القرآن الکریم، ذلک الکتاب السماوی الخالد، أکبر ظاهرة برزت الی الوجود الإنسانی، أحدثت نقلة نوعیة و منعطفا کبرا حاسما فی تاریخ البشریة، حتی لیصح القول إنه لیس هناک کتاب فی التاریخ الأنسانی برمته، أحدث من التغیر الشامل، و الانتفاضة الجبارة، و الارتقاء بالمجتمع کالذی أحدثه القران الکریم، إذا ألّف بین القلوب الممتنافرة، «لو أنفقت ما فی الأرض جمیعا ما ألفت بین قلوبهم»و نهض بالامة الی العزة و المنعة، و من هنا فقد حظی القرآن الکریم بعنایة خاصة من الخاص و العام، من المؤمنین و الجاحدین، و تناولوه بالدراسة من کل جانب و حاولوا استقصاء اسراره و الاحاطة بوجوه بیانه، و الغوص الی معانیه و أغراضه.و علی أیة حال فالأمر المجتمع علیه أن هذا الکتاب قد خلب الألباب و أدهش العقول، و کان لآیاته و بیانه وقع عظیم و أثر جلیل فی النفوس.و من هنا نشأت قضیة الأعجاز، و شرع العلماء یبحثون عن وجوه اعجاز القرآن الکریم، فألفت الکتب، و اغتنت المکتبات بزاد من العلم و الأدب طبقت شهرتة الآفاق.و امتدّ أثره الی کل میدان من میادین المعرفة الإنسانیة.
إنّ من العسیر علی الباحث بعد أکثر من ألف وأربعمائة من السنین و ازاء تلک الثروة العظیمة التی خلفها العلماء الأجلاء فی هذا المجال.نعم، من العسیر أن یناقش قضیة الإعجاز، و یأتی بشئ طریف، ولکن المقولة المأثورة:«کم ترک الأول للآخر»ما تزال صحیحة، فکانت هذا الملاحظات و الرؤی التی اقتصرت علی جانب علی تلک‏ القضیة الضخمة، و هو مسألة التحدی القرآنی و المعارضة الموهومة و ربما ستکون مزیة هذه الدراسة أنها جمعت بعض ما تفرق، و ألفت بین ما تشابه من وجوه القول و سدید الآراء باسلوب سلس یستهدی بمناهج البحث العلمی المعاصر.و لذلک سنعرض أولا لمسألة التحدی القرآنی ثم ننتقل الی مناقشة مسألة المعارضة المزعومة.

