270، سورة طـه 20: 106، ضرار بن الخطّاب.
الدرّ المصون 5|55، سورة طـه 20: 106، ضرار بن الخطّاب.
فَأَوِّهْ مِن الذِکْری إذا ما ذَکَرْتُها
ومن بُعْدِ أَرْضٍ بَیْنَنا وسَماءِ
معانی القرآن ـ للفرّاء ـ 2|23، سورة هود 11: 75.
جامع البیان ـ للطبری ـ 11|38 بولاق (شاکر 14|535)، سورة التوبة 9: 114.
إعراب ثلاثین سورة: 35، سورة الفاتحة 1: آمین.
المحتسب 1|39، سورة الفاتحة 1: 5، صدره، وفیه: «فأَوِّ لذکراها».
التبیان 5|310، سورة التوبة 9: 114، وفیه: «فأوّه لذکراها.. أرض دوننا».
الکشّاف 1|214، سورة البقرة 2: 19، عجزه.
المحرّر الوجیز 8|291، سورة التوبة 9: 114، وفیه: «فأوّه لذکراها».
مجمع البیان 3|76، سورة التوبة 9: 114 ـ اللغة، وفیه: «فأوّه بذکراها.. أرض دونها».
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 8|276، سورة التوبة 9: 114، وفیه: «فأوّه».
البحـر المـحیـط 1|23، سـورة الفاتحـة 1: 5، صدره، وفیـه: «فـأوِّ لذکراهـا».
الدرّ المصون 1|73، سورة الفاتحة 1: 4، وفیه: «فأوِّ لذکراها».
أنوار التنزیل ـ للبیضاوی ـ 1|32، سورة البقرة 2: 19، عجزه.
کالاَُقْحُوانِ غَداةَ غِبِّ سَمائِه
المحرّر الوجیز 16|274، سورة الطارق 86: 1، النابغة.
ویَصْعَدُ حتّی یَظُنَّ الجَهُول
ُبأنّ لهُ حاجَةً فی السَماءِ
الکشّاف 1|206، سورة البقرة 2: 18، أبو تمّام.
أنوار التنزیل ـ للبیضاوی ـ 1|32، سورة البقرة 2: 18، أبو تمّام الطائیّ.
فإنّه أشرف أسمائی
یعرفه السامع والرائی
أُدْعی بأسْماءَ نَبْزاً فی قَبائلِها
کأنَّ أسْماءَ أضْحَتْ بعضَ أسْمائی
الکشّاف 2|30، سورة الاَنعام 6: 74، بعض المحدَثین.
البحر المحیط 4|163، سورة الاَنعام 6: 74، بعض المحدثین.
الدرّ المصون 3|100، سورة الاَنعام 6: 74.
قُلْ ما بَدا لکَ مِن زورٍ ومِن کَذِبٍ
حِلْمی أصَمُّ وأُذْنی غَیْرُ صَمّاءِ
مجمع البیان 2|249، سورة المائدة 5: 101 ـ اللغة.
قِفا نَسْألْ مَنازِلَ آلِ لَیْلی
علی عِوَجٍ إلیها وانْثِناءِ
جامع البیان ـ للطبری ـ 8|136 بولاق (شاکر 12|448)، سورة الاَعراف 7: 45.
التبیان 4|509، سورة الاَعراف 7: 45.
فلا یُرْمی بِیَ الرَجَوانِ إنّی
أَقَلُّ القَوْمِ مَن یُغْنی غَنائی
الحجّة للقرّاء السبعة 5|277، سورة الحجّ 22: 31.
ألا یا حَمْزُ للشُرُفِ النَواءِ
فهُنَّ مُعَقَّلاتٌ بالفِناءِ
المحرّر الوجیز 5|145، سورة المائدة 5: 60، قینة.
الـدرّ المصـون 2|560، ســورة المائدة 5: 60.
وکرّر صدره 4|331، سورة النحل 16: 62.
هَلاّ کَوَصْلِ ابنِ عَمّارٍ تُواصِلُنی
لیس الرجالُ وإنْ سُوُّوا بأَسْواءِ
الحجّة للقرّاء السبعة 1|247، سورة البقرة 2: 6.
لا یَنی الخِبُّ شِیمةَ الخِبِّ ما دا
مَ فلا تَحْسَبَنَّـهُ ذا ارْعِواءِ
البحر المحیط 6|243، سورة طـه 20: 42، أنشده ابن مالک.
الدرّ المصون 5|22، سورة طه 20: 42، أنشده الشیخ جمالالدین بن مالک.
بأهل العقل منهم والحیاء
فلا تثقن بکلّ أخی إخاء
مِنّا الذی رَبَعَ الجُیوشَ لِصُلْبِهِ
عِشْرونَ وهْوَ یُعَدُّ فی الاَحْیاءِ
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 8|13، سورة الاَنفال 8: 41.
لیس مَن ماتَ فاسْتَراحَ بِمَیْتٍ
إنَّما المَیْتُ مَیِّتُ الاَحْیاءِ
إنَّما المَیْتُ مَن یَعیشُ کَئیباً
کاسِفاً بالُهُ قَلیلَ الرَجاءِ
مجاز القرآن 1|149، سورة المائدة 5: 3، ابن الرعلاء، وفیه: «من یعیش ذلیلاً.. سیِّئاً بالُه».
وکرّرهمـا 2|161، سورة یـس 36: 33، الرعلاء الغسّانیّ.
معانی القرآن ـ للاَخفش ـ 1|347، سورة البقرة 2: 173، البیت الاَوّل.
جامع البیان ـ للطبری ـ 2|50 بولاق (شاکر 3|318)، سورة البقرة 2: 173، البیت الاَوّل.
معانی القرآن ـ للزجّاج ـ 2|144، سورة المائدة 5: 3.
الحجّة للقرّاء السبعة 3|27، سورة آل عمران 3: 27، البیت الاَوّل.
وکرّر البیتین 3|398، سورة الاَنعام 6: 122، ابن الرعلاء الغسّانیّ.
وکرّر البیت الاَوّل 6|212، سورة الحُجرات 49: 18.
حجّة القراءات: 159، سورة آل عمران 3: 27، البیت الاَوّل.
وکرّره: 677، سورة الحُجرات 49: 12.
النکت والعیون 1|385، سورة آل عمران 3: 27، ابن الرعلاء الغسّانیّ، البیت الاَوّل والثانی.
التبیان 2|84، سورة البقرة 2: 173، البیت الاَوّل.
وکرّر البیتین 2|432، سورة آل عمران 3: 27، ابن الرعلاء الغسّانیّ.
وکرّر البیت الاَوّل 3|428، سورة المائدة 5: 3.
وکرّر البیتین 4|258، سورة الاَنعام 6: 122، ابن الرعلاء الغسّانیّ.
المحرّر الوجیز 2|48، سورة البقرة 2: 173، البیت الاَوّل.
وکرّره 5|20، سورة المائدة 5: 3.
مجمع البیان 1|426، سورة آل عمران 3: 27 ـ الحجّة، ابن الرعلاء الغسّانیّ، البیت الاَوّل والثانی.
وکرّرهما 2|359، سورة الاَنعام 6: 122 ـ الحجّة، ابن الرعلاء الغسّانیّ.
البیان فی غریب إعراب القرآن 1|198، سورة آل عمران 3: 27، عدیّ بن رَعلاء.
الجامع لاَحکام القرآن ـ للقرطبی ـ 2|16، سورة البقرة 2: 173، البیت الاَوّل.
وکرّر البیتین 14|326، سورة فاطر 35: 9.
البحر المحیط 1|209، سورة البقرة 2: 54، البیت الاَوّل والثانی.
وکرّرهما 1|486، سورة البقرة 2: 173.
الدرّ المصون 2|57، سورة آل عمران 3: 27، البیت الاَوّل والثانی.
للبحـث صلــة...
 

مبناى سامان دهندگان اين مجموعه در ترتيب اطلاعات، موضوع و حروف اول آنها بوده است يعنى اطلاعات براساس الفبايى - موضوعى، طبقه‏بندى گرديده است و در هر موضوع مجموعه اطلاعات مربوط به آن موضوع گردآورى شده است، آن‏گاه هر يك از آنها براساس حروف الفبا رده‏بندى و شماره‏گذارى شده است. اين گونه طبقه‏بندى اطلاعات علاوه بر آنكه مسير اطلاع‏رسانى را هموارتر مى‏كند، به واقع نوعى تفسير موضوعى هر چند به اجمال نيز به شمار مى‏آيد، زيرا مراجعه كننده به هر يك از اين موضوعات، با مجموعه‏اى از اطلاعات همگون و مناسب با آن موضوع مواجه شده و مى‏تواند براساس آنها تحقيق خود را سامان دهد.
شناسايى الفاظ و مدخل‏هايى كه در معنى به يكديگر نزديك‏اند، از ديگر فوايد مهم اين معجم مى‏باشد. در ارجاع و برگرداندن مدخل‏هايى كه فقط در معنى با يكديگر تناسب و تشابه دارند، براى اهل تحقيق بسيار سودمند و مغتنم است؛ زيرا تفاوت‏هاى لفظى، گاه قلم و ذهن محقق را از مراجعه به آيات مناسب با موضوعات تحقيق دور مى‏كند و اين گره تنها در يك معجم معنايى قابل گشودن بود.
بدين‏رو در طبقه‏بندى، به سيستم ارجاعات توجه شده است. در اين سيستم، موضوعات هم‏معنى و مترادف به موضوع برگزيده ارجاع شده است؛ مثل ارجاع موضوع آمرزش به مغفرت و آسايش به رفاه غير از آن ارجاع‏هايى نيز در عنوان‏هاى فرعى صورت گرفته است؛ مثل ارجاع تقواى ابراهيم‏عليه السلام به فضايل ابراهيم‏عليه السلام.

اهل اطلاع و فن مى‏دانند كه تدوين قاموسى با ويژگى‏هايى كه پيش‏تر گفتيم چه اندازه دشوار و در عين حال ظريف است. پديد آورندگان اين پروژه عظيم برآنند كه معجم حاضر:
اولاً؛ با رعايت همه اصول و مبناهاى شناخته شده تدوين گردد.
ثانياً؛ اطلاعات به زبان و فرهنگ روز بازگويى شود.
ثالثاً؛ همه آنچه را كه امكان استفاده آن از قرآن وجود دارد كشف و آشكار شود.
انگيزه و دغدغه‏هاى پيش گفته، نويسندگان مجموعه حاضر را به مراعات مقررات و مبانى پژوهش به گونه‏اى هر چه دقيق‏تر و كامل‏تر دعوت مى‏كرد، از اين‏رو پيش از هر اقدامى نخست رويه و مبانى نظرى تحقيق را به تفصيل بررسى كرده و بر كاغذ آوردند.
از ابتداى كار اين دغدغه ذهن و همت تدوين كنندگان را به خود مشغول كرده بود كه چگونه اثرى مى‏تواند در برگيرنده بيشترين بخش‏ها از معارف قرآن باشد و چگونه مى‏توان استنباطى معتبر و استظهاراتى منطبق با اصول تفسير فراهم آورد و در همان حال سخنى نو و تازه ارائه داد؟ اين همه در حالى است كه سخت از در افتادن در ورطه تفسير به رأى بيم داشتيم. كوشش همگان بر آن بوده است كه از محضر قرآن آنچه شائبه خطا و كژروى در آن نيست، استفاده و ارائه شود و اين را در تأسى به شيوه سلف و تعهد نسبت به اصول و مبانى تفسير ديديم.

پديد آورندگان اين معجم پس از بررسى‏هاى بسيار براى رسيدن به اهداف تعيين شده مراحل زير را به انجام رساندند.
1. گزينش موضوعات اصلى
2. تشكيل پرونده‏هاى علمى
3. پژوهش و تحقيق
4. ارزيابى محتوايى
5. مقابله و تصحيح
6. هماهنگ‏سازى نمايه‏ها و موضوعات فرعى
7. كنترل نهايى
8. ويراستارى.

1. در برداشتن بيش از 3000 موضوع اصلى و هزاران موضوع فرعى
2. دستيابى آسان علاقه‏مندان و محققان به معارف و علوم قرآنى
3. برخوردارى از سيستم ارجاعات در عنوان‏هاى مترادف و مرتبط
4. جامعيت نسبت به فرهنگنامه‏هاى قرآنى پيشين
5. الفبايى - موضوعى بودن عناوين اصلى و فرعى
6. در برداشتن اعلام قرآن.

1. گردآورى و طبقه‏بندى اطلاعات موجود در قرآن براساس مفاهيم با سه مشخصه دقّت، سرعت و آسانى
2. استخراج عناوين علوم اسلامى در زمينه‏هاى اخلاق، اقتصاد، روان‏شناسى و... از قرآن
3. فراهم آوردن بستر مناسب براى تحقيقات نوين و تخصصى در علوم و معارف قرآنى
4. فراهم آوردن زمينه تدوين دائرة المعارف بزرگ قرآن
5. فراهم آوردن زمينه تفسير موضوعى قرآن.

براى دست اندركاران اين مجموعه مايه بسى مباهات و سرافرازى است كه مجلد نخست آن با استقبال فرهيختگان و قرآن پژوهان مواجه شد و چاپ اول آن در مدتى اندك ناياب گرديد و با توجه به نقدهاى محققان بزرگوار و رهنمودهاى آنان چاپ دوم با اصلاحات و اضافات انجام گرفت و علاوه بر آن مجلدات دوم تا پنجم انتشار يافته و مجلدات بعدى نيز برخى در حال انتشار است و برخى در آينده نزديك عرضه خواهد شد.
اين مجموعه با همه كوشش‏هاى فراوان و دقّت‏هاى بسيار با اينكه آرزوى ديرينه بنيان‏گذار طرح فرهنگ قرآن (آيت اللَّه هاشمى رفسنجانى) را برآورده كرده است، امّا همچنان در مظانّ خطا است، همان گونه كه همه كارهاى بشرى چنين سرنوشتى دارند. چشم آن داريم كه محققان گرامى و پژوهشگران ارجمند با بيان پيشنهادها و راهكارهايى كه مناسب‏تر مى‏دانند ما را يارى رسانند و چنانچه خطايى در آن ديدند ما را رهنمون گردند.
در پايان براى اطلاع بيشتر علاقه‏مندان، به ذكر نمونه‏اى از فهرست يك موضوع بسنده مى‏كنيم.

آرامش

   آثار آرامش

1. ازدياد ايمان

2. اقرار به توحيد

3. حفظ اسرار

4. رضايت از خدا

5. رضايت خدا

6. عنايت خدا

7. مصونيّت از غضب

   آرامش آدم‏عليه السلام

   آرامش ابراهيم‏عليه السلام

   آرامش از آيات خدا

   آرامش اصحاب كهف

   آرامش انفاق‏گران

   آرامش اولياء اللَّه

   آرامش بخشى به ابراهيم‏عليه السلام

   آرامش بخشى به ابوبكر

   آرامش بخشى به داودعليه السلام

   آرامش بخشى به لوطعليه السلام

   آرامش‏بخشى‏به‏مادرموسى‏عليه السلام

   آرامش بخشى به متّقين

   آرامش بخشى به مجاهدان

   آرامش بخشى به محمّدصلى الله عليه وآله

   آرامش بخشى به مريم‏عليهما السلام

   آرامش بخشى به موسى‏عليه السلام

   آرامش بخشى به مؤمنان

   آرامش بخشى به هارون‏عليه السلام

   آرامش به دنيا

   آرامش بهشتيان

   آرامش خانواده

   آرامش‏خانواده‏نوح‏عليه السلام‏رهمين‏مدخل

   آرامش نوح‏عليه السلام

   آرامش در آخرت

   آرامش در سختى

   آرامش در قيامت

   عوامل آرامش در قيامت

1. احترام به نيازمندان

2. استقامت

3. اصلاح

4. انفاق

5. ايمان

6. تسليم

7. تقوا

8. عمل‏صالح‏ر همين مدخل،

عوامل آرامش در قيامت، ايمان

9. نيكوكارى

   آرامش شفيعان

   آرامش شهيدان

   آرامش عمّار ياسر

   آرامش متّقين

   آرامش مجاهدان

   آرامش محسنان

   آرامش محمّدصلى الله عليه وآله

   آرامش مخلصان

   آرامش مصلحان

   آرامش موحّدان

   آرامش موسى‏عليه السلام

   آرامش مؤمنان

   آرامش مهتدين

   آرامش نوح‏عليه السلام

   آرامش هارون‏عليه السلام

   آرامش يونس‏عليه السلام

   اهميّت آرامش ر همين مدخل

   نعمت آرامش

   عوامل آرامش

1. استقامت

2. اقامه نماز

3. انفاق

4. ايمان

5. باران

6. پرداخت زكات

7. تابوت بنى‏اسرائيل

8. تسليم

9. تقوا

10. توكّل

11. خواب

12. دعا

13. دلدارى

14. دوستى با خدا

15. ذكر خدا

16. زمين

17. شب

18. عمل صالح

19. قصّه انبيا

20. مائده آسمانى

21. مسكن

22. مشاهده حقايق

23. ملائكه

24. نزول تدريجى قرآن

25. وعده الهى

26. وفا به عهد

27. هدايت‏پذپرى

28. همسر

   عوامل سلب آرامش

1. آدم‏ربايى

2. احساس خطر

3. افشاى اخبار امنيتى

4. بلا

5. جدايى از فرزند

6. شايعه پراكنى

7. شرك

8. كفر

9. كفران نعمت

   منشأ آرامش

   نعمت آرامش

   شكر نعمت آرامش

1- تدوين آيين‏نامه
با هدف ارائه روش به محقّقان طرح، و در جهت پژوهش هماهنگ، آيين‏نامه روش‏ها و اصول موضوع‏نگارى از تفاسير، براساس اهداف پروژه تدوين و مورد استفاده قرار گرفت.
2- پژوهش گروهى
حسّاسيت مرحله پژوهش و موضوع‏نگارى، كارى جمعى را اقتضا مى‏كرد، گروه‏هاى پژوهش در راستاى افزايش اعتبار علمى و اتقان موضوعات تشكيل شد و موضوع‏نگارى از سوى گروه‏هاى ياد شده انجام مى‏گرفت.
3- هماهنگى در پژوهش
برآمد پژوهش، نيازمند هماهنگى‏هاى علمى است. با هدف اين هماهنگى‏ها، گروه‏هاى هماهنگ كننده شكل گرفت، هماهنگى در برابرى موضوعات با ضوابط و اصول تبيين شده در آيين‏نامه و متن مورد پژوهش، در اين گروه‏ها انجام يافت.
4- سازماندهى اطلاعات
تنوّع گسترده و فراگير موضوعات ثبت شده از بيش از 300 جلد تفسير، توسط ده‏ها محقّق با تفاوت ذهنيّت‏ها از يك سو، فاصله زمانى آغاز تا پايان پژوهش از سوى ديگر، نظام‏بخشى و سازماندهى اطلاعات را مى‏طلبد.
تعيين جايگاه علمى، منطقى موضوعات فرعى و چند سويه، شناخت و ارائه پيوندهاى معنايى موضوعات، ارائه عنوان‏هاى وابسته و پيوسته به جست‏وجوگران و تنظيم ارجاعات و... در مرحله سامان‏بخشى اطلاعات علمى تفاسير صورت گرفت.
در پروژه فرهنگ موضوعى تفاسير، تمامى اطلاعات با مستندسازى ارائه شده است. موضوعات و معارف موجود در اين پژوهش با استناد به پشتوانه‏هاى علمى - تشريحى كه در منابع و متون معتبر تفسيرى قرار دارد شكل يافته است.
مستندسازى اطلاعات با اين ابعاد نه تنها منزلت و اعتبار پژوهش مستند را افزايش مى‏دهد بلكه پژوهش جست‏وجوگران و كاربران را ارتقاى علمى مى‏دهد.

1- موضوعات اصلى، فرعى نظام الفبايى يافته‏اند.
2- رايج‏ترين و متداول‏ترين عنوان‏ها ثبت شده و از عنوان غير متعارف غير متداول به متداول ارجاع شده است.
3- اطلاعات سرعنوان‏هاى موضوعى خاص - كه با عنوان عام شناخته شده و مورد مراجعه قرار مى‏گيرند - در سرعنوان عام آمده است. مثلاً اطّلاعات سرعنوان‏هاى «احرام»، «سعى»، «طواف» در سرعنوان عام «حج» آمده است.
البته، هرگاه سرعنوان‏هاى خاص، مستقل شناخته شده و مورد مراجعه قرار گيرند در جايگاه الفبايى خود قرار دارند؛ همانند، «تسبيح»، «تهليل»، «ذكر» و...
4- در سرعنوان‏هاى موضوعى، «خدا»، «اسلام»ل، «قرآن»، «انسان» با توجه به گستره اطلاعات آنها، اطّلاعات عنوان‏هاى وابسته - با سرعنوان خاص خود - در جايگاه الفبايى ثبت شده است.
5- اطّلاعات اعلام اشخاص، زمان‏ها، مكان‏ها، قبيله‏ها كه در قرآن كريم به آنها تصريح و يا اشاره شده است و مفسّران نسبت به آنها اطلاعات تحليلى - توصيفى داشته‏اند در جايگاه الفبايى خود آمده است.
اعلام غير قرآنى كه در تفاسير به تناسب موضوعى مورد توجه قرار گرفته‏اند در عنوان موضوعى ثبت شده است كه با استفاده از فهرست اعلام مى‏توان بدان دست يافت.

1- موضوعاتى كه مفسّران گرانقدر به تناسب مفاد آيات و فراتر از منطوق آيه مورد بررسى قرار داده‏اند در فرهنگ موضوعى ثبت شده است.
2- برابر اصول علمى اطلاع‏رسانى، موضوعات بدون داورى و حكم خاص ثبت شده است و اين دورى از حكم نسبت به ارزش و صحّت و اعتبار آن موضوع در گرايش و يا مذاهب خاص مى‏باشد. البته در موضوعات كلامى و يا موضوعات حقوقى - فقهى، هرگاه در متن تبيين حكم و يا استدلال بر آن و يا فلسفه و بطلان كلى باشد موضوع با تمام مشخّصه‏هاى آن ثبت گرديده است؛ مانند:
دلايل اختيار انسان، دلايل اختيار خدا در فاعليت
دلايل جبر در كفر، دلايل بطلان جبر...
3- ثبت موضوعات بدون هرگونه برداشت و تطبيق انجام گرفته است، و هر موضوع بنابر دلالت مطابقى در متن كتاب ثبت شده است.
4- حجم بالاى موضوعات كلامى خاص، همانند اراده خدا، اراده انسان... و تفاوت آمارى آنها با موضوعات انسان‏شناسى و دين‏شناسى جديد، متوجّه رويكرد عصرى مفسران ارجمند به مسائل علمى است.
توجه جدّى عالمان دين پژوه به نيازهاى علمى دينداران دوران خويش و پاسخ‏گويى عالمانه به پرسش‏هاى عصرى گام‏هاى شايسته محققان است كه تبلور آن را در منابع تفسيرى شاهد هستيم.
نزديك به سه هزار سرعنوان موضوعى، همراه با موضوعات فرعى اول و موضوعات فرعى دوم، مستند به تحقيقات مفسران در اين مجموعه نظام يافته است.
موضوعات و معارف در محتوا و در عنوان‏ها با نظر به تعريف علمى - در برخى موارد با يادداشت‏هاى دامنه سرعنوان‏هاى موضوعى در متن كتاب آمده است.
قلمرو موضوعات شامل همه حوزه‏هاى علوم انسانى كه در تفاسير قرآن به آنها توجه شده است و در حوزه‏هاى كلامى، فقهى، حقوقى، اخلاق، مسائل اجتماعى و... همراه با فروع مسائل و فرعى‏هاى اول و دوم ثبت شده است:
موضوعات كليدى و روزآمدى همانند، آزادى، اراده، انتخابات، اكثريت، برگزيدگى، بيعت، حقوق، حكومت، مشاوره و... در حوزه مسائل اجتماعى.
موضوعات اسلام، اديان، اهل كتاب، دين، شريعت، كفر، مجوس، مسلمانان، مسيحيت، يهود و... در حوزه مسائل كلامى.
در حوزه فقه و حقوق: احكام، اجتهاد، اوامر، تشريع، تكليف، حق، حقوق، فروع دين، نواهى و...
در حوزه مسائل عقل: ادراك، الهام، برهان، تخيلات، تفكر، ذهن، شناخت، ظن، عقل، علم و... با ارجاع به موضوعات وابسته تنظيم شده است.
تنظيم ساختار علمى موضوعات با نظم الفبايى هماهنگ و با بهره‏گيرى از روش ارجاعات انجام يافته است و اين پژوهش مرجع و اصولى در جهت ظرفيّت‏سازى، بالا بردن توانمندى‏هاى پژوهش و در جهت ارائه ملاك و ميزان، اتقان و اعتبار پژوهش‏هاى دينى علمى است.
ساختار معارف قرآن موجود در اين مجموعه، اكنون اين ظرفيّت را در حد بالايى دارد، كه ملاك سنجش اعتبار و اتقان علمى پژوهش‏هاى كلان دينى از جهت ساختار و ابعاد تحقيق در موضوعات محور پژوهش باشد.
نظام موضوعى فرهنگ با توجّه به رابطه تكميل و تكامل اطلاعات يا موضوعات وابسته و پيوسته ثبت شده در سرعنوان‏ها شكل يافته است. به ديگر سخن، پژوهش‏هاى موضوعى در حوزه معرفت دينى با رويكرد به اين نظام مستند و علمى است كه مى‏تواند محورهاى تحقيقات خود را كامل ديده و يا با كاهش روبرو ببيند.
ارائه ساختار معارف قرآن در فرهنگ براى كانون‏هاى پژوهشى، برنامه‏ريزى‏هاى علمى، كارشناسى نيز حركتى علمى و راهبردى است كه از يك سو روشن‏گر زير ساخت‏ها و پيش نيازهاى تحقيقاتى است و از سوى ديگر نشان‏گر مرزهاى مشترك و حد فاصل حوزه اطلاعات اختصاصى.

بدون ترديد، ساختار معارف قرآن ارائه شده در فرهنگ در رسيدن به اتقان بيشتر در ويرايش‏هاى بعدى استعداد و ظرفيت تكامل را داراست اما آنچه در اين مرحله تنظيم و تدوين شده است، با قرار گرفتن در ميزان سنجش تحقيقات موضوعى، دينى برنامه‏ريزى‏هاى تحقيقاتى نظام جديدى را ارائه نموده است.
از مشخّصه‏هاى برجسته در اين مجموعه ثبت ديدگاه‏هاى مذاهب و فرق كلامى، فقهى و... صاحب‏نظران و كارشناسان حوزه‏هاى تفسير، كلام، فقه، علوم قرآن و... است.
در فاز اوّل فرهنگ موضوعى تفاسير، بيش از هفتاد مذهب، فرقه و گرايش علمى با موضوعات منسوب و منقول از آنان ثبت شده است.
موضوعات ديدگاهى، بيش از هزاران موضوع است كه با توجه به قابليّت برنامه‏هاى رايانه، اين اطلاعات در لوح فشرده صراط، قابل جست‏وجو است.
روايات تفسيرى در فاز اوّل فرهنگ به صورت موضوعى ثبت شده است.
در فاز دوّم به علامت‏گذارى خاص و جداسازى روايات تفسيرى و روايات و موارد شأن نزول به جست‏وجوگران امكان استفاده مستقل از روايات را بخشيده است.
سه هزار سرعنوان موضوعى، 16000 هزار نمايه‏هاى تركيبى، همراه با 34000 موضوع فرعى اطلاعات فرهنگ موضوعى تفاسير را تشكيل مى‏دهد.
اين موضوعات محتوا معارف بيست تفسير كامل قرآن مجيد، شامل بيش از سيصد جلد تفسير را در بردارد. كه از قرن چهارم هجرى تا دوره معاصر تدوين يافته است.
با توجه به اصول علمى اطلاع‏رسانى و ارائه مجموعه موضوعات در حجم قابل قبول، اطلاعات در سه بخش انجام شده است.
1- ارجاع در موضوعات هم معنى و مترادفات.
آگاهى ر علم
سعادت ر خوشبختى
2- سرعنوان‏هاى فرعى غير مستقل به سرعنوان‏هاى اصلى خود ارجاع شده است.
احرام ر حج
استطاعت ر حج
چنانچه عنوان با دو عنوان هم معنى و مترادف باشند به هر دو عنوان ارجاع شده است.
استطاعت ر حج
استطاعت ر قدرت
3- موضوعات فرعى - تركيبى كه از وجود نوعى رابطه اطلاعاتى ميان دو عنوان حكايت مى‏كنند، در صورتى كه اطلاعات محدود داشته باشند در يك جا آمده و از سرعنوان ديگر ارجاع شده است.
اسراف در انفاق ر انفاق
انفاق در نمازر- انفاق على بن ابى طالب‏عليه السلام
سرعنوان‏هاى موضوعى كه قلمرو اطلاعات آنها در نظر محقّقان از قبض و بسطهاى متفاوتى برخوردارند، با يادداشت دامنه محدوده اطلاعات تبيين شده است.
موضوعاتى كه مراجعه به اطلاعات آنها معارف موضوعى مورد پژوهش را تكميل نموده و يا تكامل مى‏بخشد در پايان اطلاعات با ارجاع ثبت شده است.
در جهت سرعت و سهولت دست‏يابى محققان و جست‏وجوگران در پايان اين فرهنگ موضوعى فهرست‏هايى هفتگانه تنظيم شده است.
1- فهرست الفبايى موضوعات.
2- فهرست سرعنوان‏هاى موضوعى نظام يافته.
3- فهرست اعلام، اشخاص.
4- فهرست اديان، مذاهب، فرقه‏ها.
5- فهرست جاها و مكان‏ها.
6- فهرست روزها و زمان‏ها.
7- فهرست قبيله‏ها و قوم‏ها
دستاورد پژوهش در فرهنگ موضوعى تفاسير، تجربه موفّق كار جمعى، و تحقيقات مبارك گروهى است. كه در پروژه در مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامى آغاز و انجام يافت. در اين پژوهش كليدى - راهبردى كه به دو شكل، لوح فشرده، «صراط»، و مجموعه چاپ شده سه جلدى ارائه گرديده است، از آغاز تا پايان، محققان بسيارى از مشهد و قم حضور داشتند. برخى با همكارى كوتاه مدت و برخى تا پايان راه همراه بودند - توضيحات بيشتر در مقدمه كتاب ثبت شده است.
ره‏آورد اين تحقيق گروهى، تجربه جديدى در عصر اطلاع‏رسانى از حوزه معرفت دينى است. در اين رهگذر، مركز فرهنگ و معارف قرآن، با تشكر از قرآن‏پژوهانى كه تا كنون ديدگاه‏هاى خويش را ارائه كرده‏اند، از همه متفكّران و كارشناسان در خواست دارد كه ديدگاه‏هاى خويش را ارسال فرمايند.
فاز دوّم فرهنگ موضوعى با توجه به تجربيّات مرحله نخست در حال آماده‏سازى است. اطلاعات موضوع‏نگارى چهارده دوره كامل تفسيرى پايان يافته است. كه به يارى خداوند با طبقه‏بندى و ساماندهى اطلاعات نشر خواهد يافت.
پروژه فرهنگ موضوعى تفاسير، اگر چه به صورت مستقل و در جهت راه‏يابى به محورهاى تكامل اطلاعات در تنظيم و تدوين تفسير جامع موضوعى قرآن كريم انجام يافت، اما هم‏اكنون اين پژوهش در جايگاه خاص خود زمينه‏ها و بسترهاى جديد و پژوهشى را ايجاد كرده است.
در شرايط نوين ارتباطات و تحوّلات شتابزده علمى و فرهنگى، روش‏هاى علمى مقابله و برخورد با هنگامه‏ها و تحوّلات فكرى، فرهنگى در قرن‏هاى پيشين، چنانچه تبيين گردد، راه‏هاى گزينش از سهولت بيشترى برخوردار مى‏گردد.
توجه به بنيادهاى پژوهشى و پژوهش‏هاى بنيادين راهكار علمى پذيرش عالمانه پديده‏هاى روزآمد عرصه فكر و انديشه است.

آنچه هم اكنون در فرهنگ موضوعى تفاسير وجود دارد. با توجه به اصل مدلول مطابقى متن تفاسير است. جنبه علمى - تفصيلى اين‏گونه موضوعات با گرايش‏هاى متنوّع زمينه پژوهش‏هاى بسيارى را آماده نموده است كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
الف: 1- شناسايى فضاى علمى - فرهنگى دوران تدوين تفسير در سده‏هاى پيشين.
2- ميزان تأثيرگذارى گرايش‏هاى علمى بيرونى در متن تفاسير پيشينيان.
3- تشخيص و تعيين و ارائه گرايش‏هاى مثبت و پذيرفته شدن مفسران در تفسير.
4- تشخيص و ارائه گرايش‏هاى طرد شده از سوى هر مفسّر در تفسير خود.
5- امتيازات و توانايى‏هاى برجسته و مختص و علمى مفسران.
6- ميزان اثر پذيرى تفاسير دوره‏هاى متأخر از تفاسير پيشين و اثرگذارى گرايش‏هاى علمى تفسير در آيندگان.
7- تشخيص و تعيين دوران افول انديشه‏ها و گرايش‏هاى كلامى، فقهى مذاهب و فرقه‏هاى مختلف.
ب: نظام معارف موجود در فرهنگ موضوعى، برگرفته از متن تفاسير، زمينه‏هاى علمى و مستند را در جهت ترسيم نمودارهاى علمى آماده نموده است. اين نمودارها با هدف شناخت تاريخى، بررسى و طرح موضوعات در منابع مكتوب دستاوردهاى پربارى به همراه دارد؛ از جمله:
- ترسيم نمودارهاى علمى از سير و جريان تحقيقات قرآنى - كليات.
- ترسيم نمودار پيدايش و رشد تحقيقات در موضوعات خاص كلامى در تاريخ و دوره‏هاى تفسيرى.
- تعيين كميّت پژوهش‏هاى فقهى در تفاسير با توجّه به گرايش‏هاى مذهبى صاحب تفسير.
- شناسايى و تعيين ميزان طرح و بررسى موضوعات اجتماعى و... پيشينه آن در تفاسير.
شناخت و تعيين ميزان و كميّت بررسى و طرح موضوعات فرقه‏ها و مذهب‏هاى خاص.
فرهنگ موضوعى تفاسير، تجربه نوينى در عرصه اطلاع‏رسانى و طبقه‏بندى اطلاعات از حوزه معرفت دينى است، اين گام بلند اگر چه در آغاز راه خويش است و با توجه به كاستى‏هاى طبيعى دوران نخست خويش نيازمند يارى و يادآورى صاحب‏نظران و قرآن پژوهان، اما انجام آن اين باور را توانمند نموده است كه پژوهش‏هاى دينى يكسره از نبود اطلاعات سامان يافته و نظام‏مند رنج مى‏برند.
دورى و گاه عدم مراجعه به منابع و متون معتبر علمى آسيب‏هاى بسيارى را بر پژوهش و عرضه آن وارد مى‏سازد و جريان فراگير دين پژوهى با توجه به ضعف روش‏هاى اطلاع‏رسانى علمى و فاصله بسيار آن با مسير مطلوب و كارآمد و به روز خود از نيازهاى عصرى گام‏هايى فاصله دارد.
نگاه كمّى و آمارى به پژوهش‏ها، بسنده كردن به حجم آنها، غفلت و يا چشم‏پوشى از منزلت، اعتبار و اتقان و علميّت در پژوهش، كاربرد و جايگاه پژوهش‏ها را تحت تأثير قرار داده و برآيند علمى جريان پژوهش را در حوزه‏هاى خاص به مخاطره افكنده است.

قرآن كلام خدا و تجلى اسماى حسنى و صفات علياى حق تعالى است كه همه انديشه هاى حقيقت جو و خردورز را به دل سپارى فرا مى خواند:
(كتاب أنزلناه اليك مبارك ليدّبّروا آياته و ليتذكّر اولوا الألباب)ص/29
قرآن معجزه جاودانه رسول گرامى اسلام(ص) و تنها نسخه شفاف و فرجامين وحى آسمانى است كه راه و رسم زندگى توحيدى و سعادت آفرين را به انسان مى آموزد:
(يا ايها الذين آمنوا استجيبوا لله و للرسول إذا دعاكم لما يحييكم) انفال/24
قرآن به عنوان پيام هدايت الهى براى انسان, همه ساحت هاى حيات مادى و معنوى را در بر مى گيرد. دراين كتاب جامع, همه قلمروهاى زندگى مادى و معنوى, فردى, اجتماعى, اخلاقى و حقوقى, دنيايى و آخرتى و جز آن از آغاز آفرينش و مبدء شناسى تا مسير و برنامه زندگى و سر منزل نهايى همه مورد توجه تشريع الهى است. فضاى بى كران معارف قرآن از جنين تا جنان و ازملك تا ملكوت و از ذره تا كهكشان را فرا مى گيرد و در يك كلام همه لوازم هدايت و تربيت انسان را در خود نهفته دارد:
(و نزّلنا عليك الكتاب تبياناً لكلّ شىء)
در احاديث متعدد, قرآن به عنوان كتابى حاوى علم و اخبار هر آنچه در جهان رخ داده و خواهـد داد مطرح مى شـود2, هر چنـد خـرد
آدميان قادر به درك همه اين علوم نيست.3 بنابراين يكى از ويژگيهاى ممتاز و منحصر به فرد قرآن كريم عمق و ژرفاى شگفت آور آن است, و تاريخ نشان داده است كه راز جاودانگى و ماندگارى قرآن درجارى زمان و تازگى و طراوت هميشگى آن براى افكار و انديشه هاى بشر همين عمق و ژرفاى آن است كه همچون دريايى بى كران, غواصان فكر و فهم را درخود مى پذيرد و هيچ گاه به نقطه پايان نمى رساند, زيرا مخاطب قرآن فطرت و زوال ناپذير آدمى در هر عصر و نسل و نژاد است. بدين جهت پيامهاى قرآنى دربردارنده محتوايى ژرف, فرا زمانى, فرا مكانى و جهان شمول است.
از سوى ديگر دراين چند قرن اخير, و در پى رشد چشمگير علوم تجربى در غرب, بيشترين معارضه با كتابهاى آسمانى و متون دينى به نام علم صورت گرفته است. با التفات به بخشهاى مختلف علوم, از اخترشناسى كوپرنيك و زيست شناسى داروين گرفته تا روان شناسى فرويد, ادعا براين بوده كه برخى اكتشافات علمى, بعضى از آموزه هاى بنيادى كتابهاى آسمانى را ابطال و يا ـ دست كم ـ سست مى كنند. يكى از پرسشهايى كه در ارتباط با قرآن مطرح شده است, مسئله رابطه قرآن به عنوان آخرين و كامل ترين هديه آسمانى و علوم; يعنى محصول تلاش فكرى انديشمندان جهان, اعم از علوم انسانى و علوم طبيعى مى باشد كه از مدتها پيش ذهن و فكر فرهيختگان را به خود مشغول ساخته است و دراين رابطه پرسشهاى اساسى مطرح است, از جمله:
1. رابطه قرآن با علم چگونه است؟ الف. تداخل (به معناى وجود همه علوم بشرى در قرآن); ب. سازگارى و توافق و تأييد; ج. تعارض به صورت تعارض مستقر يا بدوى; د. جدايى مطلق (در حوزه و قلمرو).
2. دلالت قرآن بر گزاره هاى علمى چگونه است؟ الف. مطابقى; ب. التزامى; ج. اشاره اى; د. غيره.
3. قلمرو گزاره اى علمى مستفاد از قرآن تا چه اندازه است؟ الف. همه علوم; ب. كليات علوم; ج. سرچشمه هاى علوم; د. جزئيات علوم.
4. گزاره هاى علمى در چه ساحتى از قرآن است, به عبارت ديگر قرآن تا چه اندازه گزاره هاى علمى را فراگرفته است؟ الف. ظاهر; ب. باطن; ج. هر دو.
5. با توجه به اينكه هدف نهايى قرآن هدايت است, گزاره ها و ارشادات علمى چه جايگاه معرفت شناختى دارد؟
6. چه آثارى بر استناد (برداشت) گزاره هاى علمى از قرآن مترتب مى شود؟
7. كدام يك از روشهاى تفسير علمى از قرآن صحيح است؟ الف. استخراج علوم از قرآن; ب. تحميل و تطبيق علوم بر قرآن; ج. استخدام علوم درفهم قرآن; د. روش ديگر و… .
اين پرسشها نيازمند كاوشهاى جداگانه هستند كه با استفاده از عقل و منطق و به دور از هرگونه علم زدگى و پرهيز از قشرى گرى و ظاهرنگرى و با جمع آورى ديدگاه هاى دانشمندان و نظريات جديد معاصر در مورد هرمنوتيك و مسائل زبان شناسى, اصول و مبانى روش تفسير صحيح علمى از متن جاودانه قرآن را تدوين و ارائه نمايد. براى مثال بحث درباره خلقت و تكامل انسان كه منشأ آن را نه از خاك بلكه از حيوان انسان نما مى داند, و نظريه روان كاوى فرويد كه حقايق آسمانى را عامل سركوب اميال دانسته و حقانيت آن را مخدوش مى سازد, و نظريه كيهان شناسى نيوتن, ماكس پلانك و نسبيت انيشيتن با تلقى جديد از عليت و زمان كه نحوه ارتباط خداوند با جهان را تحول مى بخشد, و نيز پيشرفت هاى جديد رايانه اى و هوش مصنوعى يا كشف مولكول هاى DNA كه نگرش انسان شناسى قرآن را به مخاطره مى اندازد.4
اما بدون ترديد به عنوان يك اصل موضوعى و مسلم, پذيرفته شده است كه قرآن كريم به عنوان تنها نسخه بى بديل وحى الهى كه از تحريف و تصرف بشرى محفوظ مانده است, اگر چه نقش اصلى و اساسى آن هدايت انسان و رساندن او به معارف حقيقى مى باشد و درصدد بيان مسائل علمى نبوده است, اما حاوى گزاره هايى از علوم مى باشد و آموزه هاى علمى بسيارى را مطرح ساخته است5 كه به صراحت يا ظهور قابل برداشت مى باشد كه به نمونه هايى نظير حركت خورشيد, حركت كوهها و زمين, لقاح گياهان و زوجيت آنها, حرمت گوشت خوك و خون6مى توان اشاره كرد.
واين مفاهيم بيانگر واقعيت است, نه اينكه بر طبق فهم و عرف زمانه ارائه شده باشد. و مدار برداشت از قرآن برمحور كشف قصد و اراده الهى از آيات قرآن و معنى دارى و فهم پذيرى متن آن مى باشد كه عقل, نص وحى7, سنت و منش پيامبر و امامان معصوم(ع) و سيره جارى مسلمانان شاهد و گواه آن هستند.
افزون بر اين, اعتقاد به فهم ناپذيرى قرآن با توصيفهايى كه در آيات وحى براى قرآن آمده مانند هدايت, موعظه, ذكر, شفا, نور و… ناسازگار مى نمايد. بر اين اساس, تفسير, وسيله اى براى نزديك شدن و كشف معانى و مدلولات قرآن و فهم آن است و شرط انتساب سخنى به قرآن آن است كه به گونه اى روشمند از متن قرآن كشف شود و نحوه استناد آن به متن نشان داده شود, زيرا قرآن اگر چه به هدف فهم مردم نازل شده, ولى با اين حال كتابى است در نهايت فصاحت و بلاغت و شيوايى و پر از كنايه, استعاره, تمثيل, تشبيه, اشاره, رمز و بدايع ادبى. و نيز به اقتضاى فرايند نهضت اسلام و شكل گيرى جامعه اسلامى عصر پيامبر(ص) نازل شده و فهم آن نيازمند آگاهى نسلهاى بعدى از فضاهاى نزول آيات و آگاهى از نشانه هاى پيوسته و ناپيوسته متن قرآنى است. بنابراين پژوهش و دستيابى به مفاهيم كه درحوزه علوم مختلف در قرآن كريم بيان شده است نيازمند كاوشهاى ژرف و گسترده و روشمند مى باشد كه علاوه بر اتقان, به واژه ها و الفاظ بسنده نشود, بلكه به معنى و مفهوم واژه ها, عبارتها و پيامهاى قابل استفاده دقت شود و پس ازمقايسه با اصول و بديهيات عقلانى واحراز سازگارى با آنها و نيز احراز سازگارى با ساير گزاره هاى يقينى قرآنى مورد استفاده قرار گيرد. و اين مهم جز از عهده قرآن پژوهان ژرف انديش و متخصص درگرايشهاى علمى ساخته نيست; كسانى كه ازهرگونه افراط و تفريط برحذر باشند و حريم قرآن اين آخرين سروش آسمانى را كه از ابعاد گوناگون, مانند فصاحت, بلاغت, محتواى عالى, اخبار غيبى و علمى و… معجزه مى باشد حفظ نمايند, زيرا هرگونه تساهل و تسامح در راستاى فهم اين متن مقدس, درخور سخت ترين نكوهش است:
(أفلايتدبّرون القرآن أم على قلوب أقفالها)محمد/24
بديهى است كه استخراج مفاهيم علمى قرآنى و تدوين فرهنگ بزرگ قرآن و علوم بر اساس اصول و مبانى شناخته شده تفسيرى و نيز اصول و مبانى شناخته شده علمى تلاش عميق و همه جانبه اين گونه متخصصان را مى طلبد.
علاوه مى دانيم كه حقايق هزار لايه قرآن بر بال انديشه و جان همگان فرود نمى آيد و راه يابى به كنه باطن آن ويژه صافى ترين جانهاست (لايمسّه الاّ المطهّرون)(واقعه/79) و نيز علاوه بر محكمات, متشابهاتى دارد كه هضم آن درخور انديشه فرهيختگان و نخبگان بشرى و راسخان در علم است (و ما يعلم تأويله إلاّ الله و الراسخون فى العلم) و ديگران از پرتو نور وجود ايشان مى توانند از اين فيض سرمدى بهره مند گردند.
اين نكته نيز نبايد مورد غفلت قرار گيرد كه قرآن كريم اگر چه به هدف فهم مردم از سوى خداى سبحان در قالب زبان مفاهمه عربى جاى گرفته است و زبان آن, عرفى است, با همه كنايه, استعاره, مجاز و…, اما با همه اينها وحى است و تودرتو و رازآلود, و نمودهايى از زبان رمزى, علمى و ادبى نيز در خود دارد. انسانها در حدّ وسع خود مى توانند از آن بهره گيرند و آن را كشف كنند. تاريخ طولانى تفسير كه با صبغه هاى گوناگون به نگارش درآمده و هر روش نكاتى درخود دارد كه ديگرى ندارد, شاهد گويايى بر درستى ادعاى فوق است. از اين رو ضمن احتياط كامل در راستاى صحت و اتقان برداشتها نبايد از شائبه تفسير به رأى پروا داشت, بلكه با جرأت و شهامت, اهل فن در هر رشته اى بايد با قرآن سخن بگويند و پرسشهاى خود را مطرح كنند و با عقلانى تر كردن انتظارات شان پاسخ دريافت دارند.