أعلن نبینا محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله و سلم بین قومه العرب أنه رسول الله تعالی و أن هذا الذی یتلوه علیهم من قرآن إنما هو«تنزیل من ربّ العالمین» (1) و انه (بلسان عربی مبین) (2) و هو حجته علی نبوته، و برهانه و دلیله علی صدق رسالته و سفارته، و لتأکید هذا الأمر طرح مسألة التحدی بالقرآن، فدعا قومه العرب ممّن لم یؤمن برسالته و لم یصدق دعوته، دعاهم الی المعارضة و ردّ التحدی، المعارضة بمعناها الذی استقرّ فی أوساطهم و منتدیاتهم، و قد صرّح بذلک القرآن قائلا:(أم یقولون تقوّله بل لا یؤمنون فلیأتوا بحدیث مثله إن کانوا صادقین) (3) .ولکنهم لم یتصدوا لهذا الأمر و لم یطلبوه أو یحاولوه، لیس عن جهل لمعنی هذا التحدی و خطره، و إذهم یدرکون أنّوراء ذلک تهدیدا خطیرا لجامعتهم الأوثانیة و اعتقاداتهم التی ورثوها، بل عن ادراک جلی و فهم تام لمعنی المعارضة المطلوبة، و هی فیما تعنیه المجاراة فی الاسلوب و المبنی، و لا یجوز أن یقع فی وهم أحد أنهم عدموا البلغاء، فهذا الجاحظ یقول:«بعث الله محمدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أکثر ما کانت العرب شاعرا و خطیبا و أحکم ما کانت لغة و أشدّ ما کانت عدة» (4) .
إنّ القرآن الکریم قد وضعهم بهذا التحدی امام الحقیقة وجها لوجه، فهو کتاب کما یسمعونه، کلماته عربیة منها یؤلفون کلامهم، و تراکیبه عربیة علیها جرت فنون خطاباتهم، و إذن فلیس علیهم إلا أن یحشدوا بلغاءهم و هم کثیرو، ثم یلجوا میدان المعارضة و یأتوا بحدیث مثله فینتهی کل شی‏ء، تسقط الدعوی و ینهار أساسها، و یظهر بطلانها، فتسلم لهم -للعرب-حینئذ جامعتهم و مصالحهم ولکنهم لم یحاولوا ذلک، و ذلک لأنهم رازوا أنفسهم فوجدوا أنهم أمام أمر لا قبل لهم به.و لما أعیتهم الحیلة، و زعموا أنه -أی القرآن-کلام مفتری و إنهم لو شاءوا لقالوا مثله، بغیة التشویش عی الناس، ولکن القرآن لم یترک لهم فرصة جنی ثمار هذا الافتراء و الزعم، فتحداهم بأن یأتوا بعشر سور مثله مفتریات، قال تعالی:«أم یقولون افّتراه قل فأتوا بعشر سور مثله مفتریات و ادعوا من استطعتم من دون اللّه إن کنتم صادقین». 5
هکذا قطعا لدابر تقولاتهم، و ابطالا، واشهارا للحجة فوق رؤوسهم، إنهم بهذا أمام تحد جدید و هو کما یبدو مما یسهل علیهم التصدی له و المصاولة فیه.و إذن فما علیهم إلا المعارضة بهذاالقدر المحدود ثم یستریحون مما تثیره آیات هذا القرآن من خوف و قلق فی أوساطهم، ولکنهم لم یتقدموا خطوة واحدة بهذا الاتجاه بل اسقط ما فی أیدیهم فلم یجدوا وسیلة سوی منع الناس من الإلتقاء بالرسول محمد صلی الله علیه و آله أو الاستماع الی ما یتلوه من آیات، و قد ذکر ذلک علی لسانهم‏«لا تسمعوا لهذا القرآن و الغوا فیه لعلکم تغلبون». (6) ولکن القرآن الکریم لم یترکهم و ما یبتغون بل سرعان ما صعقهم بأن ألقی الیهم تحدیا من نوع آخر تحدیا یستوقف کل ذی بصیرة و عقل، انه یتحداهم بالاتیان بسورة واحدة من مثله فقط، قال تعالی‏«و إن کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فأتوا بسورة من مثله و ادعوا شهداءکم من دون الله إن کنتم صادقین». (7)
و امام هذا المستوی من التحدی الجدید نجد هؤلاء العرب العرباء ملوک البیان و فرسان الکلام، أصحاب المعلقات المشهورات«و لهم الأسجاع و المزدوج و اللفظ المنثور» (8) نجدهم و هم یتحدون بمثل هذا القدر من الکلام ثم لا یحیرون جوابا.هذا مع اشتداد الخطر و تعاظم الخطب، و استمرار الاستفزار، إذ القرآن أخذ یقرعهم بألوان التقریع (9) ، یشتم آلهتهم، و یسفّه أحلامهم و یعیب علیهم طرائق عباداتهم ثم هو یهدد أعرافهم و مصالحهم التی کثیرا ما اهریقت لأجلها الدماء، و بذلت النفوس، فأی شئ إذن أعظم من هذا یستثیر الحمیة و یستنهض الهمم لمجابهة التحدی و ابطال الدعوی خاصة و انهم قدعرفوا باللدد و الخصومة، و قوة المناظرة و الجدل، و حضور البدیهة وحدة الذهن، ثم«الکلام سید عملهم» (10) و قد احتاجوا الیه و الحاجة تبعث علی الحیلة فی الأمر الغامض فکیف بالظاهر الجلیل المنفعة.
اننا نلاحظ هنا أن القرآن الکریم قد تدرج معهم فی مسألة التحدی من المطالبة بالاتیان بالمثل الی المطالبة و التحدی فلیس من شک أنّ سلوک طریق المعارضة بهاذ القدر المطلوب هو الأرجح عندهم الذی لا یتصور علی رزانة حلومهم و امتلاک القدرة البیانیة إهماله و الصدّ عنه.
ولکنهم وقفوا موقفا یدل علی عجزهم، و صاروا الی حال تدلّ علی عدم مقدرتهم، و علی انقطاع أطّماعهم فیه«إذ نابذوه و ناصبوه الحرب فهلکت النفوس و اریقت المهج و قطعت الأرحام، و ذهبت الأموال و لو کان ذلک فی وسعهم و تحت مقدورهم لم یتکلفوا هذا الأمور الخطیرة، و لم یرکبوا تلک الفواقر المبیرة، و لم یکونوا ترکوا السهل الدمث من القول الی الحزن الوعر من الفعل، و هذا ما لا یفعله عاقل و لا یختاره ذولب راجح...». (11)
و علیه فقد کان لجوؤهم الی اشهار السنان بدل الحجة و البیان لیس إلا تسترا علی عجزهم و تمویها لفشلهم، أما الدلیل علی ذلک فیمکن التماسه من خلال مراجعة أحوال العرب الذی عاصروا نزول القرآن الکریم، و هنا نستطیع أن نشیر الی حالتین لهما دلالة بالغة علی المطلب و هما:
1-حالة مشرکی مکة الذین رکبهم العناد، و استکبروا عن الإذعان للحق، و قد أخذوا یتباحثون فی أمر القرآن الکریم، و ما آل الیه أمرهم مع الرسول الأکرم نبینا محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و کیف یواجهون الناس الذین یفدون الی مکة المکرمة عادة فی المواسم المختلفة ماذا سیقولون لهم؟ و أیّ زعم أنسب للتمویه و التعمیة؟و قد نقل لنا التاریخ المحاورة التی جرت بینهم«إذ قالوا لابن المغیرة و هو من کبارهم و خبرائهم:نقول عنه إنه-أی النبی-کاهن فقال:والله ما هو بکاهن فلقد رأینا الکهان فما هو بزمزمة الکاهن و لا سجعه قالوا:فنقول انه مجنون قال:ما هو بمجنون، لقد رأینا الجنون و عرفناه فما هو بخذقه و ال تخالجه و لا وسوسته.قالوا: فنقول شاعر قال:ما هو بشاعر، لقد عرفنا الشعر کلّه رجزه و هزجه و قریضه، و مقبوضه و مبسوطه فما هو بالشعر، قالوا: فنقول ساحر، قال:ما هو ساحر لقد رأینا السّحار و سحرهم فما هو بنفثه و لا عقده. قالوا:فما تقول یا ابا عبد شمس قال:والله إنّ لقوله لحلاوة، و انّ اصله لغدق و إن فرعه لجناة، و ما أنتم بقائلین من ذلک شیئا إلا عرف انه باطل، و إنّ أقرب القول أن تقولوا ساحر جاء بقول هو سحر یفرق بین المرء و أبیه، و المرء و أخیه، و بین المرء و زوجه و بین المرء و عشیرته.» (12)
و استنادا الی هذه المحاورة فإنهم مع‏ إقرارهم بعلو منزلة القرآن الکریم، و انه فوق کلام البشر إلا أنهم أوقعوا أنفسهم فی هذا التخبط استکبارا و أنفة من الأذعان للحق و أشار القرآن الکریم نفسه الی ذلک قول تعالی:«إنهم کانوا إذا قیل لهم لا اله الا الله یستکبرون و یقولون أثنا لتارکوا آلهتنا لشاعر مجنون» 13 «هکذا جنوحا الی سیاسة الطباع و العادات، و قد کانت العادة عندهم دینا حین لم یکن الدین إلا عادة...». 14 .
إن اصول هذا المحاورة، أشار الیها القرآن الکریم أیضا نفسه عند ما ذکر حالة الاضطراب و التخبط فی مواقفهم إزاء القرآن و ذلک فی قوله تعالی:سوره الأنبیاء:«بل قالوا اضغاث أحلام بل افتریه بل هو شاعر فلیأتنا بآیة کما أرسل الأولون». 15
2-أما الحالة الثاینة التی تدلل علی اقرارهم، و اذعانهم بالعجز، فهو الاستجابة الواعیة و الفطریة لعظمة القرآن و الإیمان بأنه فوق کلام البشر، و قد تمثل هذا الأمر باسلام نفر من مشرکی العرب (16) و کفارهم بمجرد الاستماع الی القرآن، إذ أدرک هذا النفر بحکم سلیقته العربیة و ذوقه البیانی و معرفته بأسالیب العرب أن هذا القرآن لا یمکن أن یکون نتاج البشر.
و علی الجملة فإننا نستنتج من ذلک کله أن العرب بعامتهم کافرین و مؤمنین قد أدرکوا إدراکا تاما و حصلت عندهم قناعة وجدانیة بأنّ هذا الذی یتلوه محمد صلی الله علیه و آله و سلّم علی أسماعهم، و یبشر به فی مجتمعاتهم مباین (17) کل المباینة لما ألفوه من أسالیب، و لما اطلعوا علیه من أفانین البیان، و انه یعلو و لا یعلی علیه بخاصة و هم أهل هذه اللغة و الخبراء فی أسالیبها ثمّ (الرسول)کان منهم مولدا و نشأة و لغة.
و هنا من حقنا أن نتساءل مع الجرجانی:«هل یجوز أن یخرج خارج من الناس علی قوم لهم ریاسة، و لم دین و لهم نحلة فیؤلب علهم الناس و یدبر فی أمر اخراجهم من دیارهم و أموالهم و فی قتل صنادیدهم و کبارهم و سبی ذراریهم و أولادهم، و عدته التی یجد بها السبیل الی تآلف من یتألفه، و دعاء من یدعوه، دعوی إذا هی ابطلت بطل أمره کله، و انتقض علیه تدبیره ثم لا یعرض له فی تلک الدعوی و لا یشتغل فی ابطالها مع امکان ذلک، و مع انه لیس بمتعذر و لا ممتنع» (18) نعم نتساءل مع الجرجانی هل یجوز ذلک؟و هل حدثنا التاریخ بمثله؟کلا لا یجوز إلا أن یکون ذلک معجزا لهم خارقا للعادات الجاریة و السنن المألوفة.
ثانیا مسألة المعارضة المزعومة للقرآن الکریم
لعل من المناسب أن نعرض أوّلا لسؤال قد یتردد هنا، و هو:هل من الصحیح انه لم تحصل معارضات حقیقیة للقرآن؟و ماذا نفعل ازاء ما نقله لنا التاریخ من وجود محاولات للمعارضة نسبت الی عدد من الناس کمسیلمة الکذاب، و الأسود العنسی، و سجاح التمیمة؟و اخری غیرها نسبت الی ابن المقفع و الی المعری الشاعر و آخرین؟ (19) نجیب عن هذا السؤال فنقول:
انّ المعارضات أو علی الأصلح المحاولات التی نسبت الی مسیلمة و الی الأسود و سجاح إن صحت فهی أدعی إلی اثارة الضحک و السخریة من أن تسمی معارضة لأن کل من یمتلک حسّا بلاغیا، و ذوقا بیانیا یعرف مقدار حظها-أی تلک المعارضات-من الأسفاف و مدی مجانبتها الذوق البیانی فضلا عن فساد المعنی و رکاکة المبنی.و أغلب الظن أن اصحابها أو المروجین لها حاولوا السیر علی طریقة الکهّان باختیار العبارة الغامضة و اسلوب السجع المتکلف، و مع ذلک طفحت أقاویلهم و کلماتهم بکل ما ینبوبه السمع و یستثقله، و یضیق به الصدر و یستهجنه، و لو أوردنا نماذج مما سطروه لبنات هذه الحقائق و تکشفت.فمما ورد علی لسان مسیلمة قوله:«و الشاء و ألوانها، و أعجبها السود و ألبانها و الشاة السوداء و اللبن الأبیض انه لعجب محض.و قد حرم المذق فما بالکم لا تمجعون...» (20) .و قد قال الجاحظ معقبا علی قول مسیلمة فی الضفدع:«و لا أدری ما هیّج مسیلمة علی ذکرها، و لم ساء رأیّه فیها حتی جعل بزعمه فیها فیما نزل علیه:یا ضفدع بنت ضفدعین، نقّی ما تنقین.نصفک فی الماء و نصفک فی الطین.لا الماء تکدّرین، و لا الشارب تمنعین». (21) و قد علّق الرافعی علی ذلک قائلا:«و کل کلام-أی مسیلمة-علی هذا النمط واه سخیف لا ینهض و لا یتماسک بل هو مضطرب النسج مبتذل المعنی مستهلک من جهتیه.». (22)
أما ما ورد عن سجاح التمیمیة فقد نقلوا قولها:«اعدّوا الرکاب و استعدوا للنهاب ثم أغیروا علی الرباب فلیس دونهم حجاب»و مثله ما ورد عن الأسود العنسی قوله:«سیّح اسم ربک الأعلی الذی یسّر علی الحبلی فأخرج منها نسمة تسعی من بین أضلاع وحشی...». (23)
و هکذا علی هذا المنوال أسجاع رکیکة و معان تافهة لا تقوی علی الحصول علی‏ میزة البلاغة فضلا عن قدرتها علی دخول میدان المعارضة.و قد نسبت معارضة لابن المقفع الکاتب المشهور، و اخری لأبی العلاء المعری الشاعر المعروف، فأما ابن المقفع فقد عرض الباقلانی (24) لما نسب الیه و ناقض ذلک تفصیلا و انتهی الی القول:«انه لا یوجود لابن المقفع کتاب یدعی مدع انه عارض فیه القرآن الکریم بل یزعمون انه اشتغل بذلک مدة ثم مزق ما جمعه و استحیا لنفسه من اظهاره.و علق الرافعی (25) علی المعارضة المنسوبة لابن المقفع قائلا«و أنما نسبت المعارضة له دون غیره من البلاء لأن فتنة الفرق الملحدة إنما کانت بعده، و کان البلغاء کافة لا یمترون فی إعجاز القرآن، و إن اختلفوا فی وجه إعجازه ثم انّ ابن المقفع متهم عند الناس فی دینه فدفع بعض ذلک الی بعض و تهیأت النسبة من الجملة، و علیه یظهر أنّ نسبة المعارضة الیه زائفة.
و أما ما نسب إلی أبی العلاء من المعارضة فقد ادعی خصومه أنه ألف کتابه الفصول و الغایات (26) لهذا الغرض، و الذی یرجع الی الکتاب المذکور و هو مطبوع متداول یتضح له أن هذه الدعوی محض افتراء علی الرجل، یؤید ذلک أن المعری نفسه أزری علی ابن الراوندی (27) محاولاته البائسة فی معارضة القرآن فی کتابه المسمی بالتاج أذ ینعت المعری هذا التاج قائلا:«و أما تاجه فلیس یصلح أن یکون نعلا و هل تاجه إلا کما قالت الکاهنة أفّ و تفّ و جورب و خف.».ثم أنّ أوضح دلیل علی کذب من نسب المعارضة الی المعری تصریح المعری نفسه باعجاز القرآن إذ یقول:«و أجمع ملحد و مهتد أنّ هذا الذی جاء به محمد به عبدالله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کتاب بهر بالأعجاز، و لقی عدوه بالأرجاز، ما حذی علی مثال، و لا أشبه غریب الأمثال، ما هو بالقصید الموزون، و لا الرجز من سهل و حزون، و لا شاکل خطابة العرب و لا سجع الکهنة ذوی الأرب و جاء کالشمس اللائحة لو فهمه الهضب لتصدع، و إنّ الآیة منه أو بعض الآیة لتعترض فی أفصح کلم یقدر علیه المخلوقون فتکون فیه کالشهاب المتلألئ فی جنح غسق و الزهرة البادیة فی جدوب ذات نسق فتبارک‏اللّه أحسن الخالقین.» (28)
و هکذا نجد أن الأوائل من ذوی الفطرة السلیمة و العبقریة الفذة و الفصاحة الممتازة لم یجدوا مفرا إلا الأذعان لهذا القرآن العظیم و إلا الإقرار باعجازة المبین.
أما بعض المتأخرین ممن خلقتهم (29) الأغراض الاستعماریة الدینئة و حرکتهم الماسونیة اللعینة من أمثال محمد علی الملقب بالباب و الآخر الملقب بالبهاء ممن جاءوا بنحلة البابیة و البهائیة فقد تقدموا بمحاولاتهم البائسة لمعارضة القرآن فأدهشوا ذوی الألباب فیما جاءوا به من الهذر و الهذیان فمثلا مما جاء علی لسان المیرزا الباب قوله:«قل کلّ لیقولون لا اله الا الله الذی آمنت به کل الحلاقین، قل کل لیقولون لا اله الا الله الذی آمنت به کل اللهامون-أی اللحامین-قل کلّ لیقولون لا اله الا الله الذی آمنت به کل السواقین...» و هکذا یستمر فی کلامه یعدد المهن فئ أکثر من عشر صفحات، و فیها من غلط الأنشاء و الاملاء عدا الصرف و النحو ما لیس له حصر و إذا کان هذا حال أحدهم فإن بقیة الزمزة (30) لیستبأحسن حالا منه.و کل من یطلع علی ما جاءوا به من مقالات و هذر یحکم بتفاهتها و سخفها من کل وجه.أما أخر المحاولات البائسة فی هذا المّجال فهی ما قام به بعض الأجانب فی مصر (31) و نشروه فی کتیب سموه«حسن الأیجاز أوردوا فیه ما توهموه معارضة لبعض سور القرآن الکریم، و مما جاء فیه قولهم:«إنّا اعطیناک الجواهر، فصلّ لربک و جاهر، و لا تعتمد قول ساحر...». (32)
و علی الجملة فإن هؤلاء جمیعا قد رکبهم الوهم فظنوا ان المعارضة إنما تکون علی مثل هذه الشاکلة إی الأهتمام بالسجع دون المعنی، و بتقلید القرآن بتغییر بعض ألفاظه و التلاعب بسوره، و بما أوقعهم فی فساد النظم و المعنی علی حد سواء.و هنا لا بدّ ان نؤکد أن المعّارضة الصحیحة و الحقیقة لا یمکن أن تکون بهذه الشاکلة، إذا لو کانت کذلک لسلک سبیلها اولئک القوم الذی تحداهم القرآن الکریم مع ما کانوا علیه من عظیم الحاجة الیها... ولکنهم علموا و جهل غیرهم بمعنی المعارضة المطلوبة فهم أدرکوا شروطها و مواصفاتها بما استقر فی أوساطهم الأدبیة و منتدیاتهم الشعریة، و لذلک لم یوقعوا أنفسهم فی مثل هذا البؤس و السفاهة بل لجأوا الی أسالیب أخر فی المواجهة و ردّ التحدی إذ امتشقوا السنان و السیوف و هان علیهم ملاقاة الحتوف بدلا من أن یجعلوا أنفسهم موضع التندر أبد الدهر لو أنهم أقدموا علی المعارضة بالبیان و فن القول.
و الآن إزاء ما وصل الینا من معارضات لا تصلح کما اتضح لدینا بحسب مقابیس النقد و الذوق و المنطق أن نضعها فی مستوی الکلام البلیغ فضلا عن وضعها فی قبالة النص القرآنی علی سبیل المقارنة أو المعارضة.أقول إزاء ذلک لا بدّ ان نعالح افتراضا ربما أورده أو یورده بعضهم، و هذا الافتراض هو:إن المعارضة الجدیة للقرآن ربما قد حصلت بالفعل فی عصر النزول أو بعد ذلک بقلیل ولکنها محیت و طمست من الوجود عند ما استتب الأمر للرسول محمد صلی الله علیه و آله و سلّم، و انتصر علی اعدائه بقوة السلاح آخر الأمر.و لمناقشة ذلک نقول:
لو افترضنا هذا جدلا فلنتساءل أولا: تری متی حصلت مثل هذه المعارضة المزعومة؟أکانت قبل الدخول مع الرسول محمد صلی الله علیه و آله و سلّم و أتباعه فی المجابهة المسلحة أم قبل ذلک؟ و من هم اولئک الاشخاص الذین اضطلعوا بهذه المهمة و استطاعوا ردّ التحدی القرآنی؟ و بعد هذا التساؤل نقول:
لا ریب أن مثل هذه المعارضة المزعومة یفترض وقوعها قبل الدخول مع الرسول محمد صلی الله علیه و آله و سلّم فی المجابهة المسلحة، لأنّ هذا هو الطریق الأسهل و الأسلم للوقوف فی وجه دعوة الرسول و الحیلولة دون تکاثر الأتباع و الأنصار، و هذا یقتضیه المنطق لأن الرسول لم یطلب منهم بادئ ذی بدء اکثر من الأتیان بسورة من مثل القرآن ثم ینتهی کل شئ فیسقط ما فی یده، وینهار أساس دعوته و برهان نبوته.و إذن فمن المعقول جدا سلوک هذا السبیل قبل اللجوء الی أی سبیل آخر قد یکلفهم کثیرا من الجهود و الأموال و ربما الأنفس.و هنا فلو افترضنا أنّ مثل هذه المعارضة قد حصلت فعلا فکیف قدر لدعوته المبارکة صلی الله علیه و آله و سلّم أن تتسع و تکبر، و أن تقاوم و تصمد حتی بلغت الی مداها الواسع و العمیق فی الامة؟!و لو قال قائل:إنّ ذلک ممکن، و لا یلزم أن یتراجع المؤمنون لمجرد وجود المعارضة لأن المؤمنین إنما استهوتهم مبادئ القرآن الکریم و تمکنت من نفوسهم قیمه السامیه و أفکاره المنیره.فإننا نقول حینئذ نعم من الجائز هذا ولکن ألیس من الجائز أیضا أن تزعزع مثل هذه المعارضة للقرآن و ردّ تحدیه ایمان البعض و خاصة اولئک الذین آمنوا استنادا الی هذه الحقیقة حقیقة الأعجاز و انطلاقا من قناعة أن هذا القرآن هو من عندالله و أن لیس هلناک من أحد یقادر علی أن یأتی بسورة من مثله؟!هذا جانب، و جانب آخر هو أنّ التحدی قد کان و لم ین مع النبی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلا قلة قلیلة مضطهدة مستضعفة، و کان المشرکون من أهل مکة، و أهل الکتاب من یهودو غیرهم حریصین کل الحرص علی اسکات هذا الصوت الألهی و ایقاف هذه الانطلاقة الجبارة أی الدعوةالاسلامیة المبارکة فأین هؤلاء جمیعا عن مثل هذه المعارضة المزعومة لیشهروها فی وجه الرسول و أتباعه و یذیعوها فی کل ناد فتسقط حجته وینهار أساس الدعوة؟و إذ لم یظهر لذلک عین و لا أثر دلّ علی أن شیئا من ذلک لم یحدث قط، و لو حدث لذاع و انتشر أو جاء به الخبر و ناقلته السیر و أهل التواریخ و المتیقن عدم النقل.
أما لو افترضنا أن المعارضة قد حصلت بعد الدخول مع الرسول فی المجابهة، و أن قریشا و حلفاءها قد لجأت الی ذلک بعد أن أعیتهم الحیلة و رأوا أن القضاء علی الرسول الاکرم و أتباعه الأخیار و تصفیتهم جسدیا أمر لیس ممکنا، و أن کل الأسلحة التی استخدمت قد فشلت فی تحقیق هذه الغایة و کانوا یعتقدون أنها أسرع حسما مثلا و لذلک لجأوا الی المعارضة، و قدموا اطروحتهم فی هذا المجال، ولکن ذلک بعد فوات الأوان، إذا أن سیطرة الرسول و أتباعه قد منعت ذیوعها و قبرت تلک المحاولة فی مهدها.أقول إن مثل هذا الافتراض حینئذ باطل لسببین أساین:
الأول:إن الخوف و المنع عن نقل الخبر بهذا الشأن أو بأی شأن مشابه لا یمکن ان یؤدی الی انقطاع الخبر بالکلّیة و بتاتا لان المتعالم من حال الاخبار أنه لا ینقطع، بهذا الجنس من الخوف، لأنّ الخوف انما یقتضی ترک الاظهار لا ترک النقل، و ربما دعا المنع فیه من سلطان و غیره أنه یکون أقرب الی الانتشار من حیث تقوی الدواعی و تزداد بحصول المنع». (33)
الثانی:إن شواهد التاریخ تؤکر نفی مثل هذا الافتراض إذ سجّل لنا التاریخ کل الوسائل التی حورب بها النبی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و کل الأسالیب الخبیثة التی جوبه بها القرآن الکریم، و فیها، هجاء الرسول صلی الله علیه و آله و سلم و الوقیعة فیه و الصاق التهم به من ادعاء وجود تناقض (34) فی القرآن الکریم، و توجیه الطعون الی الآیات البینات و ترویج تلک الطعون و الباسها لباس العلم الی غیر ذلک من الوسائل و الأسالیب، فکیف خفیت المعارضة المزعومة و اختفت و هی أبلغ فی اصابة الغرض الذی یسعی الیه کل الخصوم المتربصین؟و لو افترض انه کان لذلک موانع فی وقت ما فلماذا لم تظهر عند سنوح الفرصة، و ما أکثر الفرص التی سنحت منذ وفاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و علی امتداد حقب التاریخ؟! هذا و قد کان التحدی القرآنی و ما یزال قائما، و الخصوم کثیرون، و منهم من هو أشدّ حرصا و أکثر طمعا للنیل من القرآن الکریم و اضعاف قدسیته فی النفوس، و اقصائه عن الحیاة، و دلیل ذلک أن محاولات الأعداء لم تفتر و لم تهدأ بل هی مستمرة و لعل ما نشروه من کتاب«حسن الأیجاز»دلیل علی ذلک ولکنهم فشلوا و خابت آمالهم، و إن لم تفتر عزائهم إذ تحولوا الی إثارة الاتهامات و اشاعة الافتراءات و ترویج الشبهات.
و لعل من المناسب أن اشیر هنا إلی أنّ هناک دلیلا آخر یؤکد عدم حصول معارضة للقرآن الکریم، و هذا الدلیل یمکن التماسه من«نظریة الصرفة»و ذلک أن طائفة کبیرة من العلماء و الأدباء و المتکلمین 35 ذهبوا الی القول بالاعجاز بالصرفة، و مع أننا لا نستطیع أن نجاریهذا الرأی أو نعتمده إلا أن ما نستفیده منه بخصوص المطلب الذی بأیدینا هو عدم حصول المعارضة.و توضیح ذلک:أنّ الذین ذهبوا الی هذه النظریة قصدوا بالصرفة (36) «أن الله تعالی قد صرف العرب عن معارضته، و قد کان مقدورا لهم، لکن قد عاقهم أمر خارجی...أی علی معنی أن اللّه تعالی قد عطّل قدرة العرب عن مجاراة القرآن و معارضته، و یفلسف الشریف المرتضی (37) القول بالصرفة فیذهب الی أنّ الله قد صرفهم بمعنی انه سلبهم العلوم التی یحتاج الیها فی المعارضة..فهذا الصرف خارق‏للعادة فصار کسائر المعجزات...و هنا و إن لم یکن الغرض مناقشة هذا النظریة إلا انه لا بأس من تعلیقة فنقول:إن هذا القول لیس علیه دلیل من المعقول و لا من المنقول بل الدلیل علی خلافه، فقد ذکر الخطابی فی ردّه علی الصرفه بأن دلالة الآیة:«قل لئن اجتمعت الأنس و الجنّ علی أن یأتوا بمثل هذا القرآن لا یأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا»الاسراء/88.
تشهد هذه الآیة بخلافة إذ أشار تعالی فی ذلک(فی الآیة)الی أمر طریقه التکلف و الاجتهاد و سبیله التأهب و الاحتشاد، و المعنی فی الصرفة التی ذکروها لا یلائم هذه الصفة، فدلّ علی أن المراد غیرها» (38)
و ذکر ابن الا ملکانی فی مناقشة نظریة الصرفة أن الأمر لو کان کذلک-إی کما قالوا-لکان ینبغی أن یتعجبوا من حالهم و لیس من حاله فأنّ من یضع یده علی رأسه دون سائر الحاضرین یحبس الله تعالی أیدیهم لا یتعجب منه بل من حالهم» (39) هذا وجه فی الردّ.و هناک وجه آخر فی الردّ علی الصرفة بالمعنی الذی ذهب الیه السید المرتضی لأن سلب العلوم التی کانوا یتمکنون بها من المعارضة مجرد زعم لا أساس له، و دعوی بلا برهان بل الواقع علی خلافه فقد ذکر الجاحظ«أن الله تعالی یبعث محمدا صلی الله علیه و آله و العرب اکثر ما کانت شاعرا و خطیبا». (40)
هذا فی عصر نزول القرآن الکریم، أما بعد عصر النزول فقد کثر البلغاء و الخطباء و صار بعضهم یتفنن فی الکلام، و انضاف الی اللسان العربی من العلوم ما استطاعوا أن یبلغوا به شأوا بعیدا فی البلاغه، بل صار بعضهم یتصرف فی فنّ البلاغه، بل صار بعضهم یتصرف فی فنّ القول حد البراعة فأین دعوی القوم بسلب علومهم؟و ما هی هذه العلوم التی سلبوها یا تری؟
و علیالجملة فإن الذی یهمنا فی واقع الأمر بالنسبة الی نظریة الصرفة أنها تؤکد عدم حصول المعارضة.
و أخیرا فربما یثیر بعضهم اعتراضا یبدو لأول وهلة وجیها و هو قولهم؛إنّ القرآن هو نتاج العبقریة التی اختص بها النبی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کما هو الشأن فی سائر العبقریات و المواهب إذ هی حالة تفرد و اختصاص لا یتکرر، و لذلک فلامعنی للتحدی و لا مبرر له، و لا یمکن المطالبه بالردّ علیه.و للأجابة عن ذلک نقول:
إنّ العبقریة لا تولد فی فراغ لو افترضنا الأمر منهذا القبیل، إذ لا بّد من تحقق شروط منها ما یتصل بالفرد و مؤهلاته، و منها ما یتصل بالواقع و خصوصیاته و منه ما یتصل بالمناخ الفکری و الأجواء العامة و تاریخ العبقریات و العباقرة ینبئنا بذلک دائما، و علیه فإن القراءة المتأنیة و الموضوعیة لمؤهلات الرجل(الرسول) محمد بن عبدالله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الذی کان امیّا لا یعرف القراءة و الکتابة (41) و لواقعه الذی کان یموج بالتناقضات الصارخة (42) و الخرافات التی لا حدود لها، ثم الجو الفکری المتسممّ بالتحجر و الجمود، إنّ الفراءة لذلک کله تضع بأیدینا حقیقة مهمة جدا، و هی عدم وجود امکانات کافیة أو مؤهلات لائقة لکی یترشح عنها مثل هذا القرآن العظیم الذی جاءبأفکار و آراء فی منتهی الدقة و الأنسجام، و بقیم سامیة هی مفخرة الدقة و الأنسجام، و بقیم سامیة هی مفخرة للانسانیة و للأجیال جمیعا، و بمبادئ عظیمة تزهوبها الأنسانیة، و کانت کل تلک المضامین الراقیة قد عرضت باسلوب متفرد معجز لم یصل الی شأوه البشر قطّ علی امتداد الزمان.إن مثل هذه الحقیقة هی التی جعلت توماس کارلیل مثلا یصرخ بکل اعجاب قائلا«إنّ هذا القرآن صد متفجر من قلب الکون نفسه». (43)
نعم من الصحیح جدا أن تاریخ البشریة زاخر بالعبقریات، ولکنها فی جملتها لا تکاد تخرج عن اختراع لآلة أو ابداع لروایة أو دیوان شعر أو اکتشاف لحقیقة علمیة من الحقائق التی یزخر بها، الوجود اما ما یأتی به الفلاسفة أو المفکرون الأفذاذ من اطروحات فهی فی عین الوقت الذی تستند فیه الی معطیات العصر و اکتشافاته تبقی حبیسة البیئة بکل خصوصیاتها و أجوائها، أما القرآن الکریم فقد خرج عن ناموس العبقریات و مقتضی الصناعد البشریة و المواهب الفطریة و نتاجات البشر من أیّ وجه أتیت، و کیفما قلبت الأمر، إن فی المضامین أو فی الأسلوب، و نستأنس هنا برأی للرجانی بخصوص هذه النقطة من البحث فهو یقول«إعلم أنّ‏ها هنا بابا من التلبیس أنت تجده یدور فی أنفس قوم من الأشقیاء...و تراهم یومئون الیه و یستهون الغرّالغبی بذکره و هو قولهم: قد جرت العادة بأن یبقی فی الامان من یفوت أهله حتی یسلّموا له، و حتی لا یطمع أحد فی مداناته، و حتی لیقع الأجماع فیه أنه الفرد الذی لا ینازع...ثم قال و هلم فی هذا الباب خبط و تخلیط و إنما أتوا من تسرعهم الی الاعتراض قبل تمام العلم بالدلیل و ذلک:أن الشرط فی المزیّة الناقضة للعادة أن یبلغ الأمر فیها الی حیث یبهر و یقهر حتی تنقطع الأطماع عن المعارضة و تخرسالألس عن دعوی المداناة، و حتی لا تحدث نفس صاحبها بأن یتصدی و لا یجول فی خلد أحد أن الاتیان بمثله ممکن...و لیت شعری من هذا الذی سلّم له أنه کان فی وقت من الأوقات من بلغ أمره فی المزیّة و العلو علی أهل زمانه هذا المبلغ و انتهی إلی هذا الحد»؟!.ثم قال:و معلوم أن المعوّل فی دلیل الاعجاز علی النظم، و معلوم کذلک أن لیس الدلیل فی المجئ بنظم لم یوجد من قبل قط بل فی ذلک مضمونا الی أن یبین ذلک النظم من سائر ما عرف و یعرف من ضروب النظم و ما یعرف أهل العصر من أنفسهم أنهم یستطیعونه، البینونة التی لا یعرض معها شک لواحد منهم أنه لا یستطیعه و لا یهتدی لکنه أمره، حت یکونوا فی استشعار الیأس من أن یقدروا علی مثله و ما یجری مجری المثل علی صورة واحدة و حتی کأنّ قلوبهم فی ذلک قد افرغت فی قلب واحد.» (44)
و یقی آخر الأمر أن نعالج أمرا ربما له ما یبرره و هو ما الضرورة الی التحدی و ما هی مبرراته؟و للأجابه نقول.
إنّ التحدی و طلب المعارضة إنما هو لتأکید أن ما یصدر عن الرسول محمد صلی الله علیه و آله و سلّم لیس من عنده، لضرورة أن قدراته مثل قدراتهم، و امکاناته کبشر مثل امکاناتهم، لعله فیما یتعلق بالا بداع الأدبی أقلّ فیهم تفوقا إذا لم یعرف عنه أنه کان ینثر درر الحکمة أو انه کان خطیبا أو شاعرا قبل أن یرفع دعواه بالنبوة هذا من جهة، و من جهة أخری فأنّ الساحة الأدبیة فی مکة و غیرها کانت میدانا للمباریات و المعارضات، کما کانت أسواقهم و منتدیاتهم تزخر بأنواع الأنشطة الأدبیة، و یقف النقاد و المحکمون (45) یرشحون هذه القصیدة أو تلک و ینتخبون هذا الأثر الفنی دون ذاک حتی کانت المعلقات المشهورات أثرا لهذا المنهج، و من هنا کان من المناسب أن یجبههم الرسول الاکرم صلی علیه و آله و سلم و یتحداهم فی المجال الذی امتازوا فیه و عنوا به، فیقدم القرآن الکریم برهانا علی صدق دعواه النبوّة و حجة علی رسالته و سفارته عن الحضرة الألهیة و انه یتلقی هذا القرآن من لدن حکیم خبیر من رب السموات و الأرضین فإن اعتراهم الریب أو داخلهم الشک فما علیهم إلا المعارضة التی هی وسیلتهم المعتادة و طریقتهم المفضلة. لکن نبوءة القرآن العظیم و الحقیقة التی صدع بها حسمت الأمر و ذلک فی قوله تعالی«قل لئن اجتمعت الأنس و الجن علی أن یأتوا بمثل هذا القرآن لا یأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا» (46) و آخر دعوانا أن الحمدلله ربّ العالمین.