با توجه به شرايط مذكور و لزوم تحقق آن, مركز فرهنگ و معارف قرآن قم وابسته به دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم در پى راه اندازى موفق پروژه عظيم فرهنگ قرآن و انتشار اولين جلد آن و در راستاى استفاده درست و قانونمند و هوشيارانه از فرهنگ و معارف ناب قرآنى, اقدام به راه اندازى گروه جديدى با عنوان (گروه تخصصى فرهنگ قرآن و علوم) نمود.

هدف اساسى گروه, تدوين مجموعه عظيم (فرهنگ قرآن) و فراهم آوردن زمينه هاى مناسب براى دستيابى آسان و سريع دانشمندان در رشته هاى مختلف علمى به معارف قرآنى در گرايش علمى مورد نظر خودشان مى باشد. و نيز براى جامعيت بخشيدن به پروژه عظيم فرهنگ عمومى قرآن كريم, نتايج تحقيقات هر يك از گروه هاى تخصصى در رده الفبايى خود در آن مجموعه عظيم اشراب خواهد شد. (گروه فرهنگ قرآن و علوم) در پژوهشهاى تخصصى اولويت را به آن دسته از علوم و مفاهيم داده است كه علاوه بر نياز محافل علمى فرهنگى به آن, اطلاعات چشمگيرى نيز براى آنها از قرآن مى توان به دست آورد. اين گروه با استفاده از گروه هاى تخصصى مزبور تحت نظارت علمى جمعى از فرهيختگان و قرآن پژوهان صاحب نام و داراى مدارج عالى علمى و حوزوى فعاليت مى كند و نيز از همكارى متخصصان صاحب نظر در گرايشهاى مختلف علمى به عنوان استادان ناظر پروژه ها بهره مند مى شود.
عناوينى كه تا كنون پژوهش درباره آنها آغاز شده است عبارتند از:
1. فرهنگ قرآن و مفاهيم سياسي2. فرهنگ قرآن و مفاهيم جامعه شناسى
3. فرهنگ قرآن و مفاهيم تربيتي4. فرهنگ قرآن و مفاهيم زيست محيطى
5. فرهنگ قرآن و مفاهيم حقوقى (در گرايش هاى چهارگانه حقوق عمومى, خصوصى, جزا و جرم شناسى و بين الملل).
و نيز طرح هايى در دست مطالعه دارد كه عبارتند از:
1. فرهنگ قرآن و كيهان شناسي2. فرهنگ قرآن و روان شناسى
3. فرهنگ قرآن و مفاهيم اقتصادى.
همچنين طرحهايى دراين راستا قابل مطالعه هستند كه عبارتند از: فرهنگ قرآن و عرفان, كلام, فلسفه, علم ژنتيك, پزشكى, هنر, زبان شناسى, مديريت و…
در راستاى تحقق اين اهداف بلند, مركز فرهنگ و معارف قرآن, صاحب نظران, قرآن پژوهان و دانش آموختگان حوزه هاى مزبور را به همكارى فرا مى خواند.

چکیده: این نوشتار به نقش و جایگاه «فرهنگ قرآن» در تدوین پایان نامه ها می پردازد، نویسنده نخست از ضرورت تدوین «فرهنگ قرآن» و ضوابط رعایت شده در آن سخن می گوید، سپس چالش های فراروی تدوین پایان نامه ها را مطرح می کند که عبارتند از: یافتن موضوع مناسب، دستیابی به مرجع مطمئن، طراحی دقیق، راهیابی به مفاهیم مربوط به موضوع، فقدان تولید علم، دسترسی دشوار و ناقص به اطلاعات، بی خبری از واژه های مشابه، فقدان منابع جامع.
آنگاه از کارکرد «فرهنگ قرآن» در از بین بردن چالش های یاد شده و آسان کردن تحقیق و تدوین پایان نامه ها سخن می گوید و در این زمینه از مثالها و نمونه هائی یاد می کند.

كليد واژه‏ها: فرهنگ قرآن، پایان نامه، موضوع، مرجع، طراحی موضوع، اطلاعات

مقتضاى جامعيت و مرجعيت قرآن كريم « تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ» (نحل/89) (در روايات رك:كليني،1/113 و 123) پاسخگويى آن به نيازهاى بشرى در هر زمانى است.گاه، راههاى جديدى براى حل معضلات دائمى بشر كشف مى‏شود و طرح‌هاى عملى‏ترى پيشنهاد مى‏گردد، زمانى موضوعات جديدى پيش مى‏آيد و گاهى نيز به تناسب پيشرفت بشر و تغيير شرايط اجتماعى و علمى، نيازهاى جديدى بروز مى‏كند. كتاب دين خاتم، ظرفيت روشنگرى(رك: نحل/44 و 89) و نورگسترى(رك: مائده/15) در تمام شرايط فوق را دارد و وظيفه تبيين و تفسير آيات در چنين گستره وسيعى بر عهده رسول اكرم‏(ص)(طوسي،1/31؛ معرفت، 1/50 ) و ائمه اطهار(ع)(راسخان در علم) وعالمان و مفسران سخت‏كوش و ژرف‏ نگرى است كه با مجاهدت به معارف قرآن دست مى‏يابند و در هر عصرى ‏به نياز مقدس بشر پاسخ مى‏گويند.
چنين كاركردى موجب شده است قرآن كريم براى هميشه محور امورى چون: تحقيق، تفسير و گزارش باقى ‏بماند؛ چنان‏كه وجود ده‌ها هزار كتاب كه قرآن را چون نگينى احاطه كرده‏اند، گواه اين مدعا است. اين تلاش‌ها امروزه با ايجاد مراكز علمى، پژوهشى و تخصصى سامان ‏يافته‏تر شده و سالانه هزاران تحقيق، تأليف و پايان‏نامه با محوريت قرآن كريم نگاشته مى‏شود.
از يك سو پايان ‏ناپذير بودن معارف قرآنى، ژرف و عميق بودن مفاهيم قرآن و داشتن بطون و لايه‏هاى فهم ‏متعدد، و از سوى ديگر، وجود هزاران تحقيق و تأليف و صدها تفسير كه هر يك با گرايش و روشى ويژه و مطابق ‏نياز عصر خود نگاشته شده‏اند، محققان را در استفاده از ذخاير بزرگ علمى - تفسيرى با مشكل جدى روبه‏رو مى‏كند.
طى قرون گذشته تلاش‌هاى ارزنده‏اى صورت گرفت تا مجموعه‏هايى فراهم آيد كه اطلاعات قرآن را در اختيار محققان قرار دهد. معجم‌هاى الفاظ، اوّلين محصول اين احساس نياز بود و در ادامه، نرم‏ افزارهايى قرار داشتند كه ‏الفاظ قرآن را به گونه‏اى منظم و نظام‏مند در اختيار قرار مى‏دادند؛ اما آنچه مى‏تواند نياز مفسران و محققان را به‏طور دقيق جوابگو باشد، معجم‌هايى است كه به محتواى قرآن ناظر باشد و به طور دقيق‏تر و جامع‏تر مفاهيم ومحتواى قرآن را در دسترس قرار دهد. «فهرست موضوعى قرآن» نگاشته آقايان بهاءالدين خرمشاهى و كامران ‏فانى و «فروغ بى ‏پايان» محصول تلاش آقاى معاديخواه را بايد از اين دست آثار دانست. اما محدوديت‏ موضوعات ارائه شده در اين آثار، مشكل مهمى بود كه موجب مى‏شد محققان هميشه نتوانند براى هر موضوعى ‏مطلبى در آن بيابند. از اين‏رو، جاى خالى كارى بس عظيم‏تر همواره احساس مى‏شد. سرانجام اين نياز با عرضه‏ فرهنگ قرآن به گونه‏اى بايسته پاسخ داده شد و مجموعه‏اى ارائه گرديد كه تمام اطلاعات مورد نياز را به گونه‏اى علمى، فارسى و روان گردآورده است.

فرهنگ قرآن، مجموعه‏اى است كه تلاش‌هاى مهم مفسران را در جنبه‏هايى چون: كلامى، فلسفى، فقهى، حقوقى، سياسى، اجتماعى، اخلاقى و تربيتى به گونه‏اى سامان يافته و علمى و در قالب اطلاعات و موضوعات قابل ‏دسترسى آسان گزارش مى‏كند. هدف اين اثر، ارائه پاسخى عام و جامع به نياز مسلمانان و قرآن ‏پژوهان است.
«بسيارى از مفسران سخت‏كوش و ژرف‌‏انديش قرآن، هر يك از جايگاه گرايش و ذائقه خود به قرآن نگريسته‏اند. اين ‏طبقه از دانشمندان اسلامى، هر چند در تبيين ابعاد و زواياى فرهنگ قرآن تلاش ارزشمند بسيار كرده‏اند، اما هرگز نتوانسته‏اند گستره معارف قرآن را به شكل جامع و فراگير پيش روىِ مسلمانان قرار دهند. در قرآن مجيد تعاليم وآموزه‏هايى است كه همچنان باقى مانده و دست تحقيق و تأليف آنها را لمس نكرده است. اين نياز مقدس و اين راه دراز، بلند همّتانى را مى‏خواهد كه گرد هم آيند و با تلاشى تازه و با به كارگيرى ابزار مدرن راه نپيموده را هموار كنند و راه ورود به عرصه‏هاى گوناگون فرهنگ قرآن را بگشايند....»(هاشمي رفسنجاني،/49)
اگر چه اين احساس نياز قبلاً نيز ايجاد شده و مجموعه‏هايى ارائه گشته بود، اما حقيقت اين است كه توان ‏پاسخگويى كامل به سيل نيازهاى عظيم و عميق محققان قرآنى در سطح حوزه و دانشگاه را نداشتند. از اين‏رو، ارائه اثرى جديد ضرورى مى‏نمود. محققان فرهنگ قرآن پاسخ به اين نياز را فقط از رهگذر همدلى گروه كاردان و قرآن‏ شناسى كه فرصت لازم را داشته باشند، مى‏دانند.

اين كتاب تلاش دارد به عنوان معجمى از قرآن كريم كه جامع و آسان‏ياب است، به شمار آيد و در كنار آن، مرجعى ‏قابل اعتماد براى محققان باشد. يازده اصل در گزينش مدخل‌ها رعايت شده كه از جمله آنها است:
1. قرآنى بودن مدخل و داشتن اطلاعات قرآنى در آنها لحاظ شده است.
2. در فارسى يا عربى بودن مدخل، به شناخته بودن آنها توجه شده است.
3. اقسامِ عنوان كلى - اگر اصطلاح باشد - جداگانه مدخل قرار گرفته است.
4. اَعلام مصرّح و غيرمصرح در قرآن مدخل قرار گرفته‏اند (بر اساس روايات و كتب تفسير و اسباب نزول به ‏آنها اشاره شده است).
گفتنى است كه در بحث‌هاى آتى به تفصيل درباره اصول و ضوابط برداشت از آيات، سخن خواهيم گفت.

روندى كه معمولاً در پايان‏نامه‏نويسى پيش روى محققان است، چنين است: 1.انتخاب موضوع تحقيق؛ 2.تنظيم‏طرح و ساختار تحقيق (فصل‏بندى)؛ 3.گردآورى اطلاعات؛ 4.استنباط و برداشت از مطالب.
از فرهنگ قرآن مى‏توان انتظار داشت، محققان را در تمامى مراحل فوق يارى رساند. اينك چالش‌هاى عمده‏اى را كه محققان در مسير پايان‏نامه‏نويسى با آن دست به گريبان هستند، بر مى‏شماريم و آن‏گاه به سراغ فرهنگ قرآن‏ مى‏رويم تا امكان پاسخگويى آن به اين چالش‏ها را تبيين كنيم.

موضوع مناسب، موضوعى است كه هم نياز محقق را رفع كند و هم مورد علاقه او باشد و در عين حال، از لحاظ قرآنى نيز اطلاعات لازم را داشته باشد. محقق براى اين كار ناچار است همواره در پى موضوع‏يابى باشد و چه بسا انتخاب موضوعى نامناسب يا نامرتبط، عامل عمده در ناكامى محقق و گاه سرخوردگى او در مسير تحقيق ‏مى‏شود. 2 از اين رو، در كتاب‌هاى روش تحقيق، بخشى به عنوان «منابع و مراجع براى انتخاب موضوع تحقيق» اختصاص مى‏يابد.(نادري،/45)

ترجيع ‏بند ارزيابان در پايان‏نامه‏ها، نداشتن منابع مطمئن است؛ به گونه‏اى كه گاه منابع اصلى كه محقق در پايان‏نامه‏اش استفاده كرده است، مهر غير مطمئن و بى ‏اعتبار مى‏خورد و اساس تحقيق و نتايج آن نيز بى ‏اعتبار مى‏شود. منبع و مرجع مطمئن هم در علوم انسانى و هم در علوم تجربى، اصلى‏ترين ماده اوّليه و تكيه‏گاه محقق به ‏شمار مى‏رود. ارائه نظام‌هاى آمارى و ارزيابى منابع، همه در اين راستا است و قصدى جز آزمودن ميزان اطمينان و ارزش منابع را ندارند. بنابراين، محقق همواره بايد اين دغدغه را داشته باشد كه اصول تحقيق خود را بر پايه‏هاى ‏استوار قرار دهد.
از سوى ديگر، محقق بايد در بخش تاريخچه پايان‏نامه خود به پيشينه تحقيق اشاره كند(همان) و به نوعى در مورد موضوع مورد نظر منابع را از نظر بگذراند. در اين بخش است كه اگر وى منابع غير مطمئن را گزارش دهد و به‏ عنوان پيشينه تحقيق مطرح كند، هم از سوى ارزيابان مورد نقد قرار خواهد گرفت و هم ذهنيت خود محقق به‏ دليل آشنايى با مطالب غير مطمئن دچار تزلزل خواهد شد. در حوزه قرآنى با وجود هزاران دلالت و نشانه، گاه‏ محققان با مسكوت گذاشتن آن دلالت‌ها و نشانه‏ها موجب فراموشى و خروج موضوعات فراوانى از صحنه علمى و تحقيقى شده‏اند و پايان‏نامه‏نويسان هم به همين دليل از توجه به آنها محروم مانده‏اند.

اين چالش را بايد از دردسرهاى اصلى پايان‏نامه‏نويسان برشمرد. 3 گاه طراحى آنها چندين بار مورد خدشه قرار مى‏گيرد و حتى بعد از نوشتن پايان‌نامه، با اشكال ارزيابان به ساختار تحقيق، محقق با ناكامى روبه‏رو مى‏شود. دليل ‏اصلى آن هم نداشتن پيوند عميق معرفتى با موضوع و درك غلط از موضوع تحقيق، ابعاد، زوايا، ابهامات، ظرايف‏ و برداشت‌هاى آن است. بنابراين، محقق بايد بتواند با تسلط بر همه ابعاد موضوع، نظامى معقول و منطقى براى‏ تحقيق خود فراهم آورد كه اوّلاً: جامع اطراف باشد و همه موضوعات مرتبط با موضوع اصلى را در برگيرد؛ ثانياً: مانع اغيار باشد و دچار زياده ‏نويسى و حاشيه ‏پردازى نشود؛ ثالثاً: در سايه تسلط بر ابعاد موضوع، نظم منطقى‏ به ساختار بدهد.

براى پيگيرى يك موضوع تحقيقى، ابتدايى‏ترين كار جستجوى موضوعى است. اما اين فقط آغاز راه است و دست كم در موضوعات قرآنى، بايد پژوهش محتوايى هم صورت گيرد؛ زيرا بيشتر مراجع علمى موجود توان ‏ارائه موضوعات بر اساس الفاظ را دارند و حال آنكه هزاران اطلاعات گرانبها وجود دارد كه فقط به صورت ‏مفهومى قابل دستيابى‏اند. مشكل عمده، زمانى بروز مى‏يابد كه تحقيق پايان‏نامه تمام مى‏شود و دانشجو هنگام ‏ارزيابى اثر خود با حجم زيادى از اطلاعات محتوايى اساتيد روبه‏رو مى‏شود كه به بركت تسلط بر محتوا و مفاهيم ‏قرآنى به آنها رسيده‏اند و محقق از بيشتر آنها غافل بوده است. بنابراين، محقق بايد منابع خود را به دو گروه تقسيم‏ كند: منابعى كه راهيابى واژه‏اى به موضوع را ممكن مى‏سازند و منابعى كه راهيابى محتوايى به موضوع را مقدور مى‏سازند. 4

هدف نهايى از پايان‏نامه‏نويسى تمرين براى ورود رسمى به عرصه تحقيقات و توليد علم است. از اين‏رو، در صورتى محقق مى‏تواند پايان‏نامه موفقى ارائه كند كه به علايق، نيازها و ضرورت‌هاى روز پاسخ بگويد و اين زمانى ‏حاصل مى‏شود كه منابع مورد استفاده روزآمد و داراى آخرين دستاوردها و نگاه‌هاى علمى هم باشند و محقق با استفاده از آنها، علم را پله‏اى بالاتر ببرد. در غير اين صورت، حاصل تحقيق جز تكرار سخنان و دستاوردهاى‏ گذشته نخواهد بود. اگرچه اين كار براى شروع و تمرين شايد بد نيست، اما مشكل، زمانى بروز مى‏كند كه نويسنده ‏به همين وضع عادت مى‏كند و در آينده، تحقيقاتى فاقد جهت‏گيري‌هاى مورد نياز جامعه و فاقد كارايى لازم ارائه ‏مى‏كند. يكى از اهداف طرح پيشينه تحقيق نيز توجه به همين نكته است كه محقق با يافتن آخرين نقطه توقف در تحقيقات علمى، آن را تداوم بخشد. پس بايد به منابعى مراجعه كند كه داراى آخرين دستاوردها باشد.(خاكي،/27)

گاه منابع مورد مراجعه چنان به بى‏نظمى، زياده‏نويسى، خروج موضوعى از بحث، ابهام‏گويى و به كار بردن زبان‏ نارسا گرفتارند كه محقق به ‏زودى از مطالعه آن خسته مى‏شود و با هر بهانه‏اى شرّ آن منبع را از سر خود كم مى‏كند و به منابعى پناه مى‏برد كه دسترسى به اطلاعات آن از لحاظ ساختارى و حتى شكلى آسان‏تر باشد و اطلاعات بيشتر را با زحمت كمتر در اختيارش بگذارد. در صورت نبود چنين منابعى است كه پايان‏نامه و تحقيق دچار كاستى و نقص مى‏شود، با اينكه نيروى فراوانى از محقق صرف شده است.

محققان و پايان‏نامه‌نويسان گاه غافل از وجود ده‌ها واژه مشابه، به ارائه تحقيق مى‏پردازند. اين موضوع گاه معلول‏اصل غفلت از وجود واژه‏هاى مشابه است و گاهى به دليل ناتوانى يا نداشتن فرصت كافى براى بازيابى واژه‏هاى ‏مشابه و گاهى نيز به ارائه مشاوره ناقص از سوى مشاوران مربوط مى‏باشد. 5

علاوه بر بحث روزآمدى منابع، برخى از تحقيقات و محققان در پى آن هستند كه محقق بعدى را با سختي‌ها، ناكامي‌ها و نيز افق‌هاى ناگشوده‏اى كه نياز به گشايش دارند، آشنا سازند. اين كار باعث رونق علمى و بازبودن عرصه ‏تحقيق براى محققان است و موجب مى‏شود آنان انگيزه كافى براى پايان‏نامه‌‏نويسى با هدف گشودن افقى جديد داشته باشند؛ اما متأسفانه اين روند در اقليت است و اكثر منابع تحقيقى فاقد چنين نگرشى‏اند. 6

روند عادى در پايان‏نامه‏نويسى مراجعه به ده‌ها كتاب و يا مقاله در هر بخش از موضوع تحقيق است. اگر چه اين ‏كار بر غناى كار علمى مى‏افزايد، اما دليل عمده اين رويكرد نبود منابعى است كه مطالب تمام اين كتاب‌ها يا مقالات ‏را يكجا گرد آورد و امكان نگاه جامع و كامل را به محقق در ضمن مطالعه حداقل منابع و صرف كمترين هزينه ‏فراهم آورد. موضوع مذكور باعث مى‏شود پايان‏نامه ‌نويسان فرصت‌هاى زيادى را صرف مطالعه كتاب‌هايى كنند كه گاه‏ درصد اندكى نوآورى دارند و قريب به اتفاق مطالب آنها مشابه و تكرارى است.
آنچه گفتيم مهم‏ترين چالش‌هايى است كه محققان و پايان‏نامه‌نويس‌ها به خصوص در حوزه قرآن كريم با آن روبه‌رو هستند. در فصل آتى نه ويژگى فرهنگ قرآن را برمى‌شماريم كه توان پاسخگويى به اين نيازها را دارند. بديهى است محققان براى پوشش دادن به ديگر نيازهاى خود بايد به منابع مورد نياز ديگر هم مراجعه كنند.

فرهنگ قرآن با توجه به توان پاسخگويى به چالش‌هاى عمده محققان در پايان‏نامه‏هاى قرآنى، در صورت معرفى‏ صحيح آن، خواهد توانست از لحاظ متعددى سير پايان‏نامه ‏نويسى را با تكامل و سرعت روبه‏رو سازد. باز كردن ‏افقهاى جديد در نظريه هاى قرآنى، دسترسى سريع تر و دقيق تر به اطلاعات قرآنى، افزايش حجم پايان نامه‏ها وتحقيقاتى قرآنى به دليل كم هزينه بودن تحقيق در سايه وجود معجم بزرگ موضوعى و محتوايى، تنوع و تعدد يافتن موضوعات قرآنى پيشنهادى براى پايان نامه‏ها، تنها بخشى از تأثير مذكور است كه در ادامه به آنها مى‏پردازيم.

اولين گام براى نوشتن ‏پايان‏نامه در حوزه علوم و معارف قرآن، موضوع‏يابى قرآنى است. مراكز و دانشگاه‏ها و نيز قرآن‏ پژوهان همواره با كمبود موضوعات قابل پژوهش روبه‏رو هستند. فرهنگ قرآن گسترده‏ترين مرجع موضوع‏يابى و كليد راهيابى جامع به ‏موضوعات قرآنى است كه با ارائه ده‌ها هزار موضوع و مدخل قرآنى دست محققان و مراكز علمى را در انتخاب ‏موضوع تحقيق باز كرده است. گستردگى مدخل‌هاى فرهنگ قرآن مديون استفاده از اين منابع است: 1. برنامه نرم‏ افزارى‏ تبيان؛ 2.كارهاى انجام شده در تفسير راهنما؛ 3.مراجعه به اصطلاح‌نامه‏هاى قرآنى؛ 4.مراجعه به تفاسير معتبر شيعه ‏و سنى؛ 5.كتابهاى شأن نزول؛ 6.اَعلام قرآن؛ 7.علوم قرآن.
محققان اين كتاب براى يافتن معادل‌هاى قرآنى موضوعات به منابعى همچون: مفردات راغب، لسان العرب، التحقيق و فرهنگنامه‏ها مراجعه كرده‏اند. روشن است كه محقق و نويسنده پايان‏نامه بعد از موضوع‏يابى، مى‏تواند به ‏تفاسير معتبر فريقين در ذيل هر آيه مراجعه و به ‏تفصيل درباره آن به تحقيق بپردازد. بنابراين، فرهنگ قرآن نه تنها مرجع موضوع‏يابى براى پايان‏نامه‏ها است؛ بلكه امكان مراجعه هدفمند و راحت به تفاسير را هم فراهم مى‏آورد و مرجعى براى منبع‏يابى نيز خواهد بود، به‏ خصوص در مواردى كه برداشت‌هاى احتمالى ذكر مى‏شود، منابع هم‏ معرفى مى‏گردند.