1-الأتقان فی علوم القرآن/لجلال‏الدین السیوطی ت 911 ه، المکتبة التجاریة الکبری، المطبعة الحجازیة 1398 ه.
2-الألهیات/الشیخ جعفر السبحانی/بقلم الشیخ حسن محمد مکی العاملی الطبعة الثانیة/مکتب الاعلام الاسلامی/1411 ه.
3-اعجاز القرآن/للقاضی أبی‏بکر الباقلانی ت 403 ه مطبوع بهامش الکتب السابق.
4-اعجاز القرآن و البلاغة النبویة/مصطفی صادق الرافعی/المکتبة التجاریة الکبری بمصر/الطبعة الثامنة 1965.
5-الاعجاز البیانی للقرآن/الدکتوره بنت الشاطئ «عائشة عبدالرحمن»/طبع و نشر دارالمعارف بمصر.
6-البرهان الکاشف عن اعجاز القرآن/لکمال الدین عبدالواحد الزملکانی ت 651 ه.
7-بیان اعجاز القرآن/لأبی سلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم الخطابی ت 388 ه، منشور ضمن کتاب.
ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن/تحقیق الدکتور محمد خلف الله و الدکتور محمد زغلول سلام/نشر دارالمعارف بمصر 1968 ط.
8-البیان فی تفسیر القرآن/لأبی عبدالله المیرزا الزنجانی ت 1260 ه، نشر مؤسسة الاعلمی، بیروت/ ط 1969
10-دراسة الکتب المقدسة علی ضوء المعارف الحدیثة/موریس بوکای/نشر دارالمعارف بمصر/1978.
11-الرسالة الشافیة/لأبی‏بکر عبدالقاهر الجرجانی ت 471 ه، نشر ضمن ثلاثرسائل فی اعجاز القرآن/السابقة.
12-رسالة الغفران/لأبی العلاء المعری 499 ه، تحقیق الدکتورة بنت الشاطئ/نشر دارالمعارف بمصر 1950.
13-السیرة النبویة/لابن هشام/مطبعة بولاق/بمصر.
14-الظاهرة القرآنیة/مالک بن نبی/ترجمة عبدالصبور شاهین/نشر دار الفکر-بیروت.
15-الفصول و الغایات/لأبی العلاء المعری/ضبط و تفسیر محمد حسن زناتی/نشر المکتب التجاری بیروت، طبع القاهره 1938 م.
16-مروج الذهب و معادن الجوهر/لأبی الحسن علی بن الحسین المسعودی ت 336 ه/دار الأندلس/ بیروت/ط 4/1981.
17-المعجزة الخالدة/السید العلامة هبة الدین الحسینی الشهرستانی/سلسلة حدیث الشهر/مطبعة النجاح- بغداد(1950).
18-المغنی فی أبواب التوحید و العدل/القاضی عبد الجبار بن أحمد المعتزلی ت 415 ه
الجزء السادس عشر-خاص باعجاز القرآن-تحقیق الشیخ امین الخولی/نشر وزاره الشقافة بمصر 1960.
19-من تاریخ الحرکات الفکریة فی الاسلام/بندلی جوزی/دار الروائع-بیروت/لبنان.
20-نهایة الأدب فی فنون الأدب/لشهاب الدین حمد بن عبدالوهاب النویری، ت 733 ه.
نشر:المؤسسة المصریة للتألیف و الترجمة/القاهرة.

در بـيـسـت و هـفـت رجـب 1410 هجرى قمرى سالروز مبعث حضرت خاتم انبيا (ص )با دعوت دارالقرآن الكريم در قم براى دومين كنفرانس تحقيقاتى علوم و مفاهيم قرآن كريم حضور يافتم .
ايـن كـنـفـرانس براى تحقيق در مساله اعجاز قرآن تشكيل شده بود,محققان و اساتيد فراوانى از حوزه و دانشگاه از تمام كشور در مركز دارالقرآن الكريم حضور داشتند, سخنرانيها و كميسيونها, بـسيار پربار و پرارزش بود, هر يك ازدانشمندان نخبه و مفسرين با عظمت قرآن كه از عالم تشيع گرد يكديگر جمع شده بودند درباره وجوه اعجاز قرآن مطالبى مطرح فرمودند من هم كه يكى از اعـضـا ايـن كـنـفـرانـس بـودم و گـاهـى به عنوان هيئت رئيسه انتخاب مى شدم مطلبم را زير عنوان وجوه اعجاز قرآن تقديم به اين كنفرانس نمودم كه در همان كنفرانس به چاپ رسيد وبين علما و دانشمندانى كه دعوت شده بودند پخش شد و آن مطالب اينها است :

به نظر من بهترين معنى معجزه همان چيزى است كه خداى تعالى در قرآن در آيات 23 سوره بقره و 38 سوره يونس و 13 سوره هود و آيه 88 سوره اسرى به آن اشاره فرموده و مى گويد: اگر جن و انس پشت به پشت هم بدهند و بخواهند مانند اين قرآن را به كمك يكديگر بياورند, نمى توانند زيرا مـعـجـزه از عـجـز گرفته شده و عجزبه معنى ناتوانى است پس معجزه پديده اى است كه تمام عـوامـل طـبـيـعـى از ايـجـادش نـاتـوان باشند و عقل هر عاقلى اين چنين پديده اى را مربوط به طبيعت نداند. ((24)) و به عبارت علمى معجزه فاعل است و از عجز گرفته شده يعنى غير فاعلش كه خداى تعالى باشد ديگران عاجزند از انجامش .
((25)) بنابر اين اگر جن و انس كه دو گروه عاقل و متفكر عالم خلقت اند نتوانند مثل قرآن رابياورند به طريق اولى بقيه موجودات عالم خلقت كه مادون اين دو نوع ازمخلوقاتند و اهل علم و فكر و عقل نيستند نمى توانند كتابى مثل قرآن را بياورند.
پـس قـرآن بـا اين بيان و اين آيات كه آنها را مفسرين , آيات تحدى مى نامند معنى اعجاز را براى خود ثابت كرده و مى گويد: كه من معجزه ام و كسى غير از خدانمى تواند مثل مرا بوجود آورد.

اگر ما بتوانيم معجزه بودن قرآن را همان گونه كه خود قرآن مدعى است ثابت كنيم ,طبعا خدا را ثـابـت نـموده و يكى از دلائل محكم اثبات وجود خدا را بيان كرده ايم .
زيرا اگر ثابت شود كه هيچ نـيـروئى در عـالـم خـلقت نمى تواند اين پديده را بوجودآورد و حال آنكه بوجود آمده , پس بايد به نـيـروى مـافـوق طـبـيعت كه دانا و حكيم است و مى تواند قرآنى را كه دانشمندان جن و انس از آوردنش عاجزند ايجاد كندمعتقد شد و آن قدرت دانا و توانا جز خداى تعالى نمى تواند چيز ديگرى باشد.
بـه علاوه به اين وسيله رسالت حضرت رسول اكرم (ص ) كه آورنده اين معجزه ازجانب خدا است اثـبـات نـمـوده ايم زيرا ممكن نيست كه خداى تعالى يك چنين قدرت نمائى فوق العاده اى را در اختيار كسى بگذارد كه او به دروغ ادعاى رسالت كرده باشد.
و سوم آنكه محتوا و علوم قرآن مجيد به طور كلى حجيت پيدا مى كند و باب علوم واقعى به روى ما باز مى شود و با توجه به آنكه قرآن بيان كننده همه علوم و معارف وحقايق است طبعا ثروت علمى بى نهايت خوبى و باب معارف قرآن مجيد از همين جا به روى ما باز مى شود.
اثبات اعجاز قرآن
بـعـضى از مفسرين در تفسير آيه شريفه 23 سوره بقره كه مى فرمايد: وان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبدنا فاتوا بسوره من مثله و ادعوا شهدائكم من دون اللّه ان كنتم صادقين .
(اگـر دربـاره نـزول قـرآن از جـانب خدا بر پيامبر در شك هستيد يك سوره از مثل اوبياوريد.) گـفـته اند: كه ضمير مثله (مثل او) ممكن است هم به پيامبراكرم (ص )برگردد و هم ممكن است به قرآن برگردد و هم ممكن است به هر دوى آنها برگردد.
يعنى اگر جن و انس پشت به پشت هم بدهند و بخواهند مثل قرآن را بياورندنمى توانند و هم اگر بخواهند مدعى شوند كه يك سوره قرآن را روى جريان طبيعى از مثل پيامبرى كه درس نخوانده و از جـائى و كـسـى مطلبى استفاده نكرده آورده شودممكن نخواهد بود و برخلاف طبيعت است بـنـابـر ايـن تـفكر تحدى قرآن كه به معنى خصم را به پيش خواندن و او را عاجز كردن است , هم دربـاره آوردن قـرآن از مثل پيامبر اكرم (ص ) و هم درباره محتواى آن از نظر مطالب اعجازآميز قرآن مى باشد.
به عبارت واضحتر قرآن از دو نظر معجزه است .
اول : از جـهـت خـصـوصياتى كه در آورنده آن يعنى پيامبر اسلام (ص ) بوده كه دنخوانده و مـطـلبى از كسى و يا از جائى استفاده نكرده مى باشد زيرا در اين آيه بخصوص با كلمه (من مثله ) ذكـر شـده كـه بطور وضوح منظور از مثل پيامبرى كه درس نخوانده و از كسى چيزى ياد نگرفته مى باشد.
دوم : از جهت آنكه وقتى به اعماق و مطالب علمى و تحقيق و پيشگوئى ها وفصاحت و بلاغت قرآن تـوجـه مـى شـود كـامـلا روشـن مى گردد كه اگر جن و انس بخواهند پشت به پشت هم بدهند نمى توانند مثلش را بياورند, مى باشد زيرا درسوره يونس مى فرمايد: فاتوا بسوره مثله (بدون من ) كه در اينجا منظور سوره اى ازقرآن است .
بنابراين , مطلب ما در اين بخش به دو فصل تقسيم مى گردد.

اعجاز قرآن از جهت خصوصياتى كه در آورنده آن بوده است .
بـدون تـرديـد و به اتفاق تمام مورخين پيغمبراسلام (ص ) مدعى بوده است كه دنخوانده و مطلبى را از جائى جز از خداى تعالى استفاده نكرده و تعليم نگرفته است .
اگـر ما بتوانيم اين ادعا را اثبات كنيم بدون ترديد آوردن قرآن از يك چنين فرد درس نخوانده اى معجزه است .
اما اثبات اين مطلب خيلى ساده است , احتياجى به بحثهاى عميق علمى و فلسفى ندارد فقط كافى اسـت يـك مـقـدار از نـظـر تـاريخ و وضع جغرافيائى و اجتماعى به عقب برگرديم و زمان بعثت پـيـغـمـبـراكـرم (ص ) را در مـكـه در نـظر بگيريم كه اگر اين كاررا كرديم يقين مى كنيم كه پيغمبراكرم (ص ) د نخوانده و از كسى , چيزى يادنگرفته است .
و ما در اينجا با هفت مقدمه خيلى ساده اين مطلب را توضيح مى دهيم .
مقدمه اول : شـهـر مكه مثل امروز نمى توانسته جاى بزرگى بوده باشد زيرا زندگى هر اجتماعى بخصوص در آن روزگار مربوط به مقدار آبى بوده كه در سرزمين محل زندگى آنان وجود داشته است .
و تـرديـدى نـيست كه در آن زمان و حتى امروز تنها آبى كه در مكه وجود داشته و دارديك حلقه چاهى بوده كه اسمش چاه زمزم است .
از اين چاه در آن روزگار تنها با سطل و ريسمان آب مى كشيدند و از اين طريق در آن هواى گرم و سوزان زندگى خود و حيواناتشان را ادامه مى دادند آنان در آن روزگارمثل امروز نمى توانستند از وسائل موتورى و لوله كشى و برق و يا لااقل از همان چاه بوسيله موتور آب زيادى در اختيار مردمى كـه مـى خـواهـنـد در آنجا زندگى كنندبگذارند به علاوه سرزمين مكه چون از كوههاى سنگى تشكيل شده و جز همان محلى كه چاه زمزم در آنجا وجود دارد جاى ديگرى قابل براى چاه زدن نبوده ومردم مكه نمى توانستند در جاهاى ديگر چاهى براى استفاده خود حفر كنند حتى بعضى از دانـشـمـنـدان زمـيـن شـنـاس مـعـتقدند كه چاه زمزم هم از نظر زمين شناسى غيرعادى حفر شده است .
((26)) ايـن مـقـدمه براى آن بود كه بگوئيم : جمعيت مكه در آن زمان خيلى زياد نبوده و بلكه نهايت از يكصدخانوار تجاوز نمى كرده است .
زيـرا اطـراف ايـن مـقـدار از آب در آن اراضـى سـوزان بـيـشـتـر از ايـن جـمـعـيـت نمى توانسته اندزندگى كنند.
مقدمه دوم : پـيـغـمبراسلام (ص ) از معروفترين مردم مكه بوده است , زيرا خانواده آنها كليددار كعبه و مالك چـاه زمـزم و پـدر و جدش رئيس و بزرگتر قريش بوده اند اين موضوع به قدرى در تاريخ واضح است كه احتياج به شرح و بيان زيادترى ندارد. ((27)) ايـن مـقـدمه براى آن بود كه بگوئيم : شكى نيست كه اگر خانواده معروف و مشخص در قريه اى كـه حـدودا صد خانوار بيشتر ندارد وجود داشته باشد قطعا تمام اعمال و رفتار آنها كاملا زير نظر اهـل آن مـحـل بـوده و نمى توانند كارهائى از قبيل مدرسه رفتن و مدارك علمى گرفتن خود و فرزندانشان را ازاهل آن قريه بالاخص اقوام نزديكشان مخفى كنند.
مقدمه سوم : در مـكـه و بـلـكـه در جـزيـره العرب , مردم باسواد و متمدنى وجود نداشته و بلكه داراى تعصبات جاهلانه فوق العاده زشتى بوده اند.
حضرت على بن ابيطالب (ع ) فرموده : وقـتـى كـه خداى تعالى پيغمبراسلام را مبعوث فرمود حتى يك نفر از عربها خواندن و نوشتن رانمى دانست .
((28)) و اين مطلب در تاريخ و نهج البلاغه بسيار تكرار شده است .
بـكـلـه آنچه در بين مردم آن سامان بيش از هر چيز شايع بوده خرافات و اعمال وحشيانه و دور از اخلاق و امتيازات نژادى و خونريزى ها و فرضيات غير علمى بوده است .
قـرآن دربـاره آنـهـا فـرمـوده : و كنتم على شفا حفره من النار فانقذكم منها ((29)) يعنى : شما مـردم عرب لب گودى آتش جهل و بدبختى بسر مى برديد خدا شما را بوسيله بعثت پيغمبراكرم (ص ) نجات داد.
و بـالاخـره وضـع اخـلاقى و فرهنگى مردم جزيره العرب بخصوص مردم مكه به قدرى بد بوده كه بـعـدهـا نـام آن زمان را جاهليت و اسم مردم آن عهد را مردم زمان جاهليت گذارده اند و بدترين عـقوبت كسى كه عمل زشتى را انجام مى داد, اين بود كه بگوينداو با مردم زمان جاهليت محشور مى شود.
آنـهـا فـرزنـدان خـود را زنـده به گور مى كردند و به هيچ وجه در رسومات و روشهاى غلط خود تـوجـهى به عقل و وجدان نمى نمودند و نادانى آنها به حدى بود كه درهيچ زمان هيچ جمعيتى تا آن حد نادان نبوده اند. ((30)) ايـن مقدمه را بخاطر اين جهت عنوان كرديم كه بگوئيم : پيغمبراسلام (ص ) نمى توانسته از هر كسى سخنى ياد بگيرد و از مردم مكه مطالب علمى قرآن را افواها بياموزد.
مقدمه چهارم : اطـراف مـكـه در آن زمان شهر و يا قريه آبادى كه اوضاعش بهتر از مكه باشد وجودنداشته و شهر يثرب كه آن روز و امروز آن را مدينه مى نامند متجاوز از چهارصدكيلومتر با مكه فاصله داشته اسـت و از شهر جده در آن زمان اثرى نبوده و آبادى اين شهر از زمانى كه كشتيها و هواپيماها كنار آن لـنگر انداخته و فرود آمده اند, آغاز شده و در عين حال در آن زمان با مكه متجاوز از دو روز راه بوده است .
ايـن مـقـدمـه را از ايـن جـهـت آورديـم كه بگوئيم : پيغمبراسلام (ص ) نمى توانسته مخفى به شهرهاى نزديك براى تحصيل علم و دانش , دور از چشم اهل مكه بخصوص اقوام و خويشاوندانش برود وآنچه مى دانسته از آنها ياد بگيرد, زيرا شهر نزديكى وجود نداشته است .
مقدمه پنجم : در آن زمـان اگر كسى مى خواست مسافرتى به شهرهاى ديگرى بكند ناگزير بوده كه با قافله و با همشهريان و آشنايان انجام دهد و به تنهائى به هيچ وجه مسافرت برايش امكان نداشت .
و لـذا هـر زمان پيغمبراسلام (ص ) قبل از بعثت مى خواسته مسافرتى بكند جمعى ازقريش و هم محليها همراه او بوده اند و او را تنها نمى گذاشته اند.
ايـن مـقدمه را متذكر شديم كه بگوئيم : پيغمبراسلام (ص ) نمى توانسته به شهرهاى دور بدون اطلاع اهل محل برود و از علما آنجا چيزى ياد بگيرد.
و بـه عـلاوه حـضـرت رسـول اكـرم (ص ) غـيـر از دو مـسافرت كه يكى قبل از بلوغ با عمويش حـضـرت ابـوطالب با قافله مكه , به شام رفت و ديگرى با غلام خديجه با قافله مكه در بيست و پنج سالگى بوده سفر ديگرى نرفته است .
((31)) مقدمه ششم : بدون ترديد وقتى پيغمبراسلام (ص ) كه مبعوث شد و عبادت بتها را تحريم كرد مردم مكه حتى اقـوام بـسـيار نزديكش (مانند عموهايش ) با او دشمن شدند و كمر قتلش رابستند و به حدى با او سرسختانه عمل كردند كه منجر به حبس او در شعب ابيطالب واخراج و يا فرار او از مكه به سوى مـديـنه گرديد و حتى در مدينه هم او را راحت نگذاشتند و به سوى او مكرر لشكر كشيدند و با او جنگ كردند.
تاريخ يعقوبى مى نويسد: قريش رسول خدا (ص ) را مسخره و استهزا كردند و مى گفتند: به راستى برادرزاده مان خدايان مـا رابد گفته است و خردهاى ما را سبك شمرده و گذشتگان ما را گمراه دانسته است و قريش به سخت ترين وجهى به آزار او پرداختند و آزاردهندگان او گروهى بودند از جمله ابولهب و حكم بن عاص , و عقبه بن ابى معيط و .
و اما آزار ابولهب از هميشه بيشتر بود و بعضى گفته اند در بازار عـكاظرسول خدا بپا خاست ((32)) و مردم را به اسلام فرا خواند كه عمويش در ميان حرفهاى او دويد و اورا دروغگو قلمداد كرد.
گروهى از قريش غلامان و كودكان خود را وا مى داشتند تا رسول خدا را استهزا كنند.
و قـضـيـه خالى كردن سرگين شتر بر سر و شانه پيامبر در حال سجده , معروفتر از آن است كه بـيـان شـود و قـريش به ابوطالب پيشنهاد كردند كه بهترين جوان و زيباترين جوان قريش را به تو مى دهيم تافرزندت باشد و تو پيامبر را به ما واگذار تا او را بكشيم .
و نـيـز مى گويد: مسلمانان در شكنجه زيادى به دست قريش در مكه بسر مى بردند براى اينكه از ديـن اسـلام بـرگـردنـد حـتـى بدين خاطر گروهى به حبشه مهاجرت كردند و چند نفر كشته شدند. ((33)) و نيز مى گويد: رسول خدا از قبيله ثقيف در طائف آزار و اذيت بسيار زيادى ديد. ((34)) و نيز مى گويد: پيامبر اكرم از شدت اذيت قريش به شعب ابيطالب رفتند. ((35)) و نيز مى گويد: (قريش ) از هيچ نوع بى رحمى ابا نداشتند. ((36)) ايـنـها مطالبى است كه در كتب تاريخ و حتى قرآن به صراحت ثبت است و ما دراينجا بيش از اين مقتضى نمى دانيم كه به آنها اشاره كنيم .
ايـن مـقـدمه براى اين است كه كسى نگويد ممكن است پيامبر اكرم (ص ) د خوانده باشد و اهل محل و فاميلش آن را به نفع او مخفى كرده و اظهارنكرده باشند.
مقدمه هفتم : قـرآن در چـنـد آيـه تصريح كرده كه پيامبر د نخوانده و كسى در مطالب علمى به او كمك نـكـرده و حتى در مقام دفاع از او برآمده و كسانى را كه اين چنين نسبتى به آن حضرت مى دهند نادان و بى اطلاع و ظالم و كلامشان را باطل دانسته است .
در سـوره عنكبوت كه در مكه نازل شده و آن حضرت آن سوره را در ميان همان مردم مكه مطرح كرده مى فرمايد: و نـبودى كه قبل از اين كتابى خوانده باشى و نه خطى با دستت نوشته باشى زيرا اگر اين چنين بودآنهائى كه بر باطل بودند يعنى كفار در دين تو شك مى كردند. ((37)) و در آيه 105 سوره انعام در مقام دفاع از آن حضرت برآمده و جمعى نادان را كه گفته اند او درس خوانده , رد كرده و مى گويد: يـك عده اى مى گويند: تو د خوانده اى ما براى كسانى كه اهل علم و دانش اند بيان مى كنيم كه تود نخوانده اى .
((38)) و در آيـه 5 سـوره فرقان در مقام رد كفار كه مى گويند: ديگران در تدوين قرآن به پيغمبراسلام كمك كرده اند .
فرموده : كـسـانى كه كافرند (و مى خواهند حق را بپوشانند) مى گويند اين قرآن جز مطالبى دروغ كه بر خدا بسته است چيزى نيست و ديگران به او در تدوينش كمك كرده اند آنها كلام باطلى را گفته و به تو در اين سخن ظلم كرده اند. ((39)) كتاب تاريخ عرب جلد يك صفحه 154 مى گويد: مـحـمـد (ص ) از كـسـى تـعليم نگرفت معذالك كتابى بر او نازل شد كه يك پنجم مردم جهان هنوزآن راجامع همه علوم و حكمت و حاوى جميع مطالب دينى مى دانند.
بـنـابراين بدون ترديد پيغمبراسلام (ص ) مدعى د نخواندن و تحصيل علم نكردن و از كسى كمك در تدوين قرآن نگرفتن بوده است .
نتيجه گفتار و مقدمات فوق ادعـا مـا در اين فصل اين است كه پيغمبراسلام (ص ) د نخوانده و از كسى چيزى ياد نگرفته پـس او وقـتى كتابى با اين همه عظمت مى آورد حتما از جانب خدا است و محال است كه بتواند از جـانـب خود آن را تدوين كرده باشد, پس معجزه است ومعجزه را نيروئى كه مافوق طبيعت است ايـجـاد كـرده و آن خدا است , اين ادعا مااست حالا با يك گفتگو با طرف هم صحبت خيالى خود مطلب فوق را توضيح مى دهم .
ما گفتيم : او درس نخوانده , طرف هم صحبت ما مى گويد: از كجا معلوم مى شود كه او درس نخوانده .
و از كسى چيزى ياد نگرفته است .
مـا مى گوئيم : اگر در مكه درس خوانده بود همه مردم مكه متوجه مى شدند كه اودرس خوانده اسـت , زيـرا در مـحـل كـوچـكـى كـه حداكثر صد خانوار بيشتر جمعيت ندارد, همه كارهاى يك خـانـواده اى كه در آن قريه معروف و مشخص اند زير نظردقيق اهالى آن قريه است و آنها از اعمال اين خانواده اطلاع كامل دارند پس اگردرس خوانده بود و مى گفت من درس نخوانده ام يقينا به او اعتراض مى كردند و او رادروغگو معرفى مى نمودند و با اين سوژه نمى گذاشتند كه كسى به او اعتماد كند وكسانى را كه به او درس داده بودند به مردم مى شناساندند و او را مفتضح مى كردند.
او مـى گـويد: ممكن است پيغمبراسلام (ص ) مرد با استعدادى بوده كه در ميان همان جمعيت كـم ازهر كسى , جمله اى ياد گرفته و آنها را تدوين كرده و به صورت كتابى در آورده و به عنوان قرآن بدست مردم داده است .
مـا مـى گـوئيم : مردم مكه بلكه مردم جزيره العرب علاوه بر آنكه سواد نداشتند به قدرى مبتلا به خـرافـات و عـادات جـاهلانه بودند كه آنها را مردم جاهل و زمان آنها رازمان جاهليت مى ناميدند بنابراين چگونه ممكن است آن حضرت از آنها چيزى يادبگيرد و حال آنكه گفته اند.
ذات نايافته از هستى بخش ----- كى تواند كه شود هستى بخش او مـى گـويد: شايد پيغمبراسلام (ص ) در شهرهاى اطراف مكه مى رفته و از دانشمندان آنها به طورى كه كسى از اهالى مكه مطلع نشود درس مى گرفته و بر مى گشته است .
مـا مى گوئيم : در گذشته متذكر شديم كه در اطراف مكه شهر نزديكى نبوده و در آن زمان اگر كسى مى خواسته به مسافرتهاى دور برود حتما مى بايست با قافله وهمراهانى از اهالى همان محل باشد.
بنابراين , اين تصور به طور كلى غلط و مردود است .
او مـى گـويـد: ممكن است پيغمبراسلام (ص ) د خوانده باشد ولى مردم مكه كه اكثرا اقوام وخـويـشـاوندان او بوده اند بخاطر آنكه او را در اين دروغ رسوا نكرده باشند به كسى اظهار نكرده ونگفته اند كه او درس خوانده و اين مطلب را كاملا مخفى نگاه داشته اند.
مـا مـى گـوئيم : به تواتر ثابت است و به هيچ وجه قابل انكار نيست كه مردم مكه بخصوص اقوام و خـويـشاوندان آن حضرت دشمنان سرسخت او بوده اند تا جائى كه سالهائى او را در شعب ابيطالب مـحـبـوس نـمـوده و بعد هم بسوى او لشكر كشيدنددر عين حال حتى براى يك مرتبه هم به او نگفتند تو كه در فلان مكان نزد فلان كس درس خوانده اى چه اصرارى دارى كه بگوئى من درس نخوانده و از كسى چيزى يادنگرفته ام .
بـا اين مقدمات ثابت شد كه آن حضرت نمى توانسته درس بخواند و به هيچ وجه راهى براى درس خواندن نداشته است .
بـنـابـرايـن , چگونه ممكن است بگوئيم آوردن قرآن از يك چنين فردى عمل عادى بوده و معجزه نبوده است .
آيـا مـى شـود فـردى كـه اين چنين باشد قرآنى را كه حاوى جميع قوانين سعادت بخش و مطالب عميق علمى و مطابق با آخرين نظرات دانشمندان علوم فيزيك و شيمى وهيئت و غيره است (كه مـا بـعـضى از آنها را شرح خواهيم داد) از نزد خود بياورد وعلاوه آن را در معرض افكار عموم قرار دهـد و اصـرار داشته باشد در مطالب عميق علمى آن فرو رويد و سعات دنيا و آخرت خود را از آن تامين نمائيد و بدانيد كه كسى جز خداى تعالى نمى تواند مثل اين قرآن را بياورد.
با اين مقدمه عقل سليم گواه است كسى كه درس نخوانده و هميشه زيرنظر مردم كارهايش انجام مـى شده و در محيط كوچكى مثل مكه آن زمان با مردم بى سوادزندگى مى كرده و با صداى بلند در مـيـان دشـمـنان سرسختش مى گفته من درس نخوانده ام و آنها منتظر مشاهده كوچكترين نقطه ضعفى از او بوده اند كه او رابى دريغ بكوبند و مى بينيم كه آنان در اين خصوص به هيچ وجه عـكـس الـعملى ازخود نشان نداده اند, ثابت مى شود كه او اين قرآن را از جانب خداى تعالى آورده وخداى تعالى آن را فرو فرستاده و تدوينش كرده و به شخص رسول اكرم (ص ) به تنهائى و بدون ارتباط با خداى تعالى مربوط نمى شود.
(اين بود اعجاز قرآن با توجه به خصوصيات آورنده آن , يعنى حضرت رسول اكرم (ص )).