روش كار در فرهنگ قرآن به گونه‏اى است كه محققان در موضوع‏ سازى و مدخل‏گزينى دچار تفسير به رأى ‏نشده‏اند و در سايه معيارهاى علمى و دقيق عناوين و موضوعات مدخل‌ها با مطالب ذيل آن سازگار است.
محققان براى وصول به اين هدف، اصول و ضوابط يازده‏گانه‏اى را طراحى و بر اساس آن حركت كرده‏اند. اين ‏اصول عبارت‏اند از:
1. در برداشت از آيات، چينش و نظم كنونى آيات در بسيارى از موارد مورد توجه بوده است؛ چنان‏كه برخى ‏روايات نظم فعلى آيات را توقيفى مى‏داند. (سيوطي،1/153-126)
2. در برداشت‌ها از روايات تفسيرى نيز استفاده شده است. مشروط بر اينكه با مبانى شناخته شده دينى سازگار باشد؛
3. از روايات شأن نزول هم با شرايطى استفاده شده است.
4. ظاهر كلمات قرآن بر اساس فهم عرف داراى حجيّت دانسته شده است.
5. از همه ابعاد كاربرد زبان عربى سود برده شده است؛ قابليت‌هايى كه بر اساس قواعد نحو و اصول بلاغت در ادبيات عرب وجود دارد، مانند: ذكر جمله‏هاى معترضه، كاربرد متفاوت حروف عطف، استثناى مفرّغ، حذف ‏مفعول و...، ترقى و اعراض از مفهومى به مفهوم ديگر، التفات، تغليب، صنعت قلب، آوردن ماضى در جاى‏ مضارع و عكس، كنايه، مجاز، استعاره، تمثيل و تشبيه، استخدام، اشاره و تلميح.
6.توجه به سياق.
7.مفاهيم قابل استفاده.
8.توجه به تقرير قرآن.
نتيجه چنين توجهى در حوزه فرهنگ قرآنى، موجب شده است فرهنگ قرآن به عنوان مرجع قابل اعتمادى براى ‏محققان درآيد و ارزش و اعتبار اطلاعات آنان را تأييد كند. بنابراين، از اين جهت نيز فرهنگ قرآن خواهد توانست‏ نقش گسترده‏اى در معتبر بودن منابع اطلاعاتى پايان‏نامه‏هاى قرآنى ايفا كند و موجب صحت بيشتر نتيجه‏گيري‌ها ودستاوردهاى علمى پايان‏نامه‏ها باشد.

از جمله چالش‌هاى پايان‏نامه‏نويسى نگارش طرح پايان‏نامه، تدوين فصول و چينش بخش‌هاى آن است. عموم ‏محققان فرصت زيادى را به اين بخش اختصاص مى‏دهند تا اتقان كار آنان در مرحله ساختار بيشتر شود و البته اين ‏امر خود در گرو مطالعات به نسبت گسترده در مورد موضوع تحقيق است تا محقق بتواند بر زواياى اصلى بحث ‏مسلط شود و گره‏هاى ناگشوده را بشناسد، ابهام‌ها را دريابد، انحرافات را تشخيص دهد و آن‏گاه براى هر يك فصل‏ مناسبى اختصاص دهد.
فرهنگ قرآن از اين حيث نيز كمك شايانى به محققان مى‏كند؛ زيرا محققان آن با دقت‏ نظر فراوان و صرف وقت ‏زياد ريزترين عنوان‌هاى هر موضوع را كاويده‏اند و زواياى پيدا و پنهان هر واژه و عنوانى را به طور كامل جستجوكرده‏اند. محقق با نگاهى دقيق به مدخل‌ها مى‏تواند به راحتى پايان‏نامه خود را طراحى كند و عناوين لازم و كافى براى ‏فصول و بخش‌هاى خود بيابد.

آثار استبداد: اذيت، استثمار، استضعاف، ايجاد ترس، ايجاد نظم طبقاتى، تهمت، حبس بى‏گناهان، ختم قلب، خفقان، سلب آزادى، شكست، شكنجه، ظلم، قتل، مانع ايمان
استبدادگران: پيروزى بر استبدادگران، عوامل پيروزى بر استبدادگران: استمداد از خدا، تقوا، توكل، صبر.
شكست استبدادگران، كيفر استبدادگران، مبارزه با استبداد گران، ترك مبارزه با استبدادگران
مصاديق استبدادگران: اشراف قوم شعيب، اصحاب قريه، حاكمان بيت‏المقدس، حاكمان عصر اصحاب اخدود، حاكمان عصر اصحاب كهف، حاكمان مصر، فرعون، فرعونيان، قوم ثمود، قوم عاد، قوم نوح، كافران ‏امت‏ها
زمينه‏هاى استبداد: استكبار، افساد، قدرت، كفر.
البته روشن است كه محققان فرهنگ قرآن به دلايلى از جمله آسان‏ياب بودن موضوعات، روش الفبايى را در كل‏ كتاب جارى كرده‏اند. از اين‏رو، محققان بايد خود به موضوعات و فصول ترتيب منطقى دهند؛ براى مثال، در طرح ‏فوق نظم منطقى چنين خواهد بود:
1. معناى استبداد (با الهام از بخش آغازين مدخل، نويسنده بايد به شرح و بسط آن بپردازد.)
2. زمينه‏ها
3. مصاديق
4. آثار استبداد

بيشتر مجموعه‏هاى موجود بر اساس الفاظ قرآن طراحى شده‏اند و فقط آن بخش از اطلاعات قرآنى را كه بر مبناى ‏الفاظ قابل بازيابى است، در اختيار محقق قرار مى‏دهند. اين مشكل در نرم‏افزارها هم وجود دارد و مشكلى تقريباً فراگير براى محققان در پايان‏نامه‏نويسى و ديگر نگارندگان قرآنى است. صدها موضوع وجود دارد كه با ظاهر و لفظ نمى‏توان به آنها دست يافت؛ اما مراجعه به محتواى قرآن نشان از وجود آنها مى‏دهد. در مواردى هم كه لفظ در قرآن هست، باز مراجعه به محتوا تحقيق را كامل‏تر مى‏كند و بدون آن دامنه تحقيق، ناقص و نتيجه و نظر نهايى فاقد استحكام لازم خواهد بود. فرهنگ قرآن تا حد زيادى اين مشكل را حل و موضوعات را به طور محتوايى كاوش‏ كرده است؛ براى مثال، به چند نمونه توجه مى‏كنيم كه عنوان و نمايه ذكر شده در لفظ آيه وجود ندارد:
156.«افترا بستن به نوح» و نفى نبوت وى از سوى اشراف خويش
« وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ ... فَقَالَ الْمَلأ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ» (مؤمنون/23و 24) (هاشمي رفسنجاني،4/106)
«و ما نوح را بسوي قومش فرستاديم.....جمعيت اشرافي(و مغرور)از قوم نوح كه كافر شده بودند گفتند:«اين مرد جز بشري همچون ما نيست، كه مي خواهد بر شما برتري جويد!»
103. اهميت تلاش براى كسب آزادى سياسى
« أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلإ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلا نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَأَبْنَائِنَا...»(بقره/246)
«آيا مشاهده نكردي جمعي از بني اسرائيل را بعد از موسي، كه به پيامبر خود گفتند: « زمامدار ( و فرماندهي) براي ما انتخاب كن! تا ( زير فرمان او) در راه خدا پيكار كنيم. پيامبر آنها گفت: « شايد اگر دستور پيكار به شما داده شود، (سرپيچي كنيد و ) در راه خدا، جهاد و پيكار نكنيد!» گفتند: ر چگونه ممكن است در راه خدا پيكار نكنيم، در حالي كه از خانه ها و فرزندانمان رانده شده ايم،...»

توجه به علايق، نيازها و ضرورتهاى روز در تفسير كه جهت‏گيرى عصرى يا اتجاهات تفسيرى ناميده مى‏شود، موجب كاربردى‏تر شدن تفسير و استفاده عملى از معارف قرآنى مى‏شود. به كار بستن همين روند در فرهنگ ‏قرآن ‏موجب خواهد شد پايان‏نامه‏هايى كه به عنوان منبع از آن استفاده مى‏كنند، در صحنه جامعه استفاده عملى داشته ‏باشند. مدخل‌هاى اين كتاب و نمايه‏هاى آن به ‏خوبى گوياى جهت‏گيرى نويسندگان به سوى مسائل و موضوعات ‏زمان ما است.
مدخل‌ها، عناوين و نمايه‏هايى چون: استكبار، اشاعه فحشا، تحريف دين، آخر الزمان، دنيا و آخرت، علاقه‏مندان به فحشا در آخرت، آزادى (آزادانديشى، آزادى اجتماعى، آزادى اقتصادى، آزادى اقليت‌ها، آزادى ‏انتخاب دين، آزادى تحقيق، آزادى جنسى، آزادى رأى، آزادى زنان، آزادى مطلق، آزادى ممنوع، امتحان با آزادى، حكومت و آزادى و...) اعتدال اجتماعى، اعدام محارب، حكومت و اقتصاد، مديريت اقتصادى، علم اقتصاد، مشكلات اقتصادى، اكثريت (اكثريت مردم، مسلمانان، ناآگاهى اكثريت و...) امامت (مرجعيت علمى امامان، امامت على‏عليه السلام، منشأ امامت و...) كه هر كدام گوياى نيازى از نيازهاى سياسى، اعتقادى، علمى، فرهنگى و اجتماعى است و محققان فرهنگ قرآن با مدخل و نمايه كردن هر يك كوشيده‏اند به معارف قرآنى در آن زمينه دست‏ يابند و آنها را در اختيار محققان قرار دهند.

در فرهنگ قرآن براى سهولت دستيابى به اطلاعات، نظام ارجاع مناسبى به كار رفته است. تنظيم الفبايى نمايه‏ها و فرعي‌ها، از جمله روش‌هاى آسان‏سازى وصول به موضوعات است. گرچه تنظيم منطقى كار را زيباتر مى‏كرد، اما اين‏ كار هميشه ممكن نيست و از طرفى دستيابى به اطلاعات آن هم نيازمند پيشينه علمى نسبت به آن موضوع است؛ ولى در نظام الفبايى اين مشكلات وجود ندارد و هر كسى با هر سطحى از معلومات مى‏تواند به موضوع مورد نظرخود برسد. بنابراين، محقق بعد از مراجعه و يافتن موضوع و زير موضوعات، مى‏تواند بعد از مطالعه و تعمق براساس نظام منطقى دست به چينش بزند.
نكته مهم‏تر اينكه موضوعات فرهنگ قرآن به دقت داراى ساختار هستند. براى اين كار تمام موارد موجود درقرآن ملاحظه و چينش شده است. آن‏گاه براى جلوگيرى از ايجاد عنوان‌ها و نمايه‏هاى غيراستاندارد و گمراه‏كننده، هر موضوع و عنوان ارزيابى محتوايى و شكلى شده است و نمايه‏ها با هم هماهنگ شده‏اند.
براى دستيابى به حداكثر آيات در موضوعات اصلى و ارجاعى و مرتبطات نيز علاوه بر تفسير راهنما منابع ‏ديگرى هم ملاحظه شده‏اند، مانند:
- المعجم المفهرس لالفاظ القرآن، محمد فؤاد عبدالباقى
- المعجم المفهرس لمعانى القرآن العظيم، محمد سام رشدى
- تصنيف آيات القرآن الكريم، محمد محمود اسماعيلى
- تفصيل الآيات القرآن الكريم، ژول لابوم
- فروغ بى پايان، عبدالمجيد معاديخواه
- نرم‏افزارهاى رايانه‏اى: صراط، تبيان، نور الأنوار 2 و...
همچنين بسيارى از تفاسير مانند الميزان در بخش‌هاى موضوعى، آيات مرتبط را جمع‏آورى كرده كه مورد استفاده قرار گرفته است.
گفتنى است نمونه‏هاى فراوانى از مدخل‌ها را مى‏توان ملاحظه كرد كه هم امكان دسترسى آسان به آنها وجود دارد و هم دستيابى حداكثرى به اطلاعات قرآنى آن فراهم مى‏باشد، مانند مدخل امامت.(هاشمي رفسنجاني، 1/218)

از جمله مشكلات محققان در پايان‏نامه‏نويسى، يافتن واژه‏هاى معادل و مرتبط با واژه اصلى و موضوع تحقيق ‏است؛ زيرا عدم تتبع در اين زمينه موجب فراموش شدن بخش مهمى از اطلاعات قرآنى و ناقص ماندن طرح‏ تحقيق خواهد شد. توضيحات آغازين فرهنگ قرآن درباره هر موضوع، تا حدى واژه‏هاى مرتبط را معرفى مى‏كند و محقق مى‏تواند علاوه بر استفاده از اين واژه‏هاى معادل، در بخش روايات نيز با بهره‏گيرى از آنها بر غناى تحقيق ‏خود بيفزايد.
محققان فرهنگ قرآن براى يافتن معادل‌هاى قرآنى موضوعات به منابعى چون: المفردات راغب، لسان العرب، التحقيق، فرهنگنامه‏ها، و اصطلاحنامه‏ها مراجعه نموده و كار را براى محققان آسان كرده‏اند؛ براى نمونه، درتوضيح مدخل آزادى مى‏خوانيم:
«آزادى در لغت به معناى حرّيت، اختيار، خلاف بندگى، عمل و ترك عمل و قدرت انتخاب است و در اصطلاح به معناى ‏مصون ماندن از اراده مستبدانه است و در حقوق انسان از قبيل: آزادانديشى، انتخاب عقيده، اظهار نظر و حق انتخاب نظام‏اجتماعىِ دلخواه، تجلى مى‏يابد. گفتنى است كه آزادى مورد نظر در اين مدخل از مقوله‏هاى روان‏شناختى عرفانى و فلسفى ‏نيست. در اين مدخل از واژه‏هاى «جدال»، «خلوا سبيلهم»، «شورى»، «نجات»، «واجتنبوا الطاغوت» و... استفاده شده‏است.»(همان،/261)

فرهنگ قرآن در برابر آيات دو گونه عمل مى‏كند؛ اول اينكه آيات را صريحاً ذيل مدخل‌ها و نمايه‏ها مى‏آورد. دوم‏ آنكه آيات را به گونه احتمالى مطرح مى‏كند.
اين روش باعث مى‏شود علاوه بر اطلاعات قطعى قرآنى، مطالب احتمالى هم از دست نرود و محقق بتواند با دقت در آنها امكان اظهار نظر داشته باشد و افقهاى جديدى در عرصه تحقيق و نظارت قرآنى گشوده شود؛ موضوعى كه تحقيقات و پايان‏نامه‏هاى قرآنى بر اساس آن به اجرا در مى‏آيند. محققان فرهنگ قرآن در دوازده مورد برخورد دوم را داشته‏اند و در پاورقى به توضيح دليل خود براى گزينش يك احتمال و ترجيح آن بر احتمالات ‏ديگر پرداخته‏اند. اين احتمالات عبارت‏اند از:
1. لغات مشكل، مبهم، غريب، مشترك لفظى، استعاره و معناى غير رايج
2. عبارت‌هاى مشكل
3. اماكن و اعلام مشتبه
4. برداشت‌هاي مبتنى بر تقدير و حذف
5. برداشت‌هاى مبتنى بر سياق و تناسب آيات با بيان كيفيت نسبت
6. برداشت‌هاى مبتنى بر بازگشت ضمير به يكى از چند مرجع
7. برداشت‌هاى مبتنى بر يكى از احتمالات معنايى
8. برداشت‌هاى مبتنى بر كنايه، مجاز، استعاره و...
9. برداشت‌هاى انتزاعى و استفاده پيامى از آيات
10. برداشت‌هاى مبتنى بر روايات، شأن نزول و...
11. موارد شبهه ‏انگيز كه با آيات ديگر مشابهت دارد و فقط از برخى برداشت مى‏شود
12. موارد احتمال نسخ.
براى مثال، در مدخل «امر به معروف» و در نمايه «احكام امر به معروف» (همان،4/104) دو عنوان پشت سر هم چنين آمده‏ است:
25. امر به معروف از واجبات كفايى بر امت اسلام
«وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ...»(آل عمران/104) 7
« بايد از ميان شما، جمعي دعوت به نيكي، و امر به معروف ...»
26. امر به معروف از واجبات عينى و همگانى بر امت اسلام:
« وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ...»(آل عمران/104) 8
اعدام در شريعت موسى
11. صدور حكم اعدام گوساله ‏پرستان بنى‏اسرائيل از سوى موسى‏ (ع)
« وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ...»(بقره/54) 9
« و زماني را كه موسي به قوم خود گفت: « اي قوم من! شما با انتخاب گوساله ( براي پرستش) به خود ستم كرديد! پس توبه كنيد؛ و به سوي خالق خود باز گرديد! و خود را [= يكديگر را] به قتل نرسانيد!...»

روش‌هاى مختلفى براى تفسير معتبر قرآن وجود دارد كه تفسير قرآن به قرآن، روايى، اجتهادى و كامل از آن‏ جمله‏اند. گرايش‌هاى مختلفى هم وجود دارد مانند: فقهى، عرفانى، اجتماعى، اخلاقى، تاريخى.(رك: علوي مهر) در فرهنگ قرآن، به دليل مراجعه گسترده به منابع، تمام روش‌ها و گرايش‌ها به گونه‏اى گرد هم آمده‏اند و موضوعاتى را ارائه كرده‏اند كه‏ حاصل آن نگرش جامع به آيات قرآنى است و جمع يكجاى آن ممكن نبود. به همين جهت، محقق براى دستيابى ‏به آن بايد كتب تفسيرى متنوعى را با گرايش‌ها و روش‌هاى مختلف مطالعه مى‏كرد. البته اين بهره‏گيرى از گرايش‌هاى‏ مختلف به جهت هدف اصلى فرهنگ قرآن، يعنى اطلاع‏ رسانى است.
به بيان ديگر، فرهنگ قرآن اگر چه يك فرهنگ با ده‌ها هزار عنوان خواهد بود، اما از سويى بايد به عنوان يك ‏تفسير جامع به آن نگاه كرد؛ با اين تفاوت كه در تفاسير جامع، مفسر به بيان تفسير در ذيل آيات مى‏پردازد؛ اما درفرهنگ قرآن محققان محتواى تفسير جامع را در قالب مدخل‌ها و نمايه‏ها جا داده‏اند و جويندگان معارف با هر سطح ‏و گرايش مى‏توانند بر ساحل آن بنشينند و جرعه نوش فرهنگ قرآنى باشند.
براى نمونه، گرايش سياسى را مى‏توان در مدخل آزادى(هاشمي رفسنجاني،/ 261)، گرايش فقهى را در مدخل آب(همان،/61)، گرايش اجتماعى را در امنيت(همان،/375)، گرايش روايى را در احكام آميزش(همان،/403) و گرايش ادبى را در صفحات متعددى (همان،/281، 372، 402 و... ) مشاهده نمود.

1. حافظ نيا، محمد رضا؛ مقدمه‏اى بر روش تحقيق در علوم انسانى، انتشارات سمت.
2. خاكى، غلامرضا؛ روش تحقيق با رويكردى به پايان‏نامه‏ نويسى، انتشارات بازتاب.
3. دلاور، على؛ روش‏هاى تحقيق در علوم تربيتى و روان ‏شناسى، دانشگاه پيام نور.
4. ربانى، هادى؛ پژوهش روشمند، اول، كتاب باز،1377ش.
5. رياحى، غلامحسين؛ آشنايى با اصول و روش تحقيق، اول، نشر اشراقية، 1370ش. ‏
6. سيوطي، جلال الدين؛ الاتقان فى علوم القرآن ،تعليقه دکتر محمد مصطفي ديب البغا، الطبعة الثالثة، دار ابن کثير، دمشق، 1416 ﻫ
7. طبرسي، فضل بن الحسن؛ مجمع البيان، الطبعة الاولي، دار المعرفة، بيروت، 1406هـ.
8. طوسي، محمد بن الحسن؛ التبيان في تفسير القرآن، دار احياء التراث العربي، بيروت.
9. علوى مهر، حسين؛ روش‌ها و گرايش‌هاى تفسيرى،اول، اسوه، 1381ش.
10. فرجاد، محمد على؛ مقدمه‏اى بر روش تحقيق در علوم تربيتى،‏ انتشارات الهام
11. كليني، محمد بن يعقوب؛ اصول كافى، تعليقه محمد جعفر شمس الدين، دار التعارف للمطبوعات، بيروت، 1411 ﻫ.
12. معرفت، محمد هادي؛التفسير و المفسرون، اول، التمهيد، قم، 137 ش
13. نادرى، عزت ‏الله و سيف ‏نراقى، مريم؛ روش‌هاى تحقيق در علوم انسانى با تأکيد بر علوم تربيتي ، مهارت،1363ش.
14. هاشمي رفسنجاني، اكبر و محققان مركز فرهنگ معارف قرآن؛ فرهنگ قرآن، چاپ دوم، بوستان كتاب، قم، 1383ش.

كليد مفاهيم, يا معجم موضوعى قرآن كريم, كه به زودى از سوى مركز فرهنگ ومعارف قرآن منتشر مى گردد, حاصل يك دوره تلاش علمى حجّة الاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى, رياست جمهورى اسلامى ايران واز زمره كتابهاى اطلاع رسانى است.
دانش اطلاع رسانى, دانشى ديرپا وكهن است, ولى شيوه نوين آن, نوپاست. اين دانش, بويژه در مورد قرآن كريم, از ديرباز, مورد استفاده قرارگرفته و كوششهاى وافر وچشمگيرى براى استخراج و عرضه تعاليم بلند آن, صورت گرفته است. درزمينه قرآن, فهرستها ومعجمهاى گونه گونى تاكنون به جهان علم و دانش عرضه گرديده است كه با توجه به كلمات, ادوات, ضماير و عبارات بوده وبه صورت كشف الآيات و يا معجمهاى الفاظ الفبايى سامان يافته اند. افزون بر معجمهاى يادشده, معجمهاى موضوعى گرد آمده در زمينه مفاهيم, اعلام, اماكن و رشته هاى تخصّصى نيز وجود دارند كه همان ملاك سابق را دارند و الفاظ و اشتقاقات صرفى درآنها محور بوده اند. اين دو دسته از معجمها, على رغم اين كه پژوهشگران را به بخشى از اطلاعات مورد نظر رهنمون مى سازند, امّا بخش مهمّ ديگرى, كه برگرفته از دلالت الفاظ و عبارات و ساختار جملات است, همچنان از دسترس علاقه مندان دور مى ماند. البته گرايشهايى دراين زمينه وجود داشته و در ساليان اخير انجام گرفته, امّا كاستيهايى دارند.