ما در اين فصل به آورنده قرآن هر كه باشد به هيچ وجه كارى نداريم حالا اومى خواهد مرد تحصيل نـكرده و معلم نديده اى باشد يا اول دانشمند و نابغه جهان بشريت بوده و يا تمام دانشمندان جهان بـاشند, فرقى نمى كند .
ادعا ما در اين فصل اين است كه : اگر جن و انس پشت به پشت هم بدهند نـمى توانند مانند مطالب قرآن را بياورند اين كار و اين عمل تنها از خداى تعالى كه قدرتش مافوق هـمـه قدرتهااست ممكن است , لذا آن را معجزه مى ناميم و معنى معجزه جز اين چيزى نيست ,در حقيقت معجزه اين است كه كليه عوامل طبيعى از انجامش ناتوان و عاجزباشند.
ابوبكر باقلانى در كتاب اعجاز قرآن معتقد است كه : چون قرآن خود راحجت مى داند پس بايد معجزه هم باشد زيرا تا معجزه نباشد حجت نيست .
حالا بر ما است كه با نشان دادن چند نمونه از وجوه اعجاز قرآن اين مطالب را اثبات كنيم .
مقدمتا بايد دانست در روزى كه پيغمبر اسلام (ص ) اعلام كردكه : ايـن قـرآن از جـانـب خدا است و فرمود: اگر مى گوئيد من اين قرآن را از نزد خود آورده ام و به خـداتـهـمت زده ام شما هم ده سوره و يا يك سوره مثل آن را بياوريد و به خدا نسبت بدهيد اگر راست مى گوئيد.
قـطـعا اين تحدى تنها در مقابل اعجاز قرآن در خصوص پيشگوئيها و مطالب علمى آن نبوده بلكه بـايد معتقد شد كه نسبت به مردم صدر اسلام بيشتر در مقابل فصاحت و بلاغت آن بوده است زيرا پيشگوئيهاى قرآن در آن زمان هنوز تحقق پيدانكرده بود تا صحت و سقم آن معلوم شود و مطالب علمى قرآن هم در خور فكر آنهادر آن زمان نبوده است .
بـنابراين , مردم عربى كه در آن زمان اظهار عجز در مقابل قرآن كرده اند بخاطرفصاحت و بلاغت قـرآن بـوده و آنـهـا در مقابل اين فصاحت و بلاغت خود را كوچك و ناتوان مى ديدند و به آن ايمان مى آوردند.

اكـثـر دانشمندان ادبيات عرب معتقدند كه فصاحت صنعتى است مربوط به الفاظ وبلاغت هنرى اسـت مـربـوط به معانى , مركز فصاحت دهان و دندان و زبان است ولى مركز بلاغت عقل و نفس و فكر است .
قرآن از جهت فصاحت اگر چه مانند سائر نوشتجات محدود به حروف معينى است ولى فصاحت و تنظيم الفاظ قرآن به حدى اعجازآميز است كه شبلى شميل رهبرمكتب مادى در ضمن قصيده مفصلى كه در عظمت فصاحت و بلاغت و حقايق قرآن گفته و معروف است مى گويد: رب الفصاحه مصطفى الكلمات .
قرآن خداى فصاحت و برگزيده ترين كلمات است .
عـلامـه سـيـد هـبـه الـدين شهرستانى در كتاب تنزيه تنزيل از علامه شريف مدنى در كتاب انـوارالـربيع تنها براى آيه 44 سوره هود يا ارض ابلعى ماك (تا آخر سوره سى ) نوع از صنايع علم بديع را نقل مى كند و اعجاز فصاحت قرآن را ثابت مى نمايد.
دانـشـمند مذكور در كتاب سبع المثانى تنها براى سوره حمد هفتاد مزيت از اسرابلاغت را بيان كرده است .
مـرحوم شيخ طوسى در كتاب جمع الجوامع تنها براى سوره كوثر شانزده نكته بديعى را يادآور شده كه براى بشر عادى محال است بتواند در سوره اى با اين همه اختصاراين همه وجوه بلاغت را بگنجاند.
و بـالاخـره چون ما در اين جلسه بناى اختصار را داريم و نمى خواهيم مطالبمان كسل كننده باشد شـما را به كتاب مجمع البيان و تفسير تبيان و سائر كتبى كه در تفسيرو فصاحت و بلاغت قرآن چـيـزى نـوشـته اند ارجاع مى دهيم ولى براى نمونه دو آيه ازقرآن را كه يكى مربوط به فصاحت و ديگرى مربوط به بلاغت قرآن مى باشد روى ميز كالبد شكافى علمى و ادبى قرار مى دهيم تا صدق گفتارمان روشن گردد.
اول : آيه 6 سوره قصص آنجا كه مى فرمايد: و اوحـيـنا الى ام موسى ان ارضعيه فاذا خفت عليه فالقيه فى اليم و لاتخافى و لاتحزنى انا رادوه اليك وجاعلوه من المرسلين .
مـا وحـى كـرديـم به مادر موسى كه به او شير بده و وقتى بر جان او ترسيدى او را به دريا بيانداز نترس ومحزون مشو ما او را به تو بر مى گردانيم و از پيامبرانش قرارمى دهيم .
اين آيه با كوتاهى عبارت دو خبر از آينده به مادر حضرت موسى (ع ) داده است .
اول آنكه : فرموده موسى را به مادرش بر مى گرداند.
دوم آنكه : او را از پيامبران قرارش مى دهد.
لـذا بـه مـنـاسبت جفت بودن اين خبرها يازده كلمه و معنى را در اين آيه يك سطرى جفت جفت آورده است .
توضيح آنكه در اين آيه دو فعل ماضى , يكى اوحينا و ديگرى خفت و دو فعل امر,يكى ارضعيه و ديگرى القيه دو فعل نهى , يكى لاتخافى و ديگرى لاتحزنى دو وزن اسم فاعل , يكى رادوه و ديـگـرى جاعلوه دو خبر و دو امر و دو وعده و دو فا جواب و دو الى و دو ماده خوف را در يك جا جمع كرده و به اين وسيله فصاحت را به حدنهائى رسانده است .
دوم : آيه 21 سوره انبيا آنجا كه مى فرمايد:لو كان فيهما الهه الا اللّه لفسدتا.
اگر در زمين و آسمان خدايانى غير ازخداى واحد متعال مى بود زمين و آسمان فاسدمى شد.
دانـشـمـنـدان و فلاسفه مى دانند كه قرآن از نظر بلاغت در اين نيم سطر از آيه 21 سوره انبيا چه كرده است .
به عبارت واضح , اگر بزرگترين فلاسفه و دانشمندان دنيا بخواهند آنچه قرآن در اين جمله كوتاه بـيان فرموده در چندين صفحه از كتاب با عبارات علمى و فلسفى بيان كنند نمى توانند آن گونه كه با اين آيه با كمال سادگى بيان كرده , انجام دهند.
و اگر بخواهيم در توضيح آيه فوق چيزى بنويسيم و شرح دهيم كه چگونه اين آيه شريفه بلاغت را كامل كرده اين جزوه , بسيار مفصل خواهدشد.
و بـالاخـره تـقـريبا هزار و چهارصد سال است كه قرآن با آيات تحدى دشمنان خود رابه مبارزه خواسته و آنان را مورد عتاب قرار داده و مى گويد: اگـر مـعـتـقـديـد قرآن را پيامبر (ص ) از نزد خود آورده شما هم مثل او بشريد مانند اين قرآن رابياوريد مسلم نخواهيد توانست , آنجا كه مى فرمايد: قـل لـئن اجـتـمـعـت الانـس و الـجـن عـلـى ان ياءتوا بمثل هذا القران لاياءتون بمثله و لو كان بعضهم لبعض ظهيرا. ((40)) بـگو اى پيامبر اگر انس و جن جمع شوند و بخواهند مانند قرآن را بياورند نمى توانند .
اگر چه تمام آنها پشت به پشت يكديگر بدهند.
ايـنـكـه مـحـال اسـت و تمام قرآن براى شما زياداست شما فقط ده سوره مثل سوره هاى قرآن را بياوريد.
ام يـقـولـون افـتـريـه قـل فـاتـوا بعشر سور مثله مفتريات و ادعوا من استطعتم من دون اللّه ان كنتم صادقين .
((41)) مـى گـويـنـد افـترا است , بگو ده سوره مثل قرآن را بياوريد و به خدا افترابزنيد و غير خدا هر كه رامى خواهيد به كمك خود بخوانيد اگر راست مى گوئيد.
ايـن هـم مـحـال اسـت نـه , ده سوره هم زياد است شما يك سوره مثل سوره هاى قرآن را بياوريد كه حاوى تمام خصوصيات سوره اى از سوره هاى قرآن باشد.
ام يـقـولـون افـتـريـه قـل فـاتـوا بـسـوره مـثـلـه و ادعـوا مـن استطعتم من دون اللّه ان كنتم صـادقين .
((42)) مى گويند افترا است بگو شما هم يك سوره مثل قرآن را بياوريد و به خدا افترا بزنيد و هر كسى رامى خواهيد غير خدا به كمك خود دعوت كنيد اگر راست مى گوئيد.
اگر يك سوره را هم نمى توانيد با فصاحت و بلاغت قرآن بياوريد آن هم از مثل پيامبر اسلام (ص ) كـه در محيط مناسبى زندگى نمى كرده و درس نخوانده است پس متنبه شويد و بدانيد كه قادر براين عمل نيستيد و هيچگاه نمى توانيد چنين كارى را بكنيد پس از عذاب الهى بترسيد.
و ان كـنـتـم فى ريب مما نزلنا على عبدنا فاتوا بسوره من مثله و ادعوا شهدائكم من دون اللّه ان كـنـتـم صـادقـيـن فـان لـم تـفـعلوا و لن تفعلوا فاتقوا النار التى وقودها الناس و الحجاره اعدت للكافرين .
((43)) اگـر دربـاره نـزول قـرآن بـر پـيامبر اسلام (ص ) شكى داريد شما هم سوره اى از مثل پيامبر مـانـنـدقـرآن را بـياوريد و شهود خود را غير از خدا دعوت كنيد اگر راست مى گوئيد پس اگر نتوانستيد وهرگز هم نخواهيد توانست پس از آتشى كه شعله هايش از بدنهاى انسان و سنگها است و آماده شده است براى كفار بترسيد.
ايـن معنى تحدى قرآن است و به دلائلى عجز و ناتوانى عرب از آوردن مثل قرآن ازنظر فصاحت و بلاغت بوده است زيرا اخبار غيبى و نظرات علمى بعدها درستيش كشف شده است .
مـمـكن است سوال شود: آيا ممكن است در اين مدت دشمنان بتوانند چنين عملى را براى از بين بردن نور خاتم انبيا (ص ) انجام دهند و اين كار را نكنند.
در جواب مى گوئيم : مسلما خير و بلكه به قول مستر كرنيكوى انگليسى استاددانشكده ادبيات و زبانهاى انگليسى و عربى وقتى اساتيد دانشگاه از او سوال كردندكه درباره فصاحت و بلاغت قرآن چه مى گوئى .
گفت : قـرآن را بـرادر كـوچـكـى اسـت , كـه نـهج البلاغه نام دارد آيا براى كسى امكان دارد مانند اين بـرادركـوچـكـتـر را بـيـاورد تـا مـا را مجال بحث از برادر بزرگ يعنى قرآن و امكان آوردن نظير آن باشد. ((44)) آنها علاوه بر آنكه اين عمل را انجام ندادند به عظمت قرآن هم اقرار كردن و به حقايق آن هم ايمان آوردند.
دكتر موريس فرانسوى درباره فصاحت قرآن مى گويد: قرآن برترين و با عظمت ترين كتابى است كه دست صنعت ازلى براى بشريت بيرون داده است .
و وقـتـى از نظر تاريخ به زمان خلافت بنى اميه يعنى آنهائى كه مى خواستند به هروسيله كه شده اسـلام را نابود كنند دقيق مى شويم مى بينيم جمعى از جيره خواران خود را تحريك كرده و آنها را وادار مـى نـمـودنـد كـه بـا قـرآن مبارزه كنند و به آنها تلقين مى كردند اگر بتوانيد مثل قرآن را بـيـاوريـد, كـار تمام است .
زيرا خود قرآن اين راه رابراى ابطال خود پيشنهاد كرده است و آنها هم مكرر به اين انديشه فرو رفته اند ولى هيچگاه كوچكترين موفقيتى نصيبشان نشد.
هشام بن حكم مى گويد: چهار نفر از مشاهير و فلاسفه مادى به نام عبدالكريم ابن ابى العوجاع و ابـوشاكر عبدالملك ديصانى و عبداللّه ابن مقفع و عبدالملك البصرى در مكه , درخانه خدا اجـتماع كرده و در مساله حج و پيغمبر اسلام (ص ) و تمسك مسلمانان به شعائر آن و فشارهائى كه مسلمين به قوت ايمان بر خود وارد مى سازند فكرمى كردند تا بالاخره نظر آنها بر اين شد كه در مقام معارضه با قرآن كه اساس اين دين است برآيند و هر يك از آن چهار نفر به عهده بگيرند كه يك قـسـمـت از چهار قسمت قرآن را از بين ببرند و با خود مى گفتند كه وقتى پايه و اساس اسلام كه قرآن است ازبين رفت تمام قوانين دين اسلام موهوم و بى پروپا خواهد گشت .
پـس از اين قرارداد از يكديگر جدا شدند تا در سال آينده همين موسم گرد هم آيند واز كرده هاى خـود يـكـديـگـر را مـطـلـع سازند و چون سال بعد موسم حج اجتماع نمودند تعهد خود را از هم خواستند.
و از كيفيت كار يكديگر جويا شدند ابن ابى العوجاع معذرت خواست وگفت : چـون من به آيه لو كان فيهما الهه الا اللّه لفسدتا ((45)) برخورد نمودم , بلاغت و عظمت علمى آن به قدرى مرا به دهشت انداخت كه از تعرض به آيات ديگر منصرف گرديدم .
ديصانى نيز عذر خواست و گفت : آيه يا ايها الناس ضرب مثل فاستمعوا له ان الذين تدعون من دون اللّه لن يخلقوا ذبابا و لو اجتمعوا له و ان يسلبهم الذباب شيئا لايستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب ((46)) مرا متحير ساخته و از كارى كه درنظر داشتم منصرف كرد.
عبدالملك گفت : بـلاغـت و فـصـاحت اين آيه فلما استياسوا منه خلصوا نجيا ((47)) مرا مدهوش كرد و نگذاشت كه هدف خود را تعقيب كنم .
ابن مقفع گفت : اين آيه يا ارض ابلعى ماك ((48)) مرا نگذاشت كه درباره سائر آيات قرآن فكرى كنم .
هشام بن حكم مى گويد: در ايـن موقع امام صادق (ع ) بر آنها مى گذشت و گوئى مى دانست آنها به چه امرى مشغولند و بـر چـه مى انديشند اين آيات را آن حضرت تلاوت فرمود: قل لئن اجتمعت الانس و الجن على ان ياتوا بمثل هذا القران لاياتون بمثله و لو كان بعضهم لبعض ظهيرا. ((49))
عدم اختلاف در معانى و الفاظ قرآن
و بـاز مـوضوع ديگرى كه به احتمال قوى براى مردم صدر اسلام و سائر مردم ازوجوه اعجاز قرآن بوده و آنها هم مثل سائرين در اين موضوع مشمول تحدى قرآن شده اند در مساله عدم اختلاف در معانى و الفاظ قرآن بوده است .
زيـرا يـكـى از دلائل اعـجـاز قرآن كه خود قرآن نيز به آن اشاره فرموده اعجاز او است ازنظر عدم اختلاف در عبارات و معانى قرآن كه در سوره نسا آيه 81 مى فرمايد: افلا يتدبرون القران و لو كان من عند غير اللّه لوجدوا فيه اختلافا كثيرا.
آيـا مـردم در قـرآن تـامـل و فـكـر نـمـى كـنند اگر از جانب غير خداوند تدوين شده بود در آن اختلاف زيادى مى ديدند.
ترديدى نيست كه تمام قرآن (طبق آيات سوره قدر و آيه دوم و سوم سوره دخان ) درشب قدر نازل شده و چنانكه در آيه 113 سوره طه مى فرمايد: و لاتعجل بالقران من قبل ان يقضى اليك وحيه و قل رب زدنى علما.
عـجله نكن در بيان الفاظ قرآن قبل از آنكه آن ارتباط مخصوص بين تو و خالقت برقرار گردد .
و به تو اجازه بيان آيات قرآن داده شود و به تو وحى گردد.
و آمـدن جـبـرئيـل براى صدور اجازه بيان آيات از جانب خدا بوده است .
اين از نظراعتقاد اسلامى است .
ولـى مـا بـراى اثبات اعجاز قرآن و اينكه قرآن مصنوع خود پيامبر اسلام (ص ) نبوده بايد بگوئيم اگـر قرآن ساخته شده خود پيامبراسلام (ص ) مى بود طبعا مى خواست اختلاف زيادى در الفاظ آن پيدا شود زيرا ممكن نيست كه شخصى در ظرف بيست و سه سال هر روز چند جمله از مطالبى را بگويد و خود او در دفترى آن راجمع آورى نكند و در يكجا ننويسد, در عين حال از اول تا به آخر از نظر الفاظ ومعانى هيچ گونه عدم توازن و اختلافى در آن وجود نداشته باشد.
اهل دانش و ادب مى دانند كه يك نويسنده و اديب و يا شاعرى كه بيست و سه سال شعر گفته و يا نثر ادبى نوشته , در هر سال كتابى منتشر كرده مسلم اشعار و يا نوشته سال اول او با سالهاى دهم و سال دهم او با سال بيست و سوم كلى فرق دارد.
حتى ديده نشده كه حالات نويسنده و شاعر در نوشته و شعرش اثرى نگذاشته باشد, در تاريخ شعرا و حالات آنها زياد به چشم مى خورد كه گاهى شاعرى قصيده اى را مى سازد كه از نظر ارزش ادبى بـه پايه قصيده ديگرش نمى رسد وقتى ازاساتيد ادب , سر اين مطلب را سوال مى كنند مى گويند: شاعر در اينجا ناراحتى روحى داشته و نتوانسته كاملا ذوقش را به كار بياندازد ولى در قصيده ديگر از نظرروحى در نشاط و راحتى كامل بوده است .
فـراموش نمى كنم شبى با يكى از نوابغ نويسندگان نشسته بودم و او از اهميت قلم ونويسندگى سـخـن مـى گـفـت و قـسمتى از نوشته هاى ادبى خود را مى خواند ومى گفت : هر وقت من اين مـطالب را مى خوانم در خود احساس غرور عجيبى مى كنم و آنچنان تشويق مى شوم كه حتما بايد چند صفحه از نكات علمى و ادبى رادوباره روى كاغذ بياورم تا آرام بگيرم .
در ايـن موقع كه چند سطرى هم از آنچه به فكرش رسيده بود مى نوشت كودكش ازدو پله راهرو منزل سقوط كرد و صداى گريه كودك فكر او را به خود جلب نمودخدمتكارش كودك را از زمين برداشت و گفت : چيزى نشده , بخير گذشت ولى اوديگر رشته افكارش از هم گسيخته بود و از آن وقت تا مدتى هر چه به مغزش فشارآورد حتى نتوانست يك سطر از آن مطالب رابنويسد.
مـى گـويـنـد: فـرزدق شاعر معروف زمان عبدالملك مروان شعرى را كه در مدح حضرت امام سـجـاد (ع ) گـفـتـه , در كـمـال فـصـاحت و بلاغت بوده است ((50)) ولى همان شاعر در مدح عـبـدالـمـلـك مـروان شـعـرى گـفـت كه از نظر اهل ادب ارزشى نداشت وقتى علتش را بيان مـى كـنـنـدمـى گـويند: كه مدح امام سجاد (ع ) را روى ايمان و نشاط واقعى گفته ولى اشعار مدح عبدالملك مروان را در اثر اجبار و فشار دستگاه جبار عبدالملك سروده است .
بنابر اين وقتى يك شاعر و يا يك نويسنده با آنكه اشعار و نوشته هاى خود را ضبطمى كند و همه را در مقابل ديدگان خود نگه مى دارد در عين حال نمى تواند درحالات مختلف و زمانهاى متفاوت اشـعار و قلم يك نواختى داشته باشد و در همه حال رعايت فصاحت و بلاغت كامل را بنمايد و بلكه هـر مـقـدار ايـن نويسنده و شاعرنبوغ هم بخرج دهد بخصوص اگر مطالب را خودش جمع آورى نكرده باشد براى اوغير ممكن است كه بتواند چنين عملى را انجام دهد.
چـگـونـه مـمكن است حضرت محمد مصطفى (ص ) كه خط نمى نويسد مطالب قرآن راخودش جمع نمى كند بيست و سه سال دوران نزول قرآن طول كشيده در حالات مختلف از قبيل جنگها و فشارها, هجوم دشمنان , در ميان غار, در شعب ابيطالب ,در وقت كسالت و مرض , در موقع وفات و سـائر احـوال واقع شده است ولى درالفاظ قرآن هيچ گونه تغييرى ديده نمى شود و بلكه در تمام احوال رعايت فصاحت و بلاغت اعجازآميز قرآن شده است .
آيا اين خود دليل بزرگى بر اعجاز قرآن از نظرعدم اختلاف در الفاظ آن نيست .
و عـجـيـب تر آنكه در مدت طولانى (زمان نزول قرآن ) و عدم ضبط اين كتاب عظيم بوسيله خود پـيـامـبر اسلام (ص ) و متفرق بودن اجزا قصص قرآن كوچكترين اختلافى در معانى آن نيز ديده نـمـى شود و از ضد و نقيض و عدم توازن و تكرار بى معنى محفوظ بوده است اين خود دليل بارزى است كه قرآن با اين توازن و عدم اختلاف در الفاظ و معانى آن از پيامبر اسلام (ص ) معجزه و غير طبيعى است .

بـا آنـكـه مـردم عـرب در زمـان پـيـامـبـر اسلام (ص ) حتى از علوم زمان خود بى بهره بودندو دانشمندان آن زمان نيز در اثر نداشتن وسائل علمى امروز به خرافات عجيبى مبتلا بوده اند.
مثلا اعتقاد آنها درباره كره زمين اين بود كه زمين در مركز معينى ايستاده و افلاك هفتگانه گرد او مـى چـرخـنـد و يا زمين غير كروى است و هيچ گونه حركت وضعى وانتقالى ندارد, در چنين شـرائطى اگـر پـيامبر اسلام (ص ) مى خواست قرآن را از جانب خود تدوين كند طبعا بايد طبق آنـچـه در مـيـان مـردم معمولى يا نهايت دانشمندان آن زمان شايع بوده بنويسد نه آنكه مطالبى بـرخـلاف دانشمندان آن روز و موافق علم امروز در كلمات و عبارات قرآن بياورد كه دانشمندان امروز انگشت حيرت به دهان بگيرند.
ما در اينجا نمى خواهيم كتابهاى قرآن و اكتشافات جديد يا قرآن از نظر علوم روز و يا علم روز و قـرآن و يا قرآن برفراز اعصار و يا كتاب عذرتقصير به پيشگاه محمد (ص ) و قرآن و دههاكتاب ديگر از اين قبيل رارونويس كنيم زيرا به قول معروف در اين صورت مثنوى هفتاد من كاغذشود.
ولـى بـه يـارى پروردگار مى خواهيم چند نمونه از آنچه در بين مردم آن زمان شايع بوده و قرآن برخلاف آنها و طبق علم روز سخن گفته است براى اثبات اعجاز قرآن بيان نمائيم .

در روزگارى كه مردم از آهن جز براى شمشير و چاقو و نهايت چند آلت ديگراستفاده نمى كردند.
در زمـانـى كـه از نـظـر مردم آهن بيشتر از مواد ديگر مورد استفاده نبود بلكه طلا و نقره از نظر اقتصادى در آن زمان اهميت زيادترى داشت .
در عـيـن حال قرآن آنچنان به مساله آهن و استفاده عجيبى كه از آن در اين زمانهامى شود توجه داشـته كه يك سوره به نام حديد آهن در قرآن ديده مى شود و در آيه24 همين سوره مى گويد: و انـزلـنا الحديد فيه باس شديد و منافع للناس و ما آهن را كه در آن صلابت و محكمى شديد و منافعى براى مردمان در آن است نازل نموديم .
دانشمند معروف آقاى نوفل در كتاب القرآن و العلم الحديث مى گويد: تـا قـرن هيجدهم يعنى دوازده قرن پس از نزول قرآن هنوز كارهاى فلزى در نهايت ضعف بود و نه تنها ارزش آن شناخته نشده بود بلكه اساسا مهم و قابل توجه تلقى نمى شد تا آنكه ناگهان چشم دنـيـا به آهن دوخته شد و رقابت عجيبى در ميان دانشمندان براى استخراج و استفاده بهتر از آن بـوجـود آمـد تـاآنجا كه به اين دو قرن دوران نهضت و پيشرفت و عصر فلز اطلاق شده و دنيا حقا مـنـافع آن راآنچنانكه بايد دريافته و صدق يكى ديگر از حقايق قرآن , نقاب از صورت به يكسو زده است , امروزمنافع آهن آنچنان براى مردم دنيا روشن شده كه احتياج به توضيح ندارد.
و قـرآن تقريبا در هزار و چهارصد سال قبل برخلاف نظريه مردم آن روز و موافق علم امروز سخن در اهميت آهن گفته و از اين راه اعجاز خود را اثبات كرده است .

در روزگارى كه نظريه بطلميوس (51) به عنوان بهترين فرضيه در موضوع افلاك شناخته شده بود.
در زمانى كه جز سكون زمين و حركت افلاك به دور آن چيز ديگرى براى افراد بشرمفهوم نداشت .
در عهدى كه وسائل علمى به هيچ وجه در اختيار بشر قرار نگرفته بود تا به غيرمحسوسات خود به حقيقت ديگرى متوجه شوند.
قـرآن بـا لـطافت خاصى كه نه با نظرات مردم آن زمان صريحا مبارزه كرده باشد كه آنهااز اسلام دورى كنند و نه حقيقت را بيان نكرده باشد, در چند مورد به حركت وضعى و انتقالى زمين اشاره فرموده و مى گويد: الم نجعل الارض كفاتا احيائا و امواتا و جعلنا فيها رواسى شامخات و اسقيناكم ما فراتا. (52) يـعـنـى : آيـا مـا براى شما زمين را مروركننده سريع (53) و زنده و مرده قرار نداده ايم بلكه در آن كوههاى ثابت و بلندى قرار داديم و براى شما از آن آبهاى پاك و گوارا آفريديم .
در گذشته مفسرين در تفسير اين آيه شريفه دچار اشكالاتى شده بودند زيرا كلمه كفات در لغت عرب به معنى موجودى كه با سرعت پروازمى كندمى باشد. (54) و آنـهـا بـه عناوينى اين جمله را تاويل مى كردند ولى پس از كشف حركت انتقالى زمين معنى آيه شـريـفـه كـامـلا واضح شد و نيز معلوم گرديد كه چرا پروردگار پس ازجمله كفات كه در آيه شـريفه ذكر شده , زنده شدن و مردن زمين كه بوسيله جمله احيا و امواتا گفته شده كه مسلم با ضـمـيـمـه آيات ديگر مراد تابستان و زمستان است وبوجود آمدن تابستان و زمستان دراثر حركت انتقالى زمين است .
و يـا در نتيجه حركت انتقالى زمين و بوجود آمدن فصل زمستان و تابستان جريان آب از اقيانوسها به سطح خشكى و تصفيه آنها بوسيله ابرها و آشاميدن بشر از آب پاك وقابل شرب نام مى برد.
و يا در سوره نبا آيه 5 مى فرمايد: الم نجعل الارض مهادا و الجبال اوتادا.
آيا ما زمين را براى شما گهواره و كوهها را ميخهائى بر آن قرار نداديم .
و در سـوره طـه آيـه 53 مى گويد: الذى جعل لكم الارض مهدا خدا آن كسى است كه زمين را گاهواره قرارداد.
تـرديـدى نـيـسـت كـه اين دو آيه با تشبيه كاملا جالبى كه اهل دقت متوجه آن هستند به حركت وضعى زمين اشاره كرده است .
و چون در معنى اين آيه بين مفسرين اختلاف شديدى است .
ما در اينجا خلاصه كلام يكى از مراجع بزرگ ((55)) را در تفسير اين دو آيه نقل مى كنيم : در صفحه 86 تفسير البيان آمده است .
خـوانـنـده مـحـتـرم تامل كن كه چگونه اين آيات به حركت زمين نيكو اشاره كرده , چقدر عالى گـاهـواره را بـراى زمـين به استعاره گرفته , آنچنانكه گهواره به منظوررشد و استراحت طفل حـركـت داده مـى شـود,هـمـچـنـان زمـين در اثر حركت سبب رشد و استراحت بشر و حيوانات مى گردد.
و عـجـيبتر آنكه پس از بيان حركت زمين در اين آيات كه اشاره به حركت وضعى زمين است فورا بـعـد از آن بـه بيان استحكام زمين بوسيله كوهها كه اگر نبود در اثر حركت وضعى زمين در هم مـى پاشيد و بعد اشاره به شب و روز كه باز هم در اثر حركت وضعى زمين يعنى گردش آن به دور خـود بـوجـود مى آيد مى فرمايد و حيرت دانشمندان جهان را به خود جلب مى نمايد .
چنانكه اگر كسى از باب نمونه در سوره نبا دقت كند اين حقيقت را به خوبى درك مى كند.
ممكن است كسى بگويد كه : چرا قرآن مجيد حركت وضعى و انتقالى زمين را باكنايه و تشبيه بيان كرده و صريحا نفرموده زمين دو حركت , يكى به دور خود وديگرى به دور خورشيد دارد در جواب مـى گـوئيـم : الكنايه ابلغ من التصريح يعنى : كنايه بليغتر از تصريح است زيرا اگر پيامبر اسلام (ص ) درهـزار و چـهـارصد سال قبل كه كليه دانشمندان بشرى معتقد بودند زمين حركت ندارد.
مى فرمود: زمين در حركت است علاوه بر آنكه او را به پيامبرى قبول نمى كردند به او صدمه و آزار هم وارد مى نمودندو به علاوه پيامبراكرم (ص ) در آن زمان وسيله اثبات مدعى خود را هم براى مـردم نداشت .
يعنى نمى توانسته اين حقيقت را براى آنها ثابت كند و بالاخره آنچنانكه گاليله را پـس از هـزار سـال كـه از هجرت پيامبر (ص ) گذشته بود با آنكه ادعا نبوت هم نمى كرد وقتى حركت وضعى و انتقالى زمين را اثبات نمود تنها به منظور آنكه حرف تازه اى آورده با آن عظمت و جـلالـت علمى كه در بين مردم داشت او را به محكمه تفتيش عقائد در محضر پاپ احضار كرده و مـدتـهـا او را زنـدانى نمودند ومى خواستند اعدامش كنند كه توبه كرد و توبه نامه او معروف است هـمچنين پيامبراكرم (ص ) را هم با وضع بدترى اذيت مى نمودند و حتى قرآن به خطر مى افتادو رسالت حضرت خاتم الانبيا (ص ) دچار حملات مردم و بلكه دانشمندان آن زمان قرار مى گرفت و نـمـى گذاشتند صداى اسلام به گوش كسى برسد ولى وقتى قرآن باآن بيان اعجازآميز كه در مقام تذكر نعمتهاى الهى يا در مقام اثبات وجود خدا باتشبيه و كنايه مطلب را بيان كرده علاوه بر آنكه مردم آن زمان را عليه خودش تحريك نفرموده مطلب را به طورى كامل و صحيح ادا كرده كه امروز دانشمندان به نحو احسن آن را قبول مى كنند.