به دست آوردن ديدگاه قرآن كريم در يك موضوع, بويژه در مواردى كه لفظ خاصّى درآن مورد وجود ندارد و يا موضوعى در قرآن آمده است, امّا دقيقاً جاى آن با لفظ خاصّى روشن نيست, از مشكلات جدّى محققان و قرآن پژوهان است. به عنوان نمونه: يافتن مباحثى چون سنتهاى الهى, قانونمندى آفرينش, اداره جهان, قانونمندى تاريخ وجامعه, نظام اقتصادى و تربيت و دهها عنوان ديگر, چگونه ممكن است؟ كسانى كه در تفسير قرآن صاحب نظر نيستند يا به مفسّران وعالمان به علوم ومعارف قرآن دسترسى ندارند, چگونه مى توانند اطلاعات و موضوعات مورد نظر خويش را از قرآن به دست آورند؟
گزاف نيست اگر گفته شود:
بدون مطالعه دقيق قرآن از آغاز تا فرجام, چنين منظورى برآورده نمى شود.
حجّة الاسلام والمسلمين هاشمى رفسنجانى در مقدمه تفسير راهنما ازاين مشكل چنين ياد مى كند:
(گاه اتفاق مى افتاد براى پى بردن به نظر قرآن در باره يك موضوع, ناگزير از مطالعه تمامى آن مى شديم واين كار براى تحقيق در موضوعى ديگر, بايد تكرار مى شد.)1
افزون آن كه لازم است هرپژوهشگر, جداگانه در هرموضوعى اين تلاش علمى را براى خود به عمل آورد. چنين امرى استفاده عمومى از تعاليم قرآن را ناممكن ساخته, وقت زيادى را به خود مشغول خواهد كرد. ازاين رو, ضرورى است براى به دست آوردن ديدگاه قرآن كريم در زمينه هاى مختلف, به مفاهيم و دلالت الفاظ وعبارات توجهى بيش از گذشته مبذول گردد واين تلاش با توجه به ابعاد زير صورت پذيرد:
1. براساس دلالتهاى مطابقى, تضمنى, التزامى و اقتضايى الفاظ و جملات, به روشنى دلالتها ومرادهاى آن به دست آيد.
2. الفاظى كه داراى معانى متفاوت بوده واحتمالات درخور پذيرشى دارند و يا به دليل واقع شدن واژه در ميان جمله اى, آن لفظ معنايى غير از معناى لغوى رايج خود مى دهد, با ملاحظه جمله, معناى آن, به طور دقيق, روشن گردد.
3. براساس شأن نزولهاى معتبر در باره احكام, موضوعات, اعلام, اماكن و موارد تاريخى, كه بى گمان اطلاعاتى فراتر از الفاظ موجود ارائه مى كند وجزء تعاليم قرآن به حساب مى آيد, زواياى جديدى از اطلاعات برگرفته شود.
4. روايات وارد شده از معصومين(ع) در تفسير آيات, خود جايگاه ويژه اى در به دست آوردن مراد و معناى آنها دارد. چه بسا آيات بسيارى, معنايى غير از معناى ظاهر ورايج آن داشته باشد. اين ديدگاههاى تفسيرى, بايد در تفسير و برداشتها لحاظ گردد.
5. ارتباط فرازهاى يك آيه ويا ارتباط چند آيه با يكديگر و وحدت سياق ويا گرايشهاى موجود در آيات, مقاطع زمانى و مكانى نزول آنها و ساختار ادبى جملات, بى گمان در تفسير دخالت دارد كه با توجه به آنها نيز مفاهيمى قابل استخراج است.
6. اطلاعات مسلم بيرونى (اعم از عقلى و نقلى) كه چه بسا آيه اى ناظر به آنها بوده و يا دخالت دادن آنها, تفسير بهتر و روشن ترى از آيات به دست مى دهد, نيز بايد در برداشتهاى مدنظر باشد.
اينها و جز اينها, عواملى هستند كه اطلاعات قرآن كريم را از دلالت ابتدايى الفاظ فراتر مى برند. برخى ازآنها, هيچ گاه در معجمهاى ترتيب يافته براساس الفاظ, نقش وجايگاهى ندارند وطبيعى است كه با واژه هاى موجود در قرآن هيچ گاه نمى توان اطلاعاتى وسيع و گسترده به دست آورد.
گفتنى است چنين شيوه اى, به معناى تحميل عقيده و نظريه اى بيرونى بر قرآن نبوده ونيست تا آن را تفسير به رأى و ناروا دانست; چرا كه تفسير به رأى, نسبت دادن ديدگاهى به قرآن كريم, بدون داشتن دليل عقلى ويا نقلى برآن و تنها براساس تمايل و استحسان است2.
كتاب كليد مفاهيم قرآن, نخستين تلاش در راستاى تنظيم معجم موضوعى مفاهيم قرآن كريم است كه تا حدودى براساس ملاكهاى يادشده, تنظيم شده است.

از نوشته هاى آقاى هاشمى رفسنجانى چنين برمى آيد كه ايشان ساليانى درصدد انجام اين طرح بوده است:
(با نشر اولين جلد ازاين اثر, كه در نهايت زمينه تدوين كليد مفاهيم قرآن را فراهم مى آورد, تحقق آرزوهاى ديرينم را نزديك مى بينم; آرزوهايى بس ديرپا كه از دوران تحصيل و تحقيق در معارف اسلامى, در انديشه و روحم ريشه مى گرفت.)3
امّا به دليل وجود مشكلات و حضور فعال ايشان در مبارزه, انجام آن ميسّر نبوده است. تا اين كه در سال 1354 در پى دستگيرى و مشخص شدن مدت زندان, فرصت را براى برآوردن آرزوى خويش مناسب مى بيند. على رغم فراهم نبودن امكانات لازم ومناسب نبودن محيط, در تاريخ 1354/5/1 با در دست داشتن تنها يك دوره تفسير مجمع البيان, فيش بردارى را آغاز مى كند. با تلاشى جدّى وپيگير, از آغاز تا پايان قرآن كريم را موضوع نگارى مى كند. حاصل آن تلاشها, 22 دفتر 100 و 200 برگى با 31590 فيش است.
گفتنى است اين طرح, بدون هيچ پيشينه اى (دست كم براى نويسنده) طرحى ابتكارى است كه نويسنده دربرخورد با موضوعات جديد ودر پى يافتن ديدگاه قرآن, آن را پى ريخته و در فرصتى مناسب به اجرا گذاشته است.
حجّة الاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى, به دليل اشتغالات پس از انقلاب اسلامى, مجموعه يادداشتهاى تفسيرى خود را براى تكميل وآماده سازى جهت نشر, به دفتر تبليغات اسلامى واگذارد. براى برآوردن هدف يادشده, مركز فرهنگ ومعارف قرآن در سال 1366 تأسيس شد. مسؤولان, پس از مطالعات و بررسى همه جانبه, جهت تكميل و اصلاح نهايى فيشها, گروههايى مختلف از طلاب فاضل را تشكيل دادند و باعنايت به فيشهاى موجود, يكبار ديگر از آغاز تا فرجام فيش بردارى گرديد كه بالغ بر سه برابر فيشهاى موجود فراهم آمد. تاكنون 3 مجلّد از مجموعه يادشده موضوعات به نام (تفسير راهنما) به چاپ رسيده ومجلدات ديگر درحال آماده سازى است.

در حاشيه اصلاح وتكميل فيشها, براى اين كه اين يادگار عظيم علمى, جداگانه مورد بهره بردارى قرار گيرد, كليه دفاتر حجّةالاسلام والمسلمين هاشمى, توسط گروهى از محققان اين مركز ويراستارى و نمايه سازى گرديده و برنامه تبيان 3 ساخته و در سال 1371 به علاقه مندان عرضه گرديد4.
ايشان در مقدمه اى كوتاه بر آن برنامه, نوشته است:
(تبيان 3 را گامى در جهت خواسته ديرينم مى بينم. آرزويى كه سالها از وقت و نيرويم را با اميد و نشاط صرف آن كردم. آرزوى تهيه كليد و ارائه راه روشنى براى فتح ابواب ورود به وادى مقدس بيكران قرآن كريم.)
برنامه تبيان 3 با 1895 كليد واژه و 30915 عنوان فرعى و 15219 عنوان مركب غير تكرارى و 81174 عنوان مركب تكرارى, همان گونه كه نويسنده يادآورى كرده است, نخستين مرحله از مراحل تلاشهايى گسترده براى بهره بردارى از قرآن كريم است:
(اوّلين مرحله از مراحل بهره بردارى از مهم ترين ذخيره تلاشهاى علمى ام مى باشد كه به دنبال خود مراحل بالاتر وجامع ترى را دارد.)
پس از انتشار برنامه نرم افزارى تبيان 3 و استقبال علاقه مندان از آن, به دليل وجود اطلاعاتى مفيد در اين مجموعه علمى, مسؤولان مركز ياد شده, تصميم گرفتند آن برنامه را به صورت كتاب در آورند تا كسانى كه امكان و توان استفاده از كامپيوتر را ندارند, بتوانند ازآن بهره گيرند. بدين منظور, سه طرح زير در دستور كار قرار گرفت:
1. چاپ نمايه ها و موضوعات, همراه با آياتى كه موضوعات ونمايه ها ازآنها برداشت شده است. فايده چنين طرحى اين است كه استفاده كنندگان همه اطلاعات را يكجا در اختيار دارند ونيازى به مراجعه قرآن نيست.
2. چاپ نمايه ها همراه با آياتى كه موضوعات و نمايه ها ازآن برداشت شده است.
3. رده بندى نمايه ها بدون آوردن آيات.
سرانجام, پس از بررسيهاى طولانى و گسترده, طرح سوم به تصويب رسيد و اجراى طرح چاپ نمايه ها همراه با آيات, موكول به اتمام تفسير راهنما گرديد كه پيش بينى مى شود اين طرح, كتابى بالغ بر 20 مجلّد شود و در آينده اى نه چندان دور, در دسترس علاقه مندان قرار گيرد.
براى اجراى طرح سوم, گروهى مجموعه نمايه هاى موجود را كه بيش از 164000 عنوان تكرارى تركيبى بود, مورد بازبينى و حك و اصلاح قرار دادند. پس از اصلاحات جديد, كليه واژه ها بالغ بر 2000 عنوان شد كه به صورت الفبايى ـ موضوعى رده بندى شده است.

معجم موضوعى قرآن, برخلاف كاستيهايى كه سامان دهندگان آن, پذيرفته اند, داراى ويژگيهايى است كه ساير معجمهاى منتشره تاكنون, آن جامعيت را ندارند.
اين ويژگيها عبارتند از:
1. اين معجم, به صورت الفبايى ـ موضوعى رده بندى شده است. به اين معنى كه براى موضوعات, كليد واژه تعيين گرديده است و كليد واژگان براساس حروف الفبا تنظيم شده اند. هرعنوانى كه از جهت معرفتى, در حوزه آن كليد واژه قرار دارد, در ذيل آن آورده شده است. جويندگان براى يافتن اطلاعات مورد نياز خود, بايد به كليد واژگان مراجعه كنند و اطلاعات مربوط را در زير آنها بجويند.
2. كليد واژگان ونيز عناوين فرعى براساس اصطلاحات رايج زبان فارسى برگزيده شده اند, تا كسانى كه با زبان عربى آشنايى ندارند, به آسانى بتوانند ازآن استفاده كنند. تنها در مواردى كه واژه عربى,شناخته شده تر از واژه فارسى بوده, آن واژه, انتخاب گرديده است. همچنين در مواردى كه واژه اصطلاح قرآنى بوده و تبديل آن به فارسى گويايى لازم را نداشته و يا شبهه آميز بوده, همان اصطلاح به كار برده شده است.
3. مفاهيمى كه با عناوين ديگر, ارتباط معرفتى دارند و هر يك از آنها مى تواند در توسعه و يا تكميل اطلاعات ديگرى مفيد واقع شود, با رمز نيز ر. ك (نيز رجوع كنيد) ارجاع داده شده است.
4. واژگان مترادف مشخص شده و آن واژه اى كليد واژه و مدخل قرار گرفته است كه رايج تر و جامع تر است وواژگان هم معنى و مشابه با رمز ر. ك به مدخلى اصلى ارجاع گرديده است, تا علاوه بر پرهيز از پراكندگى اطلاعات, واژگان نوين وشناخته شده در عرف استفاده كنندگان, جايگاه خود را در ميان اطلاعات داشته باشد.
5. موضوعات, اماكن, اعلام و حوادث تاريخى كه در قرآن به آنها تصريح نشده, بلكه به اشاره آمده , دراين مجموعه گردآورى شده است كه ازاين جهت, راهگشاى خوبى براى پژوهشگران است.
6. گستره اطلاعات دراين معجم, بسيار فراتر از معجمهاى موجود است و براساس نكات ياد شده در مباحث پيشين, اطلاعات و موضوعاتى آمده است كه منحصر به فرد است. از اين روى, علاوه بر تعيين حدود و وسعت اطلاعات, موجب ايجاد ذهنيّت براى پژوهشگران جهت انجام پروژه هاى علمى درزمينه قرآن و مفاهيم آن و يافتن عناوين جديد مى شود.
در پايان, از همه علاقه مندان به ساحت مقدس قرآن كريم, درخواست مى شود هرگونه پيشنهاد و يا طرح خود را جهت هرچه جامع تر شدن كليد مفاهيم قرآن به مركز فرهنگ و معارف قرآن ارسال دارند.

عبدالمنعم الحفنی، قاهره: مکتبة مدبولی، چاپ اول، سال 2004، 2 جلد، 2484 ص.
نگارش مجموعه‏های دائرة المعارفی در سال‏های اخیر رشد فزاینده‏ای داشته است. کمتر موضوعی می‏توان یافت که در آن موسوعه و یا دائرة‏المعارفی تدوین نشده باشد. چاپ مجموعه‏های علمی، فقهی، کلامی، فلسفی، تاریخی، قرآنی و... گواه این مدعا است. هر چند که برخی با اصول دائرة المعارف‏نویسی و موسوعه‏نگاری فاصله بسیاری دارند.
در دهه اخیر چندین دائرة المعارف و دانشنامه قرآنی انتشار یافته که تنها بخشی از آنها با اصول نوین دایرة‏المعارف‏نویسی برابری دارد. از جمله: دائرة المعارف قرآنی 5جلدی چاپ هند؛ همچنین دائرة المعارف قرآنی چاپ لیدن هلند که تاکنون سه جلد آن منتشر گردیده و ظاهراً دو جلد دیگر آن باقی مانده است. نیز دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی جناب آقای خرمشاهی و جمعی از نویسندگان در 2 جلد (2382 صفحه) و اثر ارزشمند دیگری با عنوان دائرة المعارف قرآن کریم تألیف جمعی از محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن که اگر این اثر سودمند به سرانجام برسد با توجه به جامعیت و رعایت اصول دائرة‏المعارف‏نویسی نوین، جامع‏ترین و کامل‏ترین اثر در نوع خود می‏باشد و ضروری است که به زبان‏های دیگر به‏ویژه عربی و انگلیسی ترجمه گردد.
متأسفانه تاکنون تنها یک جلد این اثر منتشر شده و بی‏صبرانه انتظار انتشار دیگر مجلدات آن را داریم که ظاهراً بیش از 30 جلد خواهد شد.
اثر دیگری که جدیداً منتشر گردیده، موسوعة القرآن العظیم است که متأسفانه تنها از عنوان موسوعه یا دائرة‏المعارف برخوردار است و هیچ یک از اصول کمی و کیفی دائرة‏المعارف‏نویسی در آن رعایت نشده و صرفاً مجموعه‏ای گزینشی از برخی مباحث قرآنی است که به صورت غیر روشمند گردآورده است. برخی مباحث این اثر عبارتند از: برخی اصطلاحات قرآنی، قصص، امثال، سور، اسباب نزول، شبهات مستشرقان یهود، نصارا و مسلمین و ردیه‏های آن، اتهامات وارد شده بر پیامبر در بخش قرآنی، احکام فقهی اعم از فردی و اجتماعی، دیدگاهی درباره زن و جایگاه آن، حقوق انسان. با توجه به تخصص موءلف در علم ادیان مقارن. می‏توان گفت این اثر به صورت مقارنه‏ای با قرآن و تورات و انجیل تدوین شده است.
موضوعات و مباحث موسوعة القرآن العظیم، در 18 باب تنظیم شده است: 8 باب در جلد اول و 10 باب در جلد دوم. عناوین این باب‏ها عبارتند از: 1. مباحث قرآن‏شناسی و علوم قرآنی ؛ 2. نبوت و نبی در قرآن؛ 3. ایمان و اسلام؛ 4. اسرائیلیات و شبهات و ایرادات وارده در تفاسیر و ردیه‏های آن؛ 5. یهود و نصارا در قرآن؛ 6. معرفی سوره‏های قرآن؛ 7. قصص قرآن؛ 8. امثال و حکم قرآن؛ 9. اسباب نزول؛ 10. نسخ؛ 11.اصطلاحات قرآنی؛ 12. مباحث اعتقادی از جمله: مرگ و قیامت، بهشت و دوزخ؛ 13. قرآن وعلوم روان‏شناسی در قرآن؛ 14. قرآن و فنون و صنایع ادب واخلاق 15. اسلام وجنگ و جهاد؛ 16. اسلام و اجتماع شامل زن در اسلام، ازدواج و طلاق، حمل و ولادت و... ؛ 17. عبادات؛ 18. معاملات شامل مباحث سیاسی، اقتصادی، حدود، قصاص، دیات و... . این اثر مجموعاً 2413 مدخل اصلی و فرعی را در موضوعات یاد شده، بررسیده است. از دیگر کاستی‏های این موسوعه، نیاوردن منابع است. موءلف از منابعی که استفاده کرده، در متن پاورقی نامی نبرده است. همچنین این اثر فاقد کتابنامه است.

این اثر همچنان که از نام آن روشن است به معرفی اعلام و شخصیت‏های تفسیر، قرائات، نحو و لغت از قرن اول هجری تا عصر حاضر پرداخته است. به‏رغم ایراداتی که بدان وارد است ـ خصوصاً در بخش معرفی اعلام و شخصیت‏های شیعه ـ اثری است جامع، کارگشا و ارزشمند. البته با توجه به اینکه از اهداف نویسندگان ـ همچنان که در مقدمه و عنوان کتاب اشاره نموده‏اند ـ نقد و بررسی اعتقادات شخصیت‏ها و اعلام می‏باشد و موءلفان خود نیز دارای گرایش خاص مذهبی اهل سنت سلفی می‏باشند، نسبت به اعلام شیعه آرای ناصوابی ارائه داده و راه افراط را در پیش گرفته‏اند. در چنین مجموعه‏ای این مطالب دور از انتظار می‏باشد و طرح این مباحث جایی در این نوع آثار ندارد.
موءلف انگیزه تألیف این کتاب را نیاز بدان و خلجان فکری خود خصوصاً با مراجعه به کتاب البلغة فی تراجم ائمة النحو و اللغة، تألیف فیروز آبادی که کتابی مختصر در حدود 120 صفحه می‏باشد، ذکر می‏کند و راه و چاره آن را گسترش و توسع کمی و کیفی آن می‏داند و با همکاری چهار نفر از همکاران خود به نام‏های ایاد بن عبداللطیف القیسی، مصطفی بن قطحان الحبیب، بشیر بن جواد القیسی و عماد بن محمد البغدادی به معرفی 3863 شخصیت و اعلام تفسیری، قراء، لغوی و نحوی می‏نماید که علاوه بر معرفی‏های مرسوم در این نوع آثار به بعد اعتقادی اعلام و شخصیت‏ها و بعضاً به نقد آنها نیز پرداخته است.
موءلف روش کار خود را در 14 بند خلاصه نموده که برخی از آنها عبارتند از:
یک. تمام موءلفات و آثاری که مرتبط با موضوعات تاریخ، طبقات، بلدان و تراجم ـ چه به صورت تخصصی و یا عمومی بوده ـ استقصا شده است. چه بسا افرادی که در رشته‏هایی مانند تفسیر، لغت و یا نحو صاحب‏نظر بوده‏اند که در کتاب‏های محدثین و یا فقه دیده شده است.
دو. جهت بیان گرایش اعتقادی اعلام معرفی شده، به کتب و رساله‏های دانشگاهی مراجعه شده است.
سه. برای دستیابی به عقیده شخصیت‏ها و اعلام ـ علاوه بر آثار آنان ـ به کتاب‏های مختلف اعتقادی مراجعه شده است.
چهار. ملاک معرفی اشخاص در گرایش‏های چهارگانه (تفسیر، قرائات، نحو و لغت) شهرت آنان بوده و در مواردی که در چند گرایش مشهور بوده، بدان اشاره شده است.
پنج. اختصار و خلاصه‏نگاری در حد لازم در معرفی اشخاص رعایت شده و ضمن ذکر نام، کنیه، لقب و شهرت از نسب‏های طولانی اجتناب شده است (در واقع اصول موسوعه‏نویسی رعایت شده است).
شش. جهت اطلاع و تحقیق بیشتر محققان، منابع و مصادر مورد استفاده جهت معرفی اشخاص در پاورقی ذکر شده است.
هفت. جهت استفاده بهتر در پاورقی، فِرق و مذاهب، ملل و نحل و برخی مصطلحات و آنچه مبهم و مشکل بوده است، معرفی و شرح داده شده است.
هشت. برخی آثار افراد ـ به‏ویژه مهم‏ترین و مشهورترین آثار آنان ـ معرفی شده است.
از ویژگی‏های این اثر وجود فهرست اعلام در انتهای کتاب می‏باشد. با توجه به این که تدوین و تنظیم این موسوعه همچون کتاب الاعلام زرکلی براساس نام اول اشخاص می‏باشد نه نام مشهور (به عبارت دیگر طبق زبان فارسی براساس نام کوچک اشخاص می‏باشد نه لقب) و اطلاع از نام اول برای همگان روشن نمی‏باشد ـ خصوصا که برای مراجعه باید علاوه بر اسم خود فرد، نام پدر و جد او نیز معلوم باشد که این روش قدری دسترسی به افراد مورد نظر را دشوار می‏نماید ـ اسم مشهور که تیتر عنوان هم می‏باشد، به نام کوچک ارجاع شده است. البته بهتر بود شماره رکورد شخص معرفی شده یا صفحه آن نیز ذکر می‏شد؛ چرا که باید علاوه بر نام خود فرد، پدر و جد او نیز معلوم باشد، تا دسترسی بدان آسان گردد. مثلاً نام علامه طباطبایی (سید) محمد حسین با رکورد 2878 بین نام (ابن امام الیمین) محمد بن الحسین بن القاسم بن محمد بن علی و نام (الحکری) محمد الحکری، شمس الدین قرار گرفته که توجیه ندارد. همچنین بهتر بود تاریخ تولد و وفات در همان ابتدا، تیتر گردد نه در متن معرفی فرد؛ همچون کتاب الاعلام زرکلی.
در مجموعه این اثر به‏رغم کاستی‏ها و تحمیل کردن عقاید سلفی اهل سنت و نفی اعتقادات دیگران، در موضوع شناخت اعلام کارگشا است.