در گذشته مفسرين متوجه نبودند كه منظور از رب المشرقين و رب المغربين چيست زيرااگر مـنـظور, فصول باشد هر روز از فصل زمستان و تابستان و بهار و پائيز مشرق ومغرب جداگانه اى دارد و در لـغت به محل فرو رفتن ماه مغرب نمى گويند اما اززمانى كه كرويت زمين به صورت علم جلوه كرد معنى آيات به ترتيب زير واضح شد.
قسمت اول آيات آيه 28 سوره شعرا مى گويد: قال رب المشرق و المغرب و ما بينهما ان كنتم تعقلون وقتى موسى در مناظره خود با فرعون مى خواهد, خدا را به او معرفى مى كند, مى گويد: پـروردگـار مـن خـدائى اسـت كـه خـالـق شرق و غرب و آنچه در بين اين دو است .

ايـن آيـه چـون در مـقام مناظره با فرعون و طرفداران او بيان شده بايد به محسوسات كسانى كه مـورد خـطابند نزديك باشد تا آنكه مناظره صحيح انجام شود و لذا تنها به آنچه در وقت مناظره مـحـسـوس مـخـاطبين بوده اشاره فرموده و آن جز يك مشرق ويك مغرب و آنچه در بين آنها از مخلوقات وجود داشته , چيز ديگرى نبوده است .
(و اين يكى از بزرگترين رموز بلاغت است ).
و هـمـچـنـيـن اگـر در سـوره بقره آيه 136 مى فرمايد: سيقول السفها من الناس ما وليهم عن قبلتهم التى كانوا عليها قل للّه المشرق و المغرب .
((56)) نـيـز در مقام مناظره است و بايد محسوسات مخاطبين در زمان خاصى مورد توجه ومنظور نظر قرار گيرد.
و اگر در سوره بقره آيه 110 مى فرمايد: و للّه المشرق و المغرب فاينما تولوا فثم وجه اللّه .
((57)) در مـقـام بـيـان احاطه الهى بر مخلوق بوده و اينجا جز كلمه مشرق و مغربى كه در زمان خطاب محسوس خلق است چيز ديگرى نبايد گفته شود, زيرا خلاف بلاغت بوده است .
و حـتى اگر در سوره مزمل آيه 9 فرموده : رب المشرق و المغرب خلاف حقيقت نبوده زيرا آيات قبل و بعد آن خطاب به شخص پيامبر اكرم (ص ) بوده و مسلم زمان خاص و وقت خطاب , منظور شده و در اين صورت جز با جمله مفرد آن را ادا نمودن چيزديگرى معنى ندارد و يا لااقل برخلاف بلاغت مى باشد.
قسمت دوم از آيات سـوره رحـمن آيه 17 رب المشرقين و رب المغربين خداى دو مشرق و دو مغرب .
در اين آيه كه جـنـبـه مـنـاظـره و خـطـاب به فرد خاص و زمان خاص منظور نشده است و بلكه فقط در بيان خـداشـنـاسى براى جن و انس بوده و تمام زمانها را در نظر گرفته است ,كلمه مشرقين در آيه آمده و با بيان زير به كرويت زمين اشاره فرموده است : زيرا واضح است كه با توجه به كرويت زمين , در هر زمانى كه خورشيد از ديدگان ماناپديد شود در همان زمان در جاى ديگر ظاهرمى گردد.
پـس اگـر مثلا ما رو به جنوب بايستيم , طرف راست براى نيمكره اى كه ما در آن قرارگرفته ايم , مغرب است و همان محل در زمان غروب خورشيد, براى نميكره ديگرمشرق خواهد بود.
و همچنين طرف چپ براى نيمكره ما مشرق و براى نيمكره ديگر مغرب است .
بنابر اين يك مشرق و يك مغرب طرف راست ما و يك مشرق و يك مغرب طرف چپ ما قرار خواهد گرفت .
و مسلم در غير اين فرض مشرقين و مغربين به صيغه تثنيه معنى ندارد.
و نيز در آيه 38 سوره زخرف مى فرمايد: حتى اذا جانا قال يا ليت بينى و بينك بعد المشرقين فبئس القرين .
وقـتـى آنـكـه پيروى از شيطان كرده و از ذكر خدا اعراض نموده به محضر عدل الهى در قيامت مـشـرف مـى گـردد, مى گويد: اى كاش بين من و تو اى شيطان دورى دو مشرق بود, زيرا تو بد قرينى براى من بودى .
جـاى تـرديـد نيست با فرض كرويت زمين و شرحى كه در آيه بالا ذكر شد بعد دومشرق در سطح كره , در نهايت درجه دورى از يكديگر قرار گرفته است .
اگـر مـشرقين به معنى مشرق و مغرب نيمكره اى كه ما در آن قرار گرفته ايم مى بود ومجازا اين نام را بر اين دو اطلاق كرده بودند نهايت درجه بعد كه در آيه منظور بوده است , استفاده نمى شد.
بـنابراين در اين آيه به كرويت زمين كاملا اشاره شده و يكى ديگر از وجوه اعجازقرآن مجيد ظاهر گرديده است .
زيرا اگر در زمانى كه مردم دنيا معتقد نبودند كه زمين كروى است حضرت رسول اكرم (ص ) با نـداشـتـن وسـائل عـلمى و تحقيقاتى .
اشاره صحيح است كه زمين كروى است مسلم اين گفتار معجزه است .
قسمت سوم از آيات در سه آيه از قرآن به كلمه مشارق و مغارب كه جمع مشرق و مغرب است اشاره شده ((58)) كه در مرحله اول احتمال دارد منظور مشرقهائى كه از اختلاف افق بدست مى آيد باشد كه باز به كرويت زمـيـن اشـاره شده و در مرحله دوم ممكن است اختلاف فصول در حركت زمين به دور خورشيد منظور باشد كه براى هر روز شرق وغربى در نظر گرفته باشند كه معنى مستبعدى است .

در زمـانى كه كليه فلاسفه معتقد بودند كه نفوذ در سقف نيلگون آسمان , غير ممكن است و حتى زيـر بـار ادعـا پـيـامـبـر اسـلام (ص ) كـه مـن بـه مـعراج جسمانى رفته ام بعنوان آنكه خرق و التيام ((59)) لازم مى آيد, نمى رفتند.
اسلام همان گونه كه مى گويد: و سخر لكم الفلك .
((60)) و سخر لكم الانهار. ((61)) نيز مى گويد: و سخر لكم الشمس و القمر. ((62)) (خدا مسخر شما خورشيد و ماه را قرار داد).
و سخر لكم ما فى السموات و ما فى الارض جميعا منه ((63)) (خدا مسخر شما گرداند آنچه در بالائيهاو پستى است , همه را, ولى اختيار در حقيقت از اواست ).
و بـلـكـه صريحتر مى فرمايد: يا معشر الجن و الانس ان استطعتم ان تنفذوا من اقطار السموات و الارض فانفذوا لاتنفذون الا بسلطان .
((64)) اى گروه جن و انس اگر مى توانيد به اقطار آسمانها و زمين نفوذ كنيد پس فرو رويد ولى اين كار رانمى توانيد انجام دهيد مگر با تسلط و تهيه وسائل حركت به اقطار آسمانها و زمين .
جـمـعـى مـى گويند: آيه بالا درباره قيامت نازل شده و دليلشان آيات قبل و بعد اين آيه است كه دربـاره روز واپـسـيـن نـازل گـرديده است .
ولى از نظر مفسرين حقيقى يعنى پيروان اهل بيت عصمت (ع ) مسلم است كه سياق آيات به هيچ وجه دليل بر مطلبى نخواهد بود.
بـنـابـرايـن اسلام در اين موضوع هم برخلاف فرضيات آن روز و بر طبق علم امروز به امكان سفر كيهانى اشاره فرموده و به اين وسيله پرده ديگرى از چهره اعجاز آيات قرآن برداشته است .