محمد عوض العایدی، قاهره: مرکز الکتاب للنشر، چاپ اول، سال 2004، 3 جلد، 2549 ص.
این اثر که بیش از 9200 مدخل اصلی و فرعی دارد، اگر چه نسبت به برخی آثار کامل‏تر و برتر است، نسبت به المعجم المفهرس لمعانی القرآن تألیف محمد سام رشدی برجستگی و ویژگی مهمی ندارد. البته در برخی موضوعات به صورت ریزتر و تخصصی‏تر وارد شده است.
موءلف این اثر که از اساتید و آگاهان به علم فهرست و معجم‏نگاری است، روش کار خود را در آن فهرست، چنین بیان داشته است:
ابتدا باید اقرار کرد که در این گونه آثار نمی‏توان قواعد خاص و ثابتی وضع کرد و طبق آن آیات، موضوعات را استخراج کرد، بلکه این کار، تقریباً اجتهادی و قدری سلیقه‏ای خواهد بود؛ اما قواعدی که در این اثر مراعات شده عبارتند از: 1. بنا بر گزینش آیات ذیل یک موضوع، ارتباط خاص آیه با موضوع بوده است، نه اینکه به صورت عام و کلی باشد؛ 2. برای اجتناب از قرار گرفتن آیات یک موضوع ذیل مترادفات، مدخل‏های مشهور ملاک قرار گرفته است و واژه دیگر ارجاع بدان شده. مثل الحیض به المحیض؛ المرء به الشک؛ الفاحشه به الفحشاء (به عبارت دیگر از سیستم مترادفات استفاده شده است)؛ 3. در انتخاب واژه و مصطلحات آن، لفظ و اصطلاحی که در قرآن رایج است، ملاک قرار گرفته است؛ 4. با استفاده از واو عطف موضوعات مرتبط با هم آورده شده است، مثل الامراض و المرضی؛ الفتح و الفاتحون؛ الفتوی و الاستفتاء. همچنین از واو عطف برای دو موضوع متقابل نیز استفاده شده است، مثل الخیر و الشر؛ السراء و الضراء؛ القلة و الکثرة؛ 5. اصل در انتخاب موضوع‏ها ضمیر جمع بوده، مثل الاباء، الکافرون. البته در برخی مواقع که اقتضای مفرد آوردن بوده، مثل البقره و الشجر، به صورت مفرد ذکر شده است؛ 6. از سیستم ارجاعات در تمام موارد لازم استفاده شده است.
جهت سهولت در بازیابی موضوعات و مداخل در انتهای این اثر، فهرستی از موضوعات و مدخل‏های اصلی و فرعی کتاب ارائه شده که بالغ بر 9200 عنوان می‏باشد که در ارتباط با آن، ذکر چند نکته را لازم دیده است:
یک. ترتیب موضوعات و مدخل‏ها براساس ترتیب حروف الفبای متعارف عربی است؛ چرا که این روش آسان‏یاب‏تر است.
دو. ترتیب موضوعات و مدخل‏ها براساس ترتیب الفبای کلمه به کلمه است، نه حرف به حرف؛ چرا که این روش ضمن شایع‏تر بودن، بهتر است. چون که در این روش ابتدا با موضوعات متصل به هم حفظ می‏گردد. برای روشن شدن این روش چند موضوع ذکر کرده است.
روش کلمه به کلمه
الام
ام اسماعیل
ام مریم
الامانة
امرأة العزیز
امرأة العزیز
الامراض والمرضی
روش حرف به حرف
الام
ام اسماعیل
الامانة
المرأة العزیز
الامرارض والمرض
الامر بالتقوی
ام مریم
سه. الف و لام تعریف در ابتدای حروف الفبا، لحاظ نشده، ولی حروف جر و عطف لحاظ شده است. در انتهای این اثر، وعده ترجمه آن به سایر زبان‏های مهم دنیا از جمله اندونزی، اردو، فارسی، انگلیسی، فرانسوی و ترکی داده شده است.

صالح عضیمه، ترجمه: سید حسین سیدی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی (شرکت به نشر)، چاپ اول، 1380، 964 ص (عنوان اصلی: مصطلحات القرآنیة، لندن: الجامعة العالمیة... ، بیروت: دار النصر، چاپ اول، 1414، 448 صفحه).
این اثر با دیگر کتاب‏ها و رساله‏هایی که در فرهنگ معانی قرآن نوشته شده است، جدایی و تفاوت دارد که به واشکافی عرفانی، فلسفی واژگان و تعبیرهای قرآنی نیز پرداخته است. نگاه و نگرش موءلف به اندیشه‏های دانشمندان و عارفان ایرانی از دیگر ویژگی‏های این اثر است. وی از مریدان علامه طباطبایی است و از آثار ایشان در این کتاب بسیار استفاده کرده و متأثر از او است. موءلف مقصود از واژگان قرآنی که بدان پرداخته، چنین می‏گوید:
واژگان قرآنی همان واژگانی است که نقش اصلی را در آیه دارد و منبع نوری است که الهام‏بخش است و معنا را گسترش می‏هد. بدون فهم آن واژگان به شکل درست و دقیق، پژوهشگر و جست‏وجوگر نمی‏تواند به اسرار قرآن دست‏یابد و از کشف ژرفا و اشراف بر ابعاد آن محروم می‏ماند.
روش موءلف در این اثر چنین است که ابتدا به توضیح و معرفی واژه، توضیحات ادبی، لغوی از زبان صاحب‏نظرانی همچون راغب اصفهانی و جرجانی می‏پردازد و سپس دیدگاه‏های فلسفی عرفانی و صوفیانه صاحب‏نظرانی همچون: ابن عربی، باباطاهر، قشیری و گنابادی و بالاخره علامه طباطبایی را بیان می‏کند. از دیگر ویژگی‏های مهم این اثر استفاده از فرهنگ اهل بیت و روایات معصومین(ع) در توضیح و تفسیر واژه‏ها است. با این ویژگی‏ها و تنوع و لطایف عرفانی، خواننده به هنگام آشنایی با معانی و تعبیرهای قرآنی، حال و هوایی دیگر پیدا کرده، هیچ گاه خستگی را احساس نمی‏کند.
معناشناسی واژگان قرآنی که در حقیقت نوعی فرهنگ واژگان قرآنی به حساب می‏آید، در پی‏کاویدن معنای واژگان کلیدی قرآن کریم است. نویسنده پس از بررسی معنای قاموسی واژگان، به جست‏وجوی مفهوم آنها در بافت متنی قرآن و سپس طرح دیدگاه‏های قرآن‏پژوهان، مفسران، زبان‏شناسان و عرفای مسلمان از ابن عربی تا علامه‏طباطبایی می‏پردازد. ارائه دیدگاهای متنوع قرآن‏پژوهان در حوزه مفهومی هر واژه در ساختار زبانی قرآن از ویژگی‏های مهم این اثر می‏باشد.
در این اثر، 103 واژه قرآنی با ویژگی‏های فوق مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: ابتلا، اخلاص، اسراء، اسم، اعتزال، امام، امانت، اهل ـ آل، امل، انسان، آیه، بخل، برزخ، بلیغ، تجلی، تسبیح، تطیّر، تفکر، تقوا، تمثّل، توبه، توسّم، توکل، جدال، جوع، حب، حبط، حزن، حسد، حکمت، حیا، حیات، خلود، خوف، خلیفه، دعا، ذکر، ریا، رحیم، رحمت، رضا، رقیب، روءیا، روح، سحر، سرّ، سکینه، سیما، شاکله، شجره، شفاعت، شکر، شمس و قمر، شهادت، صبر، طمس، ظلم، عبث، عدل، عذاب، عقل، علم، غرور، غضب، غل، غیب، غیبت، فتنه، فطرت، فقر، قدر، قرین، قضا، قلب، کاهن، کبر، کتاب، کذب، کفر، کلام، کلمات، کلمه، مثل، مجاهدت، مجنون، مس، مکر، ملکوت، مرگ، میثاق، نبوّت، نعمت، نفس، نور، هدایت، همز و لمز، هوی، وحی، وسواس، وقت، ولایت، یقین.

طاهر محمود محمد یعقوب، المملکة العربیة السعودیة، الدمام، دار ابن الجوزی، چاپ اول، 1425، 2 جلد، 1164 ص (رسائل جامعیه 31).
این اثر رساله دکترای موءلف در دانشگاه مدینه است. وی در برخی موارد از جمله آنچه مربوط به شیعه و تفاسیر شیعه می‏باشد، دچار خطا گشته و مغرضانه سخن گفته است. از این جهت بایسته نقد و بررسی عالمانه است.
روش موءلف در این اثر چنان که خود گفته است، عبارت است از: 1. این اثر بررسی و نقد گونه است؛ 2. مثال‏هایی از خطاهای تفسیری مفسران اهل سنت، خوارج، شیعه، معتزله، اباضیه، صوفیه و باطنیه از گذشته و حال با بیان بطلان آنها ذکر شده است؛ 3. مذهب صحیح اهل سنت و جماعت، اصل قرار گرفته و آنچه مخالف آن است، مردود شمرده شده است؛ 4. منشأ وقوع و اسباب خطا در تفسیر بیان شده است؛ 5. مبنای نقد و دیدگاه‏ها و آثار، غالباً تألیفات ابن‏تیمیه است.
این کتاب در یک مقدمه، تمهید، چهار باب، یک خاتمه و نه فهرست تدوین شده است:
در مقدمه اهمیت علم تفسیر و موضوع کتاب بیان شده و در تمهید، به روش تفسیر صحیح که به دور از انحرافات باشد و نیز روش برخورد با عالمانی که دچار خطا و انحراف در تفسیر شده‏اند پرداخته شده است.
باب اول: با عنوان «عدول از مصادر تفسیر اصلی و صحیح» در نه فصل و هر فصل سه مبحث است. فصول نه‏گانه آن عبارتند از: 1. اجتهاد در تفسیر آیه با وجود نص؛ 2. اعتماد بر احادیث موضوعه و ضعیف؛ 3. گرفتار شدن در اسرائیلیات؛ 4.اعتماد بر گمان‏ها و حکایات؛ 5. اعتماد صِرف بر لغت و برتری دادن آن بر آثار صحیح؛ 6. اعتماد بر فرضیه‏های مجازی و متوسل شدن به تمثیل و تخییل؛ 7.گرفتاری و شیدایی بیش از حد در فلسفه و کلام در تفسیر؛ 8. استناد به عقل صِرف و ترجیح آن بر نقل صحیح؛ 9. اخذِ بدعت‏ها و هواهای نفسانی.
باب دوم: در این باب با عنوان «عدم دقت در فهم آیات و مدلول آنها» در سه فصل به سه موضوع پرداخته است: فصل اول. روشن نبودن اندیشه و دیدگاه‏ها در موضوع ناسخ و منسوخ؛ فصل دوم. خطاها و اشتباهات در روش استدلال به آیات و خطاها در اصولی که رعایت آن اصول لازم است؛ در این فصل مباحث آیات اسما و صفات، تأویل فاسد، تبعیت از متشابه و عدم رد آن، محکم، تحریف ادله از مواضع آن، دیدگاه‏های شاذ در تفسیر و تبعیت از عقل محض در غیبیات قرآن آمده است. فصل سوم. بحث اعتماد به منقول در کتب تفسیر بدون اجتهاد بین صحیح و سقیم.
باب سوم: موضوعات این باب در هفت فصل و مجموعاً نوزده بحث و شش مطلب، عبارتند از: 1. تعصب مذهبی؛ 2. اشاعه زندقه و الحاد در دین (تأویلات و امور خارج از تفسیر در دین)؛ 3. ترویج و یاری هواها و بدعت‏های در تفسیر؛ 4.تأویلات صوفیه و باطنیه در آیات؛ 5. رابطه دیدگاه‏های جدید و قدیم در تفسیر؛ 6. تکلّف و دشواری در تفسیر علمی؛ 7. بیان دیدگاه‏ها و اعتقادات فردی و سرانجام تکلف و دشورای حمل آن بر الفاظ قرآن.
باب چهارم: این باب که با عنوان «کوتاهی در تطبیق بعض شروط لازمه تفسیر» در چهار فصل و مجموعاً نه مبحث تدوین گردیده، و فصول چهارگانه آن عبارت است از: 1. قصور و کوتاهی در تطبیق قواعد موجه در نزد مفسران؛ 2. اعراض از روش سلف صالح در تفسیر؛ 3. عدم آگاهی بر قواعد لغت عربی؛ 4. دوری از فهم مقاصد نزول و اهداف اصلی قرآن. در پایان هر فصل در همه ابواب مثال‏های تطبیقی برای مدعای خود آورده که بخش عمده کتاب است و سرانجام در پایان کتاب به مهم‏ترین نتایج بحث پرداخته است و در آخر نه فهرست از جمله فهرست آیات، روایات، اعلام، مصطلحات علمی، ابیات شعری، مصادر (650 عنوان) آورده است.

فتح الله المحمدی (نجارزادگان)، تهران، مشعر، 1382، 758 صفحه.
یکی از اتهاماتی که به ناروا بر شیعه وارد شده و گاه بر آن اصرار می‏شود، اعتقاد به تحریف قرآن است. این امر به‏ویژه در کتابی با عنوان اصول مذهب الشیعة الامامیة الاثنی عشریة تألیف ناصر علی قفاری به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است. موءلف با عنایت به این کتاب و برخی کتب دیگر که قبل از آن تألیف شده و در آنها این اتهام به شیعه مطرح گردیده، اقدام به تألیف کتاب سلامة القرآن من التحریف نموده است. کتاب در دو بخش اصلی تنظیم شده است: بخش اول به مسئله سلامت قرآن از تحریف در نظر فریقین، با قطع نظر از آرا و افترائات بعض افراد، پرداخته است. بخش دوم به مسئله اتهاماتی که در خصوص تحریف قرآن بر شیعه وارد شده، اختصاص دارد.
پاره‏ای از مهم‏ترین مباحث کتاب عبارتند از:
بررسی ادله مصونیت قرآن از تحریف از نظر شیعه امامیه، بررسی روایات تحریف قرآن در کتب شیعه، بررسی کتاب فصل الخطاب محدّث نوری، شهادت علمای امامیه به مصونیت قرآن از تحریف، بررسی احادیث تحریف قرآن در کتب اهل سنّت، و پاسخگویی به شبهات دکتر ناصر بن علی قفاری در کتاب اصول مذهب الشیعه، احسان الهی ظهیر در کتاب شیعه و القرآن و محمد مال الله در کتاب الشیعة و تحریف القرآن.
کتاب سلامة القرآن من التحریف، در بیست و دومین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی اثر ممتاز شناخته شد.
 

كتاب آسماني قرآن يگانه كتابي است كه از بدو ظهور اسلام تاكنون پيوسته مأواي انسان‌هاي كمال‌جو و محور پژوهش‌هاي شيفتگان معارف الهي بوده، هزاران كتاب درباره آن به رشته تحرير درآمده و دانش‌ها و قوانين بي‌شماري از آن نشأت گرفته است.
با اين وجود، همچنان تازه و جديد است و چون اقيانوسي بيكران شگفتي‌هاي پايان‌ناپذيري در ظاهر و باطن آن وجود دارد كه هر كس فراخور ظرفيت و استعداد و به ميزان نياز خويش مي‌تواند از آن بهره‌‌مند گردد.
امير بيان، علي(ع) در يكي از فرمايشات گهربار خويش در توصيف قرآن مي‌فرمايند: «ان القرآن ظاهره انيق و باطنه عميق لا تفني عجائبه و لا تنقضي غرائبه و لا تكشف الظلمات الا به؛1 همانا قرآن داراي ظاهري زيبا و باطني ژرف و ناپيداست. مطالب شگفت‌آور آن تمام نمي‌شود و اسرار نهفته‌اش پايان نمي‌پذيرد و تاريكي‌ها بدون آن برطرف نمي‌گردد.»
آري، قرآن كريم، اين معجزه جاويد رحماني و مؤيد رسالت آخرين سفير الهي، به راستي پاسخگوي نيازهاي فطري بشر در همة ادوار تاريخ _ چه در عصر جاهليت و چه در دوران شكوفايي علم و تكنولوژي – در راستاي هدايت او به سوي كمال و جمال مطلق بوده و همواره كام عطشناك آدمي را با چشمه سار معارف بي‌پايان خويش سيراب نموده است؛ اما روشن است كه دستيابي هر چه بهتر به اين خوان گسترده آسماني و برخورداري مناسب از موضوعات و مفاهيم قرآني، از رهگذر فرهنگ‌نامه‌ها و معجم‌هاي موضوعي، بسي سهل‌تر مي‌نمايد؛ آثاري كه با فهرست سازي و طبقه‌بندي موضوعات، زمينه را براي پژوهش‌هاي روزآمد قرآني فراهم آورده‌اند.
در اين مقاله، برآنيم كه ضمن معرفي برخي از مهم‌ترين فرهنگ‌نامه‌ها و معاجم موضوعي قرآن به ارزيابي و مقايسه آن‌ها با «فرهنگ قرآن» اثر دانشور سترگ همت، آيت الله هاشمي رفسنجاني و جمعي از محققان مركز و فرهنگ و معارف قرآن بپردازيم.

سابقه تدوين فهرست‌ها يا فرهنگ‌هاي موضوعي قرآن كريم، چندان كهن نيست و شايد مناسب‌ترين و قديمي‌ترين فرهنگ موضوعي قرآن كه آيات كريمه را بر اساس موضوع آن‌ها طبقه‌بندي كرده است، «تفصيل الآيات» ژول لا بوم (1806 – 1876م.) «Jules la Beaume» مستشرق فرانسوي باشد كه بر مبناي ترجمة فرانسوي «كازيميرسكي» از قرآن تدوين شده و نخستين بار در سال 1877م. انتشار يافته است.
بعدها محمد فؤاد عبد الباقي از بزرگ‌ترين فهرست سازان مجموعه‌هاي حديث و قرآن، در سال 1924م. اين فهرست را تحت عنوان «تفصيل آيات القرآن الكريم» به عربي ترجمه كرد كه انتشار آن تا سال 1935م. به تأخير افتاد. وي مستدركي با استفاده از فهرستي كه در ترجمه فرانسوي «ادوار مونتيه» از قرآن آمده و شامل حدود 150 موضوع ديگر است، بر موضوعات كتاب ژول لا بوم افزود.2
اين اثر در ايران، ابتدا توسط كيكاوس ملك منصور با بهره‌گيري از كتاب «منتخب التفسير» مرحوم مهدي الهي قمشه‌اي به فارسي ترجمه و در سال 1334 ش. منتشر گرديد و سپس توسط خود مرحوم قمشه‌اي ترجمه شده و در سال 1360 ش. به زيور طبع آراسته گرديد.3
فهرست موضوعي ديگر، «تبويب آي القرآن من الناحية الموضوعية» تأليف احمد ابراهيم مهنّا مي‌باشد كه در سال 1342ق. به طبع دوم رسيد؛ اثري كه بيش از ساير آثار مشابه، نظر انتقادي به فهرست ژول لا بوم داشته و پس از بيان نقد مفصل بر اين فهرست، فهرست تازه‌اي درست به همان سبك و سياق ارائه نموده است.
«الترتيب و البيان عن تفصيل آي القرآن» تأليف محمد زكي صالح اثر ديگري است كه در سال 1399ق. براي دومين بار به چاپ رسيده و به گفتة مؤلف براي رفع نواقص فهرست ژول لا بوم تهيه شده و كار تأليف آن در حدود بيست سال به طول انجاميده است.4
آن‌گاه فهرست‌هاي موضوعي ديگري همچون: «الجامع لمواضيع آيات القرآن الكريم» اثر محمد فارس بركات (طبع چهارم، 1405ق.)؛ «معجم الاعلام و الموضوعات في القرآن الكريم» تأليف عبد الصبور مرزوق (چاپ اول، 1415ق.)؛ «المعجم الفهرس لمعاني القرآن العظيم» از محمد بسام رشدي الزين (طبع اول، 1416ق.) و ... به منصة ظهور رسيدند.
«البته از «كشف المطالب» مرحوم محمد حسن خان صنيع الدوله معروف به اعتماد السلطنه (م 1313ق.) و «فهرست مطالب» مرحوم دكتر محمود راميار كه زمينه‌هايي بسيار مناسب براي اطلاع از موضوعات قرآني و دستيابي به آن‌ها فراهم آوردند، نبايد غفلت كرد.»5
در سال‌هاي اخير نيز فرهنگ‌هاي موضوعي متعددي منتشر شده كه از آن جمله است: «فرهنگ موضوعي قرآن مجيد» تأليف كامران فاني و بهاء الدين خرمشاهي؛ «فروغ بي پايان» اثر عبد المجيد معاديخواه؛ «پژوهش موضوعي در قرآن مجيد» از سيد خليل خليليان؛ «الفهرس الموضوعي لآيات القرآن الكريم» اثر محمد عوض العايدي؛ «فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم» از احمد خاتمي؛ و ... كه هر كدام سبك و سياق مخصوص به خود را دارند و كار پژوهش را براي قرآن پژوهان آسان مي‌كنند.

با توجه به فهرست‌ها و فرهنگ‌هاي موضوعي تأليف يافته قرآني، به نظر مي‌آيد كه يك فرهنگ يا معجم موضوعي مناسب و كارآمد در حيطة قرآن، آن است كه داراي ويژگي‌هاي زير باشد:
1. چينش صحيح مدخل‌ها، سر فصل‌ها و عناوين فرعي و استفاده از ساختار منسجم در ارائه موضوعات به طوري كه دسترسي پژوهشگران به اطلاعات مورد نظر به راحتي صورت پذيرد، همچون بهره‌مندي از ترتيب الفبايي _ موضوعي.
2. روز آمدن بودن مدخل‌ها و موضوعات و پرهيز از به كار بردن اصطلاحات نامأنوس و غريب، مانند استفاده كردن از عبارت «جانبازي در راه خدا» به جاي عبارت «اضطهاد به سبب عقيده».6
3. مدخل قرار دادن اعلام مصرّح در قرآن و نيز اعلام غير مصرّح كه بر اساس روايات و كتاب‌هاي تفسير و اسباب نزول، مورد اشاره‌هاي قرآن مي‌باشند، مانند «ابوجهل» كه بر اساس روايات، عبارت «كان الكافر»7 به او اشاره دارد.
4. جامعيت موضوعات و ارائه فهرست كاملي از موضوعات معارف قرآني و آن دسته از موضوعات علوم قرآني كه در قرآن كريم به آن‌ها اشاره شده و از مفاهيم قرآني قلمداد مي‌گردند، نظير محكم و متشابه، نسخ، و ... .
5. ارائه شناسه در توضيح هر مدخل با استفاده از مطالبي همچون: معناي لغوي، معناي اصطلاحي، حدود و چارچوب مدخل، كليد واژه‌هاي اصلي قرآني و اهم مباحث آن موضوع.
6. ذكر متن آية مورد استفاده به همراه آدرس آن و اكتفا نكردن به آدرس تنها و يا ترجمه آن.
7. آوردن تمامي آياتي كه ذيل يك موضوع مي‌تواند قرار بگيرد و اكتفا نكردن به بيان نمونه‌هايي از آيات. و در عين حال، پرهيز از آوردن عبارات آيات بيشتر از آنچه محل استشهاد است.
8. ارائه برداشت و پيام آيات در ذيل هر موضوع و با توجه به هر آيه، به صورت جمله يا عبارت.
9. عرضة اطلاعات كامل و دقيق با توجه به لغت، احتمالات تقديم و تأخير آيات، سياق جمله، الغاي خصوصيت و مانند آن‌ها و با استفاده از روايات تفسيري، روايات شأن نزول و كتب تفسيري معروف و پرهيز از تفسير به رأي.
10. توضيح و تبيين موارد مبهم در پرانتز و يا در پاورقي، در راستاي استفادة همگاني و رفع ابهام و اجمال از عناوين و موضوعات.
اينك با توجه به آنچه گفته شد، به معرفي بعضي از شاخص‌ترين معاجم و فرهنگ‌هاي موضوعي قرآن به ترتيب تاريخ تأليف و اهميت آنها مي‌پردازيم:

ژول لا بوم، مترجم به عربي: محمد عبد الباقي، مترجم به فارسي: مهدي الهي قمشه‌اي، تهران: كتابفروشي اسلاميه، 1360ش.، 1 جلد، 1302ص، رحلي.
اين كتاب كه قديمي‌ترين اثر موجود در بين فرهنگ‌هاي موضوعي است، به روش موضوعي در 18 باب ترتيب يافته است: تاريخ، محمد(ص)، تبليغ، بني‌اسرائيل، تورات، نصاري، ماوراء طبيعت، يگانگي خدا، قرآن، دين، عقايد، عبادات، شريعت، نظام اجتماع، علوم و فنون، تجارت، علم تهذيب اخلاق، پيروزي.
در ذيل اين 18 باب كلي، 354 مدخل ارائه شده كه هر چند شامل اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني نيز مي‌باشد، اما بسياري از موضوعات قرآني را شامل نيست. همچنين از مدخل‌هاي ارجاعي بي‌بهره است و مدخل‌ها فاقد شناسه مي‌باشند.
آيات ذكر شده در هر مدخل، بدون برداشت و پيام هستند و غالباً بيشتر از آنچه محل استشهاد است، ارائه شده‌اند. علاوه برا ينكه به همة آيات مربوط به يك موضوع، استناد نشده است؛ چنان كه در باب هفدهم (علم تهذيب اخلاق) در موضوع «عدل» به دو آيه استناد گرديده، در حالي كه آيات مربوط به عدل و قسط بيش از اين دو مورد مي‌باشد.
و به طور كلي، انتخاب مدخل‌ها و استشهاد به آيات با دقت كامل صورت نگرفته است؛ مثلاً در باب دوم (محمد(ص)) و در ذيل عنوان «شخصيت محمد(ص)» آياتي ذكر شده كه با اين موضوع هماهنگ نمي‌باشد؛ همچنان كه آية 3 سورة سجده، افترا بستن قرآن از سوي پيامبر(ص) را نفي مي‌كند و آيه 146 سوره بقره، حقانيت رسول اكرم(ص) را بيان مي‌كند و آيه 44 سوره قصص، از تأييد رسالت او سخن مي‌گويد (كه اين آخري بهتر بود در موضوع «تأييد رسالت او» ذكر شود).
گفتني است كه «محمد فؤاد عبد الباقي» _ مترجم اين اثر از زبان فرانسوي به عربي _ در مقدمه كتاب اظهار نموده:
«من و بسياري مردم ديگر مانند مرحوم استاد شيخ مصطفي عبد الرزاق، استاد دانشگاه الازهر، ملاحظه كرديم كه مؤلف تفصيل الآيات چند باب از آنچه بايد بياورد، نياورده است و در آن ابواب كه آورده، چندين آيه مناسب آن ابواب از قلمش افتاده است. آن‌گاه در مجله «المنار» مقاله‌اي خواندم به قلم «شكيب ارسلان» درباره ترجمه قرآن به زبان فرانسه كه «ادوارد مونتيه» منتشر ساخته است و اين دقيق‌ترين ترجمه است بدين زبان و مترجم در آخر آن فهرستي الحاق كرده است شامل مطالب قرآن به تمام تفصيل كه گويي براي تدارك نقص تفصيل الآيات تأليف شده. آن را بر استاد عرضه داشتم، بپسنديد و مرا به نقل آن به لغت عربي ترغيب نمود. امتثال امر وي نمودم و در طبع دوم تفصيل الآيات آن را هم به نام «المستدرك» ضميمه كردم.»
اين مستدرك كه بيش از 390 صفحه از كتاب را به خود اختصاص داده، شامل 149 مدخل است كه به صورت الفبايي ترتيب يافته و همچون اصل كتاب (تفصيل الآيات) بدون شناسه و برداشت از آيات، تنها ذيل هر مدخل، به ذكر آيات مربوط پرداخته و آيات را بيشتر از آنچه محل استشهاد است، آورده است.
در پايان اين اثر، فهرست اجمالي كتاب «تفصيل الآيات» و نيز فهرست الفبايي كتاب و مستدرك آن ارائه گرديده است.

احمد ابراهيم مهنا، قاهره: مركز الكتاب للنشر، چاپ اول، 1424 ق.، 3 جلد، 2549 ص، وزيري.
اين اثر كه به زبان عربي تحرير يافته، در واقع 4 جلد است كه در يك مجلد به طبع رسيده و در پايان هر جلد فهرستي از مطالب آن جلد ارائه شده است. مؤلف، در 65 صفحة اول جلد نخست، به بيان اشكالات كتاب «تفصيل آيات القرآن الكريم» ژول لا بوم پرداخته و سپس اصل كتاب خود را ارائه نموده كه البته به شيوة همان كتاب، به روش موضوعي مي‌باشد.
83 مدخل در اين كتاب ذكر گرديده كه از اعلام غير مصرّح قرآني در آنها استفاده نشده، و همگي اصلي هستند و سيستم ارجاع مدخل‌ها در آن به كار نرفته است. اين مدخل‌ها كه بسيار كلي هستند و داراي عناوين و موضوعات زير مجموعه نمي‌باشند، ذيل فصولي همچون: الكتب المنزلة في القرآن، السمعيات، الجنة و اصحابها، الانسان في القرآن، اهل الكتاب في القرآن الكريم، العبادات، شخصيات تاريخية، و ... بيان گرديده‌اند و شامل بسياري از موضوعات قرآني نمي‌باشند.
نويسنده در هر جا كه لازم دانسته، از شناسه براي توضيح برخي از مدخل‌ها بهره برده و آيات را به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها در ذيل هر موضوع آورده و آن‌ها را بيشتر از مقدار محل استشهاد ذكر نموده كه گاهي به ده آية متوالي مي‌رسد. وي هيچ پيامي را از آيات ذكر شده، برداشت نكرده و دقت كافي را در تنظيم مدخل‌ها و استناد به آيات به خرج نداده است. به عنوان مثال، مدخلي راجع به «اسلام» ارائه نكرده و در مدخل «السلام في القرآن» علاوه بر آيات مربوط به سلام، دو آية 112 سوره بقره و 125 سوره نساء را كه دربارة تسليم است و نه سلام، ذكر نموده است.

محمد زكي صالح، بغداد: دار المكتبة العلمية، چاپ دوم، 1399ق.، 2 جلد، 512 + 683 ص، وزيري.
كتابي به زبان عربي است كه به گفتة مؤلف آن با انگيزة رفع نواقص كتاب «تفصيل آيات القرآن الحكيم» و با همان شيوه (روش موضوعي) به رشته تحرير درآمده و هجده سال (1356 _ 1374ق.) كار تأليف آن به طول انجاميده است.
اين اثر، در 61 باب ترتيب يافته با عناويني همچون: التوحيد، اسماء الله الحسني، مفاتح الغيب، علم الساعة، الروح و النفس، الملائكة، غرائز الانسان، و ... آيات مورد استناد نيز در ذيل همين عناوين كليِ ابواب به ترتيب شماره‌ سوره‌ها و آيه‌ها و بدون بيان هيچ پيام و برداشتي ذكر شده است؛ البته بعضي از ابواب، موضوعاتي كلي را به عنوان زير مجموعه همراه خود دارند كه اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني هم در آنها ديده مي‌شود؛ مثلاً در باب «القصص» عنوان‌هاي: قصة قابيل و هابيل، قصة اهل الكهف، قصة ذي القرنين، و قصة الافك، زير مجموعه قرار گرفته‌اند.
مدخل‌ها (عناوين ابواب) همگي اصلي و فاقد شناسه هستند و شامل بسياري از موضوعات قرآني نمي‌باشند و در عين حال، همة آيات مربوطه در آن‌ها ذكر نشده؛ به عنوان مثال، در مدخل «يتيم» به 10 آية قرآني استشهاد شده و از 13 آيه ديگر كه راجع به يتيم است، غفلت شده است.
شايان توجه است كه ذكر تفسيري مختصر توسط مؤلف در ذيل هر آيه كه در واقع، شرح لغات و توضيح عبارات آيه است و نيز ذكر احاديث نبوي در پايان هر باب راجع به موضوع آن باب، از امتيازات اين اثر مي‌باشد.

محمد فارس بركات، بيروت: دار قتيبه، چاپ چهارم، 1405ق.، 1 جلد، 660ص، رحلي.
نويسنده، انگيزة خود را از تدوين اين كتاب _ كه به زبان عربي نوشته _ اقبال مردم به اثر ديگر او «المرشد الي آيات القرآن الكريم و كلماته» و تقدير آنان از آن كتاب و تشويق ايشان به تهية فهرستي جامع از آيات قرآن بر اساس موضوع، بيان مي‌نمايد.
در اين كتاب كه سه دانشمند بر آن مقدمه نوشته‌اند و فهرست موضوعات در پايان آن به چشم مي‌خورد، 376 موضوع جزئي _ و در واقع پيام و برداشت از مجموعه آيات _ ذيل 21 موضوع كلي آورده شده كه عبارت‌اند از: الهيات، عبادات، ايمان، جهاد و هجرت، رسالت، روز قيامت، محرمات، احكام و حدود، اجتماعيات، كفر، فساد و جرم و فسق، نفاق، شرك و مشركون، امثال، علم، انسان، ابليس يا شيطان، جن، شعراء، اخلاق حميده و ترغيب به آن، اخلاق ذميمه و نهي از آن و از سيئات. اين موضوعات، همگي اصلي و فاقد شناسه مي‌باشند. از اعلام مصرح و غير مصرح قرآني در عناوين موضوعات نيز استفاده شده است.
روش كتاب موضوعي است ولكن آيات در هر موضوع به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها، آن هم به مقداري كه محل استشهاد است، ذكر گرديده است. اگر چه موضوعات ارائه شده نمي‌تواند جامع همه موضوعات قرآني باشد، اما در آن‌ها برداشت‌هاي خوبي از آيات قرآن صورت گرفته است؛ مثلاً در مدخل «القرآن الكريم» با اين مطالب رو به رو مي‌شويم:
وصف قرآن و وجوب ايمان به آن، احتجاجات قرآن بر اهل كتاب و غير ايشان، نسخ، اقسام قرآن، محكمات و متشابهات از آيات قرآن.

عبد الصبور مرزوق، قاهره: دار الشروق، چاپ اول، 1415 ق.، 3 جلد، 1420 ص، رحلي.
كتابي است به زبان عربي كه به صورت الفبايي تنظيم شده است؛ با اين توضيح كه از پنج قسمت (بخش) تشكيل يافته: چهار بخش آن مربوط به اعلام است، با عناوين: الله جل جلاله، اعلام انبياء، اعلام غير انبياء، نمونه‌هاي بدون اسم. و بخش پنجم «معجم موضوعات» است كه از حرف الف تا ياء را شامل مي‌باشد و از واژة «الآيه» آغاز مي‌شود.
علاوه بر اينكه در پايان هر جلد، «فهرست محتويات» آن جلد آمده، در پايان جلد سوم فهرستي كلي از اعلام و موضوعات هر سه جلد ارائه گرديده است.
بيش از 900 مدخل اصلي و ارجاعي دارد كه شامل اعلام مصرّح نيز مي‌باشد و در زير مجموعه مدخل‌ها، موضوعات كلي و گاهي موضوعات جزئي نيز بيان شده و سپس به آيات استناد گرديده كه در اين خصوص، به ذكر مقدار مورد استشهاد از آيات اكتفا شده است. بعضي از مدخل‌ها كه نياز به توضيح داشته، داراي شناسه است.
برداشت از آيات در غالب مدخل‌ها به خوبي انجام گرفته؛ مثلاً در مدخل «شرك» اين عبارات از آيات برداشت شده است: الشرك بالله اثم و ضلال و ظلم، النهي عنه، ويل للمشركين، ليس في الانبياء من اقرّ الشرك، بالعقل و بالمنطق يجب رفض الشرك.
اشكال عمده اين اثر در مورد مدخل‌هاي ارجاعي است كه ضابطه خاصي در آن‌ها ديده نمي‌شود؛ چنان كه عناويني مثل: سليمان، شعيب، صالح، مسيح، يعقوب، يونس، و ... دوبار ذكر شده كه يكبار به عنوان مدخل اصلي و يكبار ارجاعي است؛ در حالي كه عناوين: آدم، ادريس، اسحاق، اسماعيل، ايوب، داود، و ... تنها به صورت مدخل اصلي در بخش اعلام انبياء آمده‌ است.

محمد بسَام رشدي الزَين، دمشق: دار الفكر، چاپ اول، 1416ق.، 2 جلد، 1376 ص، رحلي.
محمد بسام رشدي الزين به عنوان مدير بخش درس‌ها و بحث‌‌ها در انتشارات دار الفكر، اين اثر را كه به زبان عربي است، با نظارت محمد عدنان سالم، مدير كل دار الفكر، به منظور اطلاع رساني به محققان آن مركز و همه قرآن پژوهان، در مدت سه سال به سامان رسانده و در 1977 مدخل اصلي و ارجاعي كه شامل اعلام مصرّح قرآني نيز مي‌باشد، بر اساس شيوة الفبايي مرتب نموده و در پايان جلد دوم، فهرستي با عنوان «فهرست موضوعات اساسي» شامل همه مدخل‌ها آورده است.
مدخل‌ها داراي شناسه نمي‌باشند و در زير مجموعه آن‌ها، موضوعاتي كلي نيز بيان گرديده و آيات، اگر چه بيشتر از مورد استشهاد ذكر شده‌اند، اما محل استشهاد در آيات با قلمي پر رنگ‌تر به چاپ رسيده است.
برداشت خاصي از آيات صورت نپذيرفته و استناد به آيات در بعضي موارد سليقه‌اي و شخصي است. به عنوان مثال، در مدخل «علم اليقين» علاوه بر آيه 5 سوره تكاثر كه به صراحت واژه علم اليقين در آن ذكر شده، به 13 آيه ديگر نيز استناد گرديده كه كلمة يقين در آن‌ها به كار نرفته و مؤلف از واژه علم در آن آيات، علم اليقين استفاده نموده، همچون آيه 260 سوره بقره: «و اعلم ان الله عزيز حكيم».

كامران فاني و بهاء الدين خرمشاهي، تهران: ناهيد، چاپ سوم، 1376ش.، 1 جلد، 419ص، وزيري.
مؤلفان اين كتاب، مدعي شده‌اند كه «براي نخستين بار شيوه‌هاي جديدي را كه در فهرست‌سازي كتب و مدارك علمي در علم كتابداري و اطلاع رساني جديد اروپايي معمول است و سابقه‌اي بيش از يك قرن دارد، در كار آورديم...؛ لذا مبناي كار خود را نه بر امر ذهني و ما قبل تجربي، بلكه امر مشهود تجربي گذارديم تا ببينيم خود قرآن مجيد، آيه به آيه از چه سخن مي‌گويد... [پس] به آيه آيه آن موضوع داديم و تقطيع موضوعي كرديم و تا آنجا كه ممكن بود، از نص و لفظ قرآني عدول نكرديم.»8
روش كتاب به صورت الفبايي است و در حدود 10 هزار مدخل اصلي و ارجاعي دارد كه تمامي مدخل‌هاي اصلي (در حدود 7 هزار) عربي است. مدخل‌ها بدون شناسه مي‌باشند و در آن‌ها از اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني نيز استفاده شده است. نص آيات ذكر نگرديده و به آدرس آن‌ها اكتفا شده و هيچ گونه برداشتي از آن‌ها صورت نپذيرفته است.
شايان ذكر است كه چاپ اول اين اثر توسط انتشارات فرهنگ معاصر در سال 1364 ش. و چاپ دوم آن توسط انتشارات الهدي در سال 1369 ش. بوده است. اين كتاب، به جز متن خود، فاقد هر نوع فهرست ديگر است.

سيد خليل خليليان، تهران: فرجام، چاپ اول، 1381 ش.، 1 جلد، 470 ص، وزيري.
روش اين كتاب، موضوعي است و 350 مدخل كه گاهي موضوعات كلّي و جزئي را به عنوان زير مجموعه به همراه دارند، در پنج بخش طبقه بندي شده‌اند: خداشناسي، پيامبر شناسي، كردار و رفتار، سياست و حكومت، رستاخيز.
مدخل‌ها، شناسه ندارند و اعلام مصرّح قرآني و نيز واژه‌هاي روزآمد در آن‌ها ديده مي‌شود. از سيستم ارجاع مدخل‌ها بسيار كم استفاده شده و نص آيات ذكر نگرديده و به ترجمه آيات اكتفا شده است. البته ترجمه آيات به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها ذيل هر مدخل، آن هم به مقدار مورد استشهاد، آورده شده، اما هيچ‌گونه پيام و برداشتي از آن‌ها صورت نگرفته است.
از امتيازات اين اثر، ترجمه روان آيات با استفاده از ديدگاه قرآن شناساني چون علامه طباطبايي است. همچنين در جاي جاي آن به نقل قول از ايشان پرداخته شده و اگر آيه‌اي، عبارتي و يا واژه‌اي نياز به توضيح داشته، در پاورقي شرح آن آمده و نيز در پيوست كتاب، فهرست‌هاي: واژه‌ياب، نمايه، و زمان بندي نزول آيه‌هاي قرآن ارائه گرديده است.
اما مشكل اساسي اين كتاب، پراكندگي و جامعيت نداشتن مدخل‌ها و موضوعات، و شامل نبودن برهمة آيات است؛ چنان كه در سه مدخل جداي از هم، يعني: مدخل ‌«آزادي» و مدخل «گستردن دين با زور» - كه موضوع «آزادي عقيده» در ذيل آن آمده – و مدخل «آزادي و ناچاري» - كه موضوع «آزادي انسان در گزينش» زير مجموعه آن است - تنها به 23 آيه استناد گرديده و موضوعات ياد شده، شامل همة انواع آزادي نمي‌باشد.

محمد عوض العايدي، قاهره: مركز الكتاب للنشر، چاپ اول، 1424 ق.، 3 جلد، 2549 ص، وزيري.
اثري است به زبان عربي كه محمد طلعت ابو بصير، استاد دانشكده اصول الدين دانشگاه الازهر، بر آن مقدمه نوشته و در پايان جلد سوم آن، فهرست الفبايي موضوعات، تحت عنوان «الكشاف الهجائي» آمده است.
روش كتاب، الفبايي است و آيات به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها _ البته بيشتر از آنچه محل استشهاد است _ ذيل هر مدخل ذكر گرديده و هيچ گونه پيامي از آيات برداشت نشده است. بيش از 7 هزار مدخل اعم از اصلي و ارجاعي دارد كه شامل اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني نيز مي‌باشد. عناوين زير مجموعة مدخل‌ها در اين اثر، به طور مستقل، خود مدخل قرار گرفته‌اند و مدخل‌ها از شناسه بي‌بهره هستند.
در اين كتاب برخي از مدخل‌ها بسيار كلي است و از موضوعات زير مجموعه در آن‌ها استفاده نشده و گاهي به تمام آيات مربوط به موضوع استناد نگرديده است؛ مثلاً در مدخل «اذن» تنها به 24 آيه استشهاد شده و هيچ زير مجموعه‌اي برايش ذكر نشده است؛ زير مجموعه‌هايي همچون: اذن تشريعي، اذن تكويني، اذن جهاد، اذن پدر، اذن ورود به خانه، و ... .

احمد خاتمي، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اول، 1383 ش.، 3 جلد، 3810 ص، وزيري.
بيش از 1400 مدخل كه همگي اصلي هستند و از اعلام مصرّح قرآني نيز در آن‌ها استفاده شده، در اين كتاب به روش الفبايي گرد آمده‌اند. شناسه به صورت پاورقي، آن هم در بعضي از مدخل‌ها كه به نظر رسيده معناي آن ممكن است براي خوانندگان مشخص نباشد، به كار رفته است. آيات مورد استناد، بيشتر از آنچه محل استشهاد است، به همراه ترجمه فارسي ذكر شده، اما هيچ گونه برداشتي از آنها صورت نگرفته است.
از ويژگي‌هاي اين اثر، آن است كه مدخل‌هاي ارجاعي را نه در متن كتاب كه در «فهرست راهنما» به همراه مدخل‌هاي اصلي آورده و همچنين اعلام و موضوعات غير مصرّح قرآني را نه در اصل كتاب كه در «فهرست راهنماي تكميلي» ذكر نموده است.
اين دو فهرست، به همراه «فهرست مداخل» و «فهرست نام و شماره سوره‌هاي قرآن كريم» در ابتداي جلد نخست كتاب و خلاصه‌اي از شأن نزول آيات در پايان جلد سوم كتاب آمده است.
اما انتخاب واژه‌‌هاي مداخل، اگر چه به گفته مؤلف با مطالعه و تفحص در قرآن كريم و كتب تفاسير و مراجعه به فرهنگ‌هاي قرآني و بهره‌مندي از پژوهش پژوهشگران، انجام يافته، و لكن خالي از اشكال نيست؛ چنان كه يك مدخل با عنوان «اثم / گناه» (شامل آيات مربوط به اثم) و يك مدخل با عنوان «گناه و پيامدهاي آن» (شامل آيات مربوط به ذنب و خطيئه) در اين كتاب وجود دارد.

عبدالمجيد معاديخواه، تهران: ذرّه، چاپ اول، 1378 ش.، 1 جلد، 859 ص، وزيري.
روش اين كتاب، الفبايي _ موضوعي است؛ بدين معنا كه مدخل‌ها بر اساس شيوه الفبايي مرتب شده‌اند، اما عناوين زير مجموعه با شيوة موضوعي ترتيب يافته‌اند و در اين خصوص، مفاهيم كلي: جهان بيني، فلسفه، كلام و عرفان، تاريخ و جغرافيا، فرهنگ و اخلاق، طبيعت، ادبيات و هنر، حقوق، سياست، و ... مورد توجه بوده است.
2300 مدخل اصلي و 750 مدخل ارجاعي دارد كه اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني نيز در آن‌ها هست. همچنين مجموع عنوان‌ها و زير عنوان‌ها _ كه غالباً برداشت از آيات است _ به بيش از 21600 عنوان مي‌رسد. اگر موضوعي با موضوعات ديگر پيوند داشته، به آن موضوعات نيز توجه داده شده است. مدخل‌ها داراي شناسه نيستند، اما از واژه‌هاي روز آمد در آن‌ها استفاده شده است.
نص آيات در اين كتاب ذكر نگرديده و به آدرس آن‌ها اكتفا شده؛ البته چنانچه برداشت از آيه‌اي در گرو تأمل در آيات قبل و بعد از آيه مورد استشهاد بوده، آدرس آن‌ها هم ذكر گرديده است.
از ويژگي‌هاي اين اثر، آن است كه «سي دي» كتاب نيز به همراه آن به بازار عرضه شده است. در پايان كتاب يك فهرست از عناوين فقهي و اصولي به ترتيب الفبا و يك فهرست از نمونه‌هاي آيات جامع قرآن در هر زمينه (با 9 مدخل) ارائه شده، اما كتاب از فهرست اجمالي مطالب بي‌بهره است.
انتخاب واژه‌هاي مدخل‌ها و زير مجموعه آن‌ها سليقه‌اي و شخصي است كه خالي از اشكال نمي‌باشند؛ چنان كه موضوعي با عنوان «علم اليقين» (تكاثر / 5) در مدخل «علم» وجود ندارد. همچنين در مدخل «آدم» يكي از زير عنوان‌ها «تفاوت نژادي آدم و ابليس» ذكر شده، در حالي كه با توجه به آيات مورد استشهاد، بهتر است گفته شود: «تفاوت آدم و حوا در خلقت»؛ هر چند يكي از آيات (غافر / 67) تنها چگونگي خلقت آدم را بيان مي‌كند.
اشكالات ديگري نيز ديده مي‌شود كه به نظر مي‌‌آيد بيشتر مربوط به امر حروفچيني و چاپ باشد؛ مثلاً يكي از زير عنوان‌هاي مدخل «آينده»، «آينده، معيار ارزيابي مواضع و عملكرد افراد و جامعه‌ها» است و حال آنكه نه آيه‌اي در مورد آن ذكر گرديده و نه به موضوع ديگري ارجاع داده شده است.

اكبر هاشمي رفسنجاني و محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن، قم: بوستان كتاب قم، چاپ اول، 85-1379ش، 7 جلد(ادامه دارد)، 560+584+543+432+527+568+535، وزيري.
اين اثر، با زير عنوان «كليد راهيابي به موضوعات و مفاهيم قرآن كريم» با هدف گردآوري همة اطلاعات بر اساس مفاهيم قرآن و در نهايت طبقه بندي آن‌ها براي استفاده آسان و سريع خوانندگان و بسترسازي مناسب براي پژوهش‌هاي نو در معارف قرآن پديد آمده و همچنان تدوين آن ادامه دارد.
پي‌ريزي اين بناي باشكوه نخست به همت سياستمدار و قرآن پژوه فرهيخته، آيت الله هاشمي رفسنجاني، انجام گرفته و سپس پژوهشگران مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، عهده‌دار تكميل، تنظيم و انتشار يادداشت‌هاي ايشان شده‌اند.
ابتدا جلد نخست اين مجموعه در 420 صفحه و در قطع رحلي به چاپ اول رسيد، اما از چاپ دوم جلد اول(1383ش.) و چاپ اول جلدهاي بعدي تصميم بر آن شد كه به منظور سهولت استفادة قرآن پژوهان با قطع وزيري منتشر گردد.
شيوه به كار رفته در اين اثر، روش الفبايي- موضوعي است؛ بدين معنا كه سامان دهي اطلاعات با ترتيب موضوعي بوده، اما موضوعات بر مبناي تنظيم الفبايي چيده شده‌اند. همچنين در دل هر موضوع، اطلاعات مربوط به آن بر اساس شيوة الفبايي قرار گرفته‌اند.
پيش بيني شده كه اين مجموعه بيش از 3 هزار موضوع اصلي و هزاران موضوع فرعي را در بر خواهد گرفت. مدخل‌هاي ارائه شده، اعم از اصلي و ارجاعي هستند و شامل اعلام مصرح و غير مصرح قرآني نيز مي‌باشند و از واژه‌هاي روزآمد در آن‌ها استفاده شده است. موضوعات كلي و در بعضي موارد، موضوعات جزئي به عنوان زير مجموعه‌هاي مدخل‌ها ارائه گرديده، سپس برداشت از آيات مطرح مي‌شود. نص آيات به مقدار مورد استشهاد، بدون ترجمه و به همراه آدرس ذكر گرديده است.
مدخل‌ها داراي شناسه هستند كه بيانگر معناي لغوي و اصطلاحي، حدود و چارچوب مدخل، كليدواژه‌هاي اصلي قرآني، و مهم‌ترين مباحث آن موضوع مي‌باشد.
از ويژگي‌هاي اين اثر، فراگيري و جامعيت نسبت به همه يافته‌هاي مهم قرآني در باب هر موضوع مي‌باشد و تلاش بر اين بوده كه جامع‌ترين فرهنگ موضوعي قرآن كريم تدوين گردد.10
همچنين براي رفع ابهام و اجمال از عناوين و موضوعات، موارد مبهم در پاورقي، توضيح داده شده است.
و مهم‌تر از همه اينكه برداشت از آيات، اجتهادي و فراتر از الفاظ است؛ به طوري كه مي‌توان گفت: «فرهنگ قرآن» بر خلاف فرهنگ‌ها و فهرست‌هاي موضوعي پيشين- به جز فروغ بي پايان- به راستي معجمي معنوي به شمار مي‌رود.
با توجه به اين توضيحات، هرچند اين اثر محصول پژوهش و تدوين بشري است و لذا مبراي از ضعف و كاستي نمي‌باشد، با اين وجود، به جرأت مي‌توان اذعان داشت كه «فرهنگ قرآن» قوي‌ترين و جامع‌ترين فرهنگ موضوعي قرآن كريم است كه تاكنون به رشته تحرير در آمده است.

در اينجا به منظور مقايسه بيشتر بين فهرست‌ها و فرهنگ‌هاي موضوعي مورد بحث- علاوه بر آنچه در معرفي هر يك از آن‌ها بيان گرديد- ابتدا فهرستي از مدخل‌هاي اصلي و ارجاعي مطرح شده در آن كتب با حرف «آ» را - به همان ترتيب گذشته - ارائه مي‌نماييم كه خود گوياي نوع انتخاب واژه‌هاي مداخل در كتب مزبور و موارد افتراق و اشتراك آنهاست و سپس به بررسي يكي از مدخل‌هاي مشترك مي‌پردازيم:
- تفصيل آيات القرآن الحكيم: در اين كتاب 10 مدخل اصلي وجود دارد كه با حرف «آ» آغاز مي‌شود:
«آداب شرعيه، آدم، آتش، آزر، آيات، آسمان‌ها، آهن، آرزو، آدم‌كشي، آلودگي.»
- تبويب آي القرآن الكريم من الناحية الموضوعية: تنها يك مدخل در حرف «آ» دارد كه عبارت است از:
«آدم.»
- الترتيب و البيان عن تفصيل آي القرآن: در اين اثر، يك مدخل در حرف «آ» وجود دارد كه اصلي هم هست:
«آدم و ابليس و جنوده من الجن.»
- الجامع لمواضيع آيات القرآن: در حرف «آ» تنها مدخل اصلي ذيل را دارد:
«آدم.»
- معجم الاعلام و الموضوعات في القرآن الكريم: 8 مدخل در حرف «آ» ذكر نموده كه يكي از آن‌ها ارجاعي است:
«آدم، الآية و الآيات، الآخرة، الآزفه، آل لوط، آل موسي، آل نوح، آل بيت النبي.»
- المعجم المفهرس لمعاني القرآن العظيم: 7 مدخل در حرف «آ» دارد كه همگي اصلي هستند:
«الآباء، الآخرة، آدم، الآل، الآلاء، الآنية، الآيات.»
- فرهنگ موضوعي قرآن مجيد (الفهرست الموضوعي لقرآن الكريم): از 137 مدخل ذكر شده در اين اثر، تنها 45 مدخل اصلي است و بقيه ارجاعي مي‌باشد:
«آب، آب تلخ و شور، آب شيرين، الآباء، آباءالبعولة، آب جستن، آب جوش، آبدست، آبستني، آب طلبيدن، آبگير، آبياري، آبگينه، آتش، آتش آسماني، آتش افروختن و گرم شدن، آتش افروز، آتش افروزي، آتش‌زنه، الآثار، آثار رحمة الله، الآثم، الآخر، آخرالنهار، الآخرة، الآخرون، آداب الحج، آداب ديني، آداب المعاشرة، آدم، آدم و حواء، الآذان، آذرخش، آراستن، آرام بخش، آرامگاه، آراميدن، آرايش، آرزو، آرزوهاي اهل كتاب، آرزوي شهادت، آرنج، آز، آزاد زنان، آزاد كردن، آزاد كردن بنده، آزاده در برابر آزاده، آزار، آزر، الآزفة، آزمايش، آزمايش الهي، آزمايش مؤمنان، آسان، آسان گرفتن، آساني، آسمان، آسمان‌هاي هفتگانه، آسن، آسودگي، آسيب، آسيب ديدگان، آسية بيت مزاحم، آشاميدن، آشاميدني، آشتي، آشكارا، آشكار شدن، آشكار كردن، الآصال، آصف بن برخيا، آفتاب، آفتاب زده شدن، آفريدگار، آفرينش، آفرينش آسمان و زمين، آفرينش انسان، الآفلون، الآكلون، آگاهانيدن، آگاهي، آلاءالله، آل ابراهيم، آل داود، آل عمران، آل فرعون، آل لوط، آل موسي، آل هارون، الآلهة، آل الياس، آل يعقوب، آماده، آمرزش، الآمرون بالمعروف، الآمن، الآمنون، آموزش، آموزش الهي، آميختن حق و باطل، آميزش، آناءالليل، الآني، الآنية، آوارگي بني اسرائيل، آواز برداشتن، آواز نرم، آهسته خواندن نماز، آهستگي، آهن، الآيات، آيات الاحكام، آيات الهي، آيات الله، آيات خدا، آيات القرآن، آيات متشابه، آيات محكم، الآية، آية الاذن، آية البر، آية التداين، آية التصديق، آية التطهير، آية الدين، آية السؤال، آية الكتمان، آية الكرسي، آية الليل، آية المباهله، آية المداينة، آية النبأ، آية النفر، آية النجوي، آية نفي السليل، آية النهار، آيين‌هاي ديني.»
- پژوهش‌ موضوعي در قرآن مجيد: 14 مدخل در حرف «آ» دارد كه همگي اصلي است:
«آفرينش انسان، آسمان، آغاز پيامبري ]محمد[، آسيب ناپذيري قرآن، آزادي و ناچاري، آزادي انسان در گزينش، آزمون بشر، آرامش و آسايش فكر، آرامش درجستجوي روزي، آرايش كارهاي ناهنجار، آزادي، آدمكشي، آشوب پراكني و فساد در زمين، آزادي عقيده.»
- الفهرس الموضوعي لآيات القرآن الكريم: داراي 40 مدخل در حرف «آ» مي‌باشد كه 2 مدخل از آن‌ها ارجاعي است:
«الآباء، الآباء الاقدمون، الآباء الاولون، آباء البعولة، الآباء الصالحون، الآباء الكافرون، الآبار، الآثار، الآثمون، الآخر، الآخرة، الآخرون، آداب الاستئذان، آداب الصلاة، آداب الضيافة و التحية، آداب الطريق، آداب الطعام، آداب المجالس، آداب تلاوة القرآن، آدم، الآذان، آزر، الآزفة، آسية، آشربن يعقوب، الآصال، آصف بن برخيا، الآفاق، آل ابراهيم، آل داود، آل عمران، آل فرعون، آل لوط، آل موسي، آل هارون، آل يعقوب، آلاء الله، الآمنون، الآنية، الآيات.»
- فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم: 125 مدخل اصلي در حرف «آ» دارد:
«آب و باران، آداب، آداب دوستي و دوست يابي، آداب عقود، آداب و احكام، آداب ورود به خانه، آدم، آدم و نخستين نافرماني، آراستن كردار، آرامش خاطر نشانه‌اي از ايمان، آرزوي مرگ، آزر، آسمان‌ها ويژگي‌ها و امكانات، آفاق و انفس، آفرينش زمينه‌اي براي معرفت خدا، آل ابراهيم، آل داود، آل عمران، آل فرعون، آل لوط، آل محمد، آل موسي، آل هارون، آل يعقوب، آماده كردن سپاه، آيات سجده‌دار، آيات و نشانه‌هاي خدا، آيه اخوت، آيه اذن، آيه اذن جهاد، آيه اذن واعيه، آيه استدراج، آيه استرجاع، آيه استعاذه، آيه استيذان، آيه اطاعت، آيه افك، آيه اكمال، آيه امانات، آيه امانت، آيه امتحان، آيه املاق، آيه امن يجيب، آيه انذار، آيه انفاق، آيه اولوالارحام، آيه بر، آيه بيعت رضوان، آيه تبديل، آيه تبليغ، آيه ترحيم، آيه تحويل قبله، آيه تداين، آيه تربص، آيه تطهير، آيه تلاعن، آيه تمتع، آيه توارث بالايمان، آيه تهلكه، آيه تيمم، آيه جزاي فحشاء، آيه جمعه، آيه حجاب، آيه حد زنا، آيه حذر، آيه حرث، آيه حفظ، آيه حيض، آيه خاتم، آيه خمس، آيه ربا، آيه روح، آيه زكات، آيه سخره، آيه سرقت، آيه سقاية الحاج، آيه سؤال، آيه شعوبيه، آيه شفاء، آيه صفح، آيه صلح، آيه صلوات بر پيامبر، آيه صوم، آيه طريق دعوت، آيه طلاق، آيه ظهار، آيه عبث، آيه عده طلاق، آيه عزت، آيه غار، آيه فطرت، آيه فيء، آيه قذف و لعان، آيه قصاص، آيه كتمان، آيه كنز، آيه ليلة المبيت، آيه مباهله، آيه مجاهدان، آيه محاربه، آيه محو و اثبات، آيه مشيت، آيه ملك، آيه مودت، آيه ميثاق، آيه نبأ، آيه نجوا، آيه نسخ، آيه نفر، آيه نفي سبيل، آيه نور، آيه و إن يكاد، آيه وصيت، آيه وضو، آيه ولايت، آية الكرسي، آيين‌هاي جهاد.»
- فروغ بي‌پايان (فهرست تفصيلي مفاهيم قرآن كريم): داراي 59 مدخل در حرف «آ» است كه 30 مدخل از آن‌ها ارجاعي مي‌باشد:
«آب، آباداني، آباده‌ها، آبرو، آبستني، آبشخور، آبگينه، آبياري، آتش، آتش بس، آتش زنه، آثار، آثار باستاني، آخر الزمان، آخربيني و آخوربيني، آخرت، آداب، آدم، آدم ربايي، آدمي زادگان، آذرخش، آذوقه، آرامش، آرايش، آرزو، آرمان، آز، آزادي، آرزم، آزمايش، آساني، آسايش، آسمان، آسيب، آسيه، آشاميدن، آشفتگي، آشكار، آشنايي، آغاز، آفت، آفتاب، آفرينش، آگاهي، آل، آمادگي، آمار، آمرزش، آموزش، آميزش، آوارگي، آوازه، آهن، آهنگ، آيات الاحكام، آيات الهي، آيات ولايت، آينده، آيه.»
- فرهنگ قرآن: 64 مدخل در حرف «آ» دارد كه 27 مدخل از بين آن‌ها ارجاعي است:
«آب، آباء، آباداني، آبرو، آبزيان، آبستني، آب ميوه، آبياري، آتش، آتش بس، آتش زنه، آثار باستاني، آجرپزي، آخذ، آخر، آخر الزمان، آخرت، آدم، آدم ربايي، آرامش، آرايش، آرزو، آرنج، آزادي، آزار، آزر، آزفه، آزمايش، آساني، آسايش، آسمان، آسيه، آشاميدني‌ها، آشتي، آشوب، آصف بن برخيا، آفاق، آفتاب، آفريدگار، آفرينش، آگاهي، آل ابراهيم، آل داود، آل عمران، آل فرعون، آل لوط‌، آل محمد، آل موسي، آل هارون، آلهه، آل يعقوب، آمادگي نظامي، آمال، آمر، آمرزش، آموزش، آميزش، آوارگي، آهن، آيات آفاقي، آيات انفسي، آيات خدا، آيه، آيين.»

يكي از مدخل‌هاي مشترك در اغلب كتب فوق، مدخل «آدم» است كه به بررسي و مقايسه اطلاعات ارائه شده در ذيل آن‌ها، مي‌پردازيم:
در «تفصيل آيات القرآن الحكيم»، مدخل «آدم» بدون هيچ عنوان زير مجموعه با 9 استشهاد قرآني ذكر گرديده كه ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها در آن رعايت نشده است. در بين آيات ذكر شده، آيه 27 سوره مائده دربارة دو پسر حضرت آدم است و آيه 70 سوره اسراء راجع به بني‌آدم و آية 57 سورة مريم مربوط به ذرّيه آدم مي‌باشد، نه خود آدم. بنابراين، ذكر اين آيات در مدخل «آدم» صحيح به نظر نمي‌رسد.
در «تبويب آي‌ القرآن من الناحيه الموضوعيه»، 10 استشهاد قرآني با رعايت ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها در مدخل «آدم» آورده شده كه يكي از آن‌ها، آيه 58 سوره مريم است و چنان كه گفته شد اين آيه دربارة ذريّه آدم است، نه خود آدم. اين مدخل نيز هيچ‌گونه عنوان زير مجموعه ندارد.
در «الترتيب و البيان عن تفصيل آي‌ القرآن»، يك مدخل با عنوان «آدم و ابليس و جنوده من الجن» به همراه 64 مورد استشهاد قرآني به ترتيب شمارة سوره‌ها و آيه‌ها وجود دارد كه تنها 8 مورد از آن‌ها دربارة آدم است و چنان كه پيش‌تر بيان شد، مؤلف در اين كتاب، ذيل هر آيه، تفسير آن را ذكر نموده و در پايان اين مدخل (همچون مدخل‌هاي ديگر) احاديث نبوي راجع به آن را نقل كرده است.
در «الجامع لمواضيع آيات القرآن»، مدخل «آدم» بدون هيچ عنوان زيرمجموعه با 7 مورد استشهاد به قرآن، به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها ذكر شده است.
در «معجم الاعلام و الموضوعات في القرآن الكريم»، مدخل «آدم» با شناسة مختصري دربارة چگونگي روايت قرآن از قصة او همراه است و در ذيل عنوان‌هاي زيرمجموعة آن، يعني: خلقه من طين، استخلافه في الارض، تعليمه الاسماء (تمييزه بالعلم علي الملائكه)، امرالملائكه بالسجود له، امتناع ابليس عن السجود لآدم، سبب عداء الشيطان، اسكانه و زوجه الجنه و نهيهما عن الأكل من الشجره، اغواء ابليس لهما و اخراجهما من الجنه، آدم اول المصطفين من الانبياء و بعض ذريته، عهد الله اليه و نسيانه العهد، المعصية، تلقيه الكلمات و قبول توبته، تكريم الله لبنيه، مجموعاً به 42 مورد از آيات قرآن استشهاد شده است.
در «معجم المفهرس لمعاني القرآن العظيم»، 41 استشهاد قرآني در مدخل «آدم» ذكر شده، تحت عناوين: اخراجه من الجنة، استخلافه، اصطفاؤه، تسوية الله له، تعليمه الاسماء، توبته، حوار الله معه، خطيئته، خلقه من صلصال، خلقه من طين، سجود الملائكة له، سكناه في الجنة، سوءته، عتاب الله له، عهد الله اليه، آدم مع ابليس، نداء الله له، نسيانه، نفخ الروح فيه، نهيه عن الأكل من الشجرة، آدم و زوجه. ضمن آنكه عبارات مورد نظر در آيات، پر رنگ‌تر چاپ شده‌اند.
در «فرهنگ موضوعي قرآن مجيد»، دو مدخل در اين خصوص وجود دارد: مدخل «آدم» با زير مجموعه‌هاي: اجتباؤه، استقراره في الارض، اصطيفاؤه، اهتداؤه، تعلّمه الاسماء، توبته، خلقه، دعاؤه، ذريته، زوجه، السجدة له، سوأته، شركه، عدوّه، عصينانه، عهده، في الجنة، السم به، لباسه، نسيانه، هبوطه، و شجرة الخلد، و الشيطان؛ و مدخل «آدم و حواء» با زير مجموعه‌هاي: سوأتهما، عريهما، لباسهما، هبوطهما، ولدهما، و نداء ربّهما، در ذيل مجموع اين عناوين، به 43 آيه استناد شده كه تنها آدرس آيات ذكر شده است.
در «پژوهش موضوعي در قرآن مجيد»، مدخلي مستقل به «آدم» اختصاص داده نشده و مطالب مربوط به اين موضوع، به همراه استشهاد به آياتي محدود در ذيل اين مدخل‌ها آورده شده: آفرينهش انسان، دانش‌آموزي، نماز، ايمان به پيامبران، شيطان، عصمت، فرجام زشت كرداري و گناه در دنيا. ضمن آنكه اشكالاتي در نوع استفاده از آيات وجود دارد؛ چنان كه در مدخل «عصمت» به آيات 35 – 37 سوره بقره استناد شده كه در بارة لغزش آدم و توبه او مي‌باشد و صراحتي در موضوع عصمت ندارد.
در «الفهرس الموضوعي لآيات القرآن الكريم»، 42 مورد استشهاد به آيات قرآن در مدخل «آدم» وجود دارد، ذيل عناوين زير مجموعه‌هاي: استخلافه في الارض، اسكانه و حواء الجنة، اصطفاء الله له، تحذير الله له من فتنة الشيطان، تعليم الله الاسماء له، تكريم الله لبنيه، حواره مع الله، خروجه و حواء من الجنة، خلقه من طين و صلصال، سجود الملائكة له الا ابليس، سوءته، مغفرة الله له، نفخ الله الروح فيه، نهاه الله عن الأكل من الشجرة، هبوطه من الجنة، هدايته.
در «فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم»، دو مدخل با عنوان «آدم» و «آدم و نخستين نافرماني» بدون هيچ زير مجموعه‌اي به 54 مورد از آيات قرآن به همراه ترجمه استشهاد شده است.
در «فروغ بي‌پايان»، مدخل «آدم» با 4 موضوع كلي زير مجموعه: آدم در نگاه فلسفي، آدم در نگاه عرفاني، آدم در نگاه فرهنگي و اخلاقي، و آدم در نگاه تاريخي، و با 28 زير عنوان، (كه اغلب آن‌ها برداشت از آيات است) مطرح شده و به 69 مورد از آيات قرآن استناد گرديده كه تنها به آدرس آيات اكتفا شده است.
و اما در «فرهنگ قرآن»، 443 مورد استشهاد به آيات قرآن در مدخل «آدم» ذيل ده‌ها موضوع كلي و جزئي ذكر شده است. عناوين موضوعات كليِ زير مجموعة اين مدخل عبارت است از: آبروي آدم، آثار وجودي آدم، آدم از خاك، آدم اولين انسان، آدم پدر انبيا، آدم پدر انسان‌ها، آدم و ابليس، آدم و درخت ممنوع، آدم و ظلم به خويش، آدم و ملائكه، آرامش آدم، آسايش آدم، آميزش آدم، اتمام حجت با آدم، احتجاج با آدم، احتياط آدم، اختيار آدم، اخراج آدم از بهشت، ارادة آدم، ازدواج آدم، استعداد آدم، استغفار آدم، استقرار آدم در زمين، اغواي آدم، اقرار آدم، القاي كلمات به آدم، اندام آدم، برتري آدم، برگزيدگي آدم، برهنگي آدم، بهشت آدم، پشيماني آدم، پوشش آدم، تضرع آدم، تطميع آدم، تعليم اسما به آدم، تكامل آدم، تكريم آدم، تكليف آدم، توبه آدم، توسل آدم، جايگاه آدم، حرص آدم، حياي آدم، خلافت آدم، خلقت آدم، خواست‌هاي آدم، دشمن آدم، دعاي آدم، زيان‌كاري آدم، سجده بر آدم، سرزنش آدم، شكرگزاري آدم، عصمت آدم، عصيان آدم، علم آدم، عهد آدم، عهد خدا با آدم، غريزه جنسي آدم، غفلت آدم، فراموشي آدم، فرزندان آدم، فرزنددار شدن آدم، فضايل آدم، كفران آدم، گرايش‌هاي آدم، لباس آدم، لغزش آدم، لياقت آدم، موجودات قبل از آدم، نبوت آدم، نسل آدم، نيازهاي آدم، هبوط آدم، هدايت آدم، هشدار به آدم، همسر آدم. در ضمن، 196 برداشت از آيات در مدخل «آدم» ارائه گرديده است.