مـا مـى دانيم قبل از ساختمان دستگاههاى مجهز ميكروب شناسى و بوجود آمدن ميكروسكپهاى قـوى مـمـكن نبود كه بشر بتواند بدون ارتباط با علوم ماوراالطبيعه ازعلم جنين شناسى اطلاعى داشته باشد.
در عـصر پيامبر اسلام (ص ) آنچه در بين مردم معروف بود اين بود كه فرزند از نطفه پدر بوجود مـى آيـد و رحم مادر, جز ظرفى براى پرورش نطفه پدر چيزى نيست ومادر حقى نسبت به فرزند ندارد.
ولـى قرآن و اسلام برخلاف فرضيه ديروز و طبق علم امروز در اين موضوع نظر داده و در چند آيه اشـاره مـى كند آن چنانكه پدر در انعقاد نطفه فرزند سهيم است , مادر نيزدر آن سهم دارد و شايد سهم زيادترى هم داشته باشد.
قرآن در اين باره مى گويد: و تـلـك حـجـتـنـا اتـيناها ابراهيم على قومه نرفع درجات من نشا ان ربك حكيم عليم (تا آنكه مـى فـرمـايـد:) ومـن ذريـتـه داود و سـليمان و ايوب و يوسف و موسى و هارون و كذلك نجزى المحسنين و زكريا و يحيى وعيسى و الياس كل من الصالحين .
((65)) از ايـن آيه مستفاد است كه يكى از فرزندان حضرت ابراهيم حضرت عيسى است باآنكه عيسى پدر نـداشـت پـس مـسلم از ناحيه مادر به حضرت ابراهيم منتسب است وطبيعى است كه در صورتى حـضرت عيسى از ذريه حضرت ابراهيم محسوب مى شود كه حضرت مريم نطفه اى از خود داشته بـاشد و نطفه او موجب ايجاد فرزندبشود ولى اگر قرآن هم مثل مردم آن روز معتقد بود كه مادر از خـود نـطـفه اى ندارد وتنها ظرف پرورش كودك است نمى خواست بگويد كه حضرت عيسى از ذريـه حـضـرت ابراهيم است و اين خود دليل است كه قرآن مى داند نطفه مادر هم درانعقاد نطفه فرزند موثراست .
و نيز مى فرمايد: فمن حاجك فيه من بعد ما جاك من العلم فقل تعالوا ندع ابنانا و ابناكم و نسانا و نساكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنه اللّه على الكاذبين .
((66)) مـفـسـرين و كليه مورخين و تمام پيشوايان دين فرموده اند كه : پيامبر اسلام (ص ) دراين آيه از كـلمه ابنانا (فرزندان ما) منظورى جز حسن و حسين (ع ) نداشته است وتنها آنها بودند كه در مباهله حاضر شدند و حال آنكه آنها از طرف مادر به پيامبر اكرم (ص ) منتسب مى شوند.
و نيز در سوره نسا آيه 27 مى فرمايد: حرمت عليكم امهاتكم و بناتكم (تا آنكه مى فرمايد:) و حلائل ابناكم الذين من اصلابكم .
از ايـن آيـه اسـتـفاده مى شود كه ازدواج دختران بر پدر و زوجه پسرانى كه از صلب پدرانند بر پدر حرام است و از نظر كليه مسلمين به راهنمائى مفسرين واقعى قرآن دخترانى كه در آيه است شامل دختران پسر و نيز زوجه پسران شامل زوجه پسردختر نيز مى گردد بنابراين اسلام معتقد است كه مادر در انعقاد نطفه فرزند كاملاسهيم است و در سوره دهر آيه 2 مى فرمايد: انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج يعنى : ما خلق كرديم انسان را از نطفه بهم مخلوط شده , امام بـاقـر(ع ) در تـفـسير اين آيه فرمود: ماالرجل و ما المرئه اختلطا جميعا يعنى : آب مردو آب زن مخلوطمى شود و نطفه فرزند منعقدمى گردد.
مـا در كـتاب پاسخ ما درباره اينكه چرا فرزندان حضرت على و فاطمه (ع ) را ابن رسول اللّه مى گويند نوشته ايم كه حتى ائمه اطهار (ع ) در ضمن مناظراتى كه با خلفازمان خود درباره اين مـوضع اظهار داشته اند همان مطلبى را اثبات كرده اند كه دانشمندان علم جنين شناسى امروز با وسائل مجهز و كافى توانسته اند به گوشه اى از آن مطالب و علوم توجه پيداكنند.
ما در كتاب پاسخ ما شرح مفصلى از كيفيت پيدايش انسان از اسپرماتوزوئيد كه نطفه مرد است و اوول كـه نـطفه زن است نگاشته ايم و در آنجا يادآور شده ايم كه هر دوى آنها بطور مساوى در ايجاد فرزند دخالت دارند .
و بايد هر يك از آنها قسمتى از بدن انسان را تشكيل دهند.
قـابل توجه آنكه دانشمندان جنين شناس معتقدند كه نطفه زن نقش موثرترى درايجاد و پرورش فـرزنـد به كار مى برد, يعنى از زمان انعقاد نطفه تاوضع حمل سراپاى مادر براى نسل جديد حكم و وضع مشابه يك تخم مرغ را خواهد داشت نسبت به جوجه اى كه در آن است و رشد مى كند.
خروس تخم مرغى را نطفه دار مى كند ديگر تا زمانى كه جوجه هايش بالغ مى شوندتمام زحمات به عهده مرغ است بسا كه خروس نباشد مرغ تخم مى گذارد و بسا كه تخم مرغ بدون خروس جوجه مى آورد.
مـادر و پـدر نيز همين وضعيت را دارند .
(اسپرماتوزوئيد) پدر به تخمك (اوول ) مادرمى رسد يكى مى شود شروع به فعاليت مى كند, فعاليت بدون تغذيه نمى شود وتغذيه نطفه از طرف مادر است .
نطفه كه روزهائى چند در لوله هاى رحم سرگردان است از كجا بايد تغذيه شود گويا(اوول ) اين پيش بينى را كرده , و بطور تقريب غذائى جهت خود و اسپرماتوزئيد, آن قدر برداشته كه براى زمان قبل از لانه گزينى كافى است .
وقـتى نطفه اى از پدر يعنى اسپرماتوزئيد و نطفه اى از مادر جدا از هم در جستجوى همند تا نسل جـديدى بسازند فقط مادر به فكر تغذيه است اوول غذا با خود حمل مى كند بعد سلولهاى مخاط رحم توسط نطفه منهدم مى شود تا لانه گزينى انجام گيرد.
بـاز سـلـولهاى خراب شده , كه به مصرف تغذيه نطفه مى رسد از مادر است كم كم وضعيت جنين , مـانـنـد اعـضـا ديـگـر بـدن كـه در مـايـعـات غـوطه ورند درآمده , او نيز درمايعى از بدن به نام (مايع آمنيوتيك ) غوطه ور شده و از آنجائى كه مادر مى خورد و يامى آشامد تغذيه مى نمايد.
بـعـد هـم كـه از مـادر جـدا شد و متولد گرديد باز هم مادر متكفل تغذيه او بوده آنچه رابوسيله رگـهـاى مـخصوص در جفت به طفل مى رساند اينك بوسيله رگهاى مخصوص در پستان به او مى رساند و در هيچ زمان از پدر خبرى و كارى نيست .
((67)) تا اينجا از نظر علم روز ثابت شد كه مادر در بوجود آوردن فرزند و رشد و تربيت اوسهم بيشترى از پدر دارد.
نـاگـفته پيداست كه اين حقيقت در قرون اخير كه چشم مسلح بوجود آمده واضح گرديده ولى پيشوايان شيعه در چهارده قرن قبل تمام مطالب فوق را با بيانى ساده براى پيروانشان فرموده اند و در ضمن آيات و روايات بسيارى اشاره و بلكه تصريح كرده اند به اينكه مبدا خلقت انسان هم نطفه زن و هـم نـطـفـه مـرد است كه ما در اين فصل به چند نمونه از كلمات خاندان عصمت كه همان حقايق قرآن است اشاره مى كنيم .
1 - قـال رسـول اللّه صـلـى اللّه عليه وآله : اخبرنى جبرئيل انه اذا سبق ما الرجل ما المرئه نزع اليه الولد و اذاسبق ما المرئه ما الرجل نزع اليها. ((68)) پيامبر اكرم (ص ) فرمود: جبرئيل به من خبر داد كه وقتى آب مرد بر آب زن پيشى گيرد فرزند بـه شـكـل پـدر مـتـولد مى شود و اگر آب زن بر آب مرد پيشى گيرد فرزند به شكل مادر متولد مى گردد.
2 - روزى از پيغمبر اسلام (ص ) سوال شد كه : انسان چگونه بوجود مى آيد .
آن حضرت فرمود:ما الـرجـل ابـيـض غـليظ و ما المرئه اصفر رقيق فاذا علا ما الرجل ما المرئه كان الولد ذكرا باذن اللّه عزوجل و اذاعلا ما المرئه ما الرجل خرج الولد انثى باذن اللّه تعالى .
((69)) (آب مـرد سـفـيـد غـليظ است و آب زن زرد رنگ رقيق است وقتى اين دو در رحم جمع شوند اگرآب مرد بر آب زن غلبه كند فرزند به خواست خداوند عزوجل پسر خواهد بود .
و اگر آب زن بر آب مرد غلبه پيدا كند فرزند به اجازه خداوند دختر خواهد شد).
3 - پـيشواى ششم شيعيان امام صادق (ع ) فرمود: اذا سبق ما الرجل ما المرئه فالولد يشبه اباه و عمه و اذاسبق ما المرئه ما الرجل يشبه الولد امه و خاله .
((70)) (اگر آب مرد بر آب زن سبقت گرفت فرزند شباهت به پدر و عمويش پيدا مى كند و اگر بعكس شديعنى آب زن بر آب مرد غلبه كرد نوزاد شباهت به مادر و دائى خوددارد).
از روايات فوق چند نكته علمى استفاده مى شود.
اول : چنانكه علم جنين شناسى ثابت كرده نطفه زن و مرد در انعقاد فرزند هر دوموثرند.
دوم : پـيـشـوايان اسلام در اين روايات اشاره به علم ژنتيك و يا قانون وراثت نموده اندبا اينكه در كتاب دانش كه به گمان اروپائيان مجموعه گرانبهائى از معارف بشرى است مى نويسد: در طى قـرون مـتـمادى بشر درباره اسرار توارث دچار حيرت بوده و فقط از اواخر قرن گذشته شروع به درك چگونگى اين مساله نمود ولى مطالعات درباره اين موضوع فقط از اوائل قرن حاضر به صورت دانش مستقلى كه علم پيدايش موجودات نام گرفته در آمده است .
پايه گذار حقيقى ايـن عـلم جديدراهبى كه در صومعه برون واقع در نزديكى وين مى زيست , مى باشد اين شخص يوهان مندل نام داشت و در سال 1822 متولد شده بود.
چـنانكه ملاحظه فرموديد از نظر دانشمندان اروپا علم ژنتيك كاملا جوان است وحتى عمرش به يـك قـرن هـم نـرسيده و ما در اينجا براى آنكه اعجاز گفتار پيشوايان اسلام واضح گردد آخرين نظريه دانشمندان روز را در موضوع علم ژنتيك از نظرشما مى گذرانيم .
دكتر اوكوسيت واسيمان , دانشمند بزرگ آلمانى در كتاب دانش پس از مطالعات زيادى معتقد شـده بـود كـه عامل حقيقى توراث , ماده اى است به نام (پلاسماى نطفه اى ) كه در هسته مركزى سلولهاى نطفه اى در قسمت كروماتين ((71)) سلولهاوجود دارد.
نـاگـفـتـه پـيـدا اسـت كه اين دانشمند تا حدود زيادى به حقيقت نزديك شده است زيراآخرين تحقيقات علمى در اين باره به ما مى گويد موقعى كه سلولها مى خواهندتقسيم شوند كروماتين به عده اى از اجسام نخ مانند كه كروموزم يعنى اجسام رنگ پذير ناميده مى شوند تقسيم مى گردند.
امروز براى ما مسلم شده است كه اين كروموزمها ناقل خصوصيات ارثى هستند ودر كليه سلولهاى نـباتات , حيوانات و انسان يافت مى شوند و تعداد آنها در هر سلول بر حسب نوع موجودات متفاوت است .
سلولهاى بعضى از موجودات زنده داراى تعداد كمى كروموزم مى باشد, سلول انسان 46 كروموزم دارد.
امـروز ثـابـت شـده اسـت كه كروموزمها به صورت جفت در سلولها وجود دارند و هرجفت از آنها داراى شـكـل خـاصى است , در موقع تقسيم سلول كروموزمها نيز تقسيم مى گردند, تقريبا كليه سلولها داراى تعداد كامل كروموزم معينى مى باشند.
يـكـى از مـوارد مهم استثنائى تعداد كروموزمهاى نطفه اى مى باشد موقعى كه سلولهاى نطفه اى رسيده مى شوند براى آخرين بار تقسيم مى گردند در اين عمل تقسيم , از هر جفت كروموزم فق ط يـك عـدد در هـر سـلـول نـطـفه قرار مى گيرد و هر يك از سلولهاى نطفه اى داراى نصف تعداد معمولى كروموزم خواهد بود.
مثلا در مورد انسان سلول نطفه اى به جاى 46 كروموزم فقط 23 كروموزم دارد درك علت اين امر مشكل نيست زيرا براى پيدايش يك موجود جديد بايد دو سلول بايكديگر تركيب شوند.
اگـر هـر يك از آنها داراى تعداد كامل كروموزم مى بود سلول جديدى كه از آميزش آن دو بدست مى آيد داراى دو برابر تعداد كروموزمهاى سلول معمولى مى گرديد.
داستان شگفت انگيز وراثت به همين جا خاتمه نمى يابد بدين معنى كه كروموزمهاكوچكترين واحد توارث نيستند.
دانـشمندان معتقدند كه اين كروموزمها از ذرات كوچكى كه ژن يا ماده حياتى ناميده مى شوند, تشكيل مى يابند اين واحدهاى كوچك به شكل دانه هاى تسبيح در طول كروموزم قرار گرفته اند.
در هر صورت ژن را مى توان به منزله كوچكترين واحد و يا به عبارت ديگر اتم توارث تلقى كرد و ملكول هر ژن با ملكول ژن ديگر متفاوت است .
طرز قرار گرفتن اين ذرات در دور كروموزمها تعيين شده و مورد مطالعه قرار گرفته ونقش آنها در انتقال خصوصيات ارثى كشف گرديده است .
هـر كـرومـوزم مـمكن است داراى چند صد عدد ژن باشد هر يك از اين ژنها به سهم خود نقش كوچكى را در انتقال خصوصيات ارثى به عهده دارند.
مـثـلا بـراى انـتـقال خصوصيات كوچكى از قبيل رنگ چشم چندين ژن بايد بايكديگر همكارى كنند. ((72)) آنـچـه در بالا گفته شد فقط مقدمه و جز كوچكى از كشفياتى كه در اين زمينه بدست آمده است مـى بـاشـد تشريح جزئيات اين مساله دشوار است و دانشمندانى كه عمرخود را صرف مطالعه اين مـبحث نموده اند هنوز از چگونگى ارتباط ژنها با يكديگراطلاع درستى ندارند و نمى دانند كه چرا گاهى از اوقات خصوصيات غير مترقبه بطور ناگهانى به حيوانات يا نباتات انتقال مى يابد.
آنها فقط مى دانند كه در كروموزمهاى سلول نطفه اى تغييراتى رخ داده است و درنتيجه موجودى تـولـد يـافـتـه اسـت كـه بـه هيچ وجه با والدين يا برادران و خواهران خود شباهتى ندارد اين نوع موجودات را نژاد تغيير يافته (موتانت ) مى نامند.
عـقـيـده ديـگـرى كـه بـعـضـى از دانـشمندان آن را جديدا مورد بحث قرار داده اند اين است كه مـى گـويـند: عامل تعيين جنس , همراه كروموزمهاى غير جنسى نيست بلكه عامل معين كننده جـنـس را هـمـراه يـكـى از كروموزمهاى ديگرى كه شناخته شده (به نام كروموزومهاى جنسى ) مى دانند و وجود آن را در هر دو جنس (كرمك و تخمك )عقيده دارند.
بـنابر اين اگر آن كروموزم در كرمك (اسپرم ) بيشتر باشد فرزند پسر خواهد بود و اگردر تخمك (اوول ) بيشتر بود نوزاد دختر است .
((73)) حالا بعد از آنكه مختصرى از اين مساله بحث شد برگرديم به تشريح رواياتى كه ازپيشوايان اسلام نقل كرديم .
پـيـغـمـبر اسلام (ص ) فرمود: (وقتى آب زن و مرد جمع شد) يعنى (اسپرماتوزئيد) وارد(اوول ) گـرديـد اگـر نطفه مرد غلبه كرد يعنى كروموزم جنسى كرمك (اسپرم ) بيشتربود فرزند پسر اسـت (و اگـر نـطفه زن غلبه كرد) يعنى كروموزم جنسى تخمك (اوول )بيشتر بود فرزند دختر است .
قـابـل تـوجـه آنكه بعضى از دانشمندان علم ژنتيك در آخرين تحقيقات علمى خودگفته اند: در كروموزمها ژن هائى كه حامل صفات و خصوصيات نياكانند گاهى زيادو گاهى كمترند.
امـام (ع ) در روايـت بالا مى فرمايد: اگر آب مرد بر آب زن غلبه كند (يعنى ژنهاى كروموزم نطفه مـرد غـلـبه داشته باشد) فرزند به پدر و عموها شباهت دارد و اگر آب زن بر نطفه مرد غلبه كرد (يعنى ژنهاى كروموزم نطفه زن غلبه داشت ) فرزند شباهت به مادر و خاله هايش خواهد داشت .
در اينجا ممكن است يك مطلب فكر خوانندگان را متوجه خود سازد و بگويند اگراين اصل مسلم باشد چرا بسيارى از فرزندان شباهتى به پدر و مادر خود ندارند.
در پـاسـخ مى گوئيم : اولا پيشوايان اسلام تنها موضوع توارث را موثر نمى دانند بلكه نيرو و قدرت پروردگار را كاملا موثر دانسته كه اگر برخلاف طبيعت اراده كند اثر ژنهارا خنثى مى نمايد و لذا در وقتى كه مى گويند اگر نطفه مرد بر نطفه زن غلبه كرد فرزندپسر است بلافاصله فرموده اند: باذن اللّه يعنى اگر خداوند اذن دهد.
لـذا مـى گـوئيـم : اينكه حضرت عيسى (ع ) تنها از حضرت مريم بدون پدر متولد شده بادر نظر گـرفـتـن مطالب فوق زياد شگفت انگيز نيست بلكه معجزه اين است كه بايدطبق قانون توارث و عـلـم ژنتيك اولادى كه تنها از زن بوجود مى آيد دختر باشد ولى حضرت عيسى (ع ) يك مرد از حضرت مريم يك زن كه به هيچ وجه از لحاظتقسيمات كروموزمى نبايد تحقق پيدا كند چگونه آن حضرت بوجود آمده است .
اسـلام ايـن مـطلب را سهل دانسته زيرا اين مورد را تنها مربوط به قدرت پروردگارمى داند و در قرآن تصريح كرده كه تولد عيسى بدون پدر پنجاه درصدش مربوط به قانون توارث نبوده بلكه پسر بودنش خلقت ابتدائى بوده كه مى فرمايد: عـيـسـى هم مانند آدم خلقت شده است يعنى همان گونه كه بوجود آمدن آدم وخصوصيات او مربوط به قانون توارث نبوده و تنها قدرت خدا در بوجود آوردن آن حضرت موثر بوده است .
و بالاخره از گفتار فوق به اين نتيجه مى رسيم كه اولاد را نبايد فرآورده پدر دانست بلكه مادر در ايجاد فرزند نفش موثرترى را بازى مى كند.
ايـنـجـا شايد مهمترين مطلبى كه افكار جمعى را متوجه خود ساخته اين باشد كه چرادانشمندان علم جنين شناسى به عظمت پيشوايان اسلام توجه نداشته و اعجازقرآن را اذعان نكرده اند.
در پاسخ اين عده بايد گفت كه مردم غير مسلمان بيشتر اسلام را از دريچه تاريخ ‌خلفا و افكار علما اهل سنت مى نگرند و گمان مى كنند كه خلفا اموى و عباسى نمايندگان حقيقى پيغمبر اسلام (ص ) بـوده اند و ترديدى نيست كه آنها هم از اين مطلب بى بهره بوده اند بخصوص اين موضوع كه اثـبـاتـش ضررهاى فوق العاده اى براى اغراض شخصى آنان داشته كه در نتيجه اگر هم پيشوايان شـيـعـه مـى خواستنداين مطالب را به آنان تعليم دهند در مقام بحث و مجادله بر مى خواستند و منكر اين مطلب علمى مى شدند.
و لـذا پـيـشـوايـان اهل سنت و خلفا اموى و عباسى يا از اين موضوع اطلاعى نداشته وطبق افكار سـطحى مردم قضاوت كرده و يا روى حقد و حسد اصرار داشته اند كه بگويند فرزندان تنها متعلق به پدرانند و مادران در ايجاد آنها دخالتى ندارند و غالبابه اين شعر متمثل مى شدند كه : بنونا بنو ابنائنا و بناتنا بنوهن ابنا الرجال الاباعد.
فـرزنـدان مـا از پـسران ما خواهند بود ولى فرزندان دختر ما فرزندان مردان ديگر و دور از نسب مامى باشند و هـمـچـنين مكرر خلفا اموى و عباسى با پيشوايان شيعه در مورداين موضوع بحث مى كرده اند و بخصوص عباسيان منكر اين معنى بوده اند.
زيرا حقد و حسد آنان نمى گذاشت كسى را در مقابل خود در نسب برتر و پراهميت تر ببينند و لذا مـكـرر پـيـشوايان معصوم شيعه با آنان مباحثاتى در اين موضوع داشته و از نظر علم و استدلالات عـقـلـى و نـقـلـى اثـبـات مـى كرده اند كه فرزندان فاطمه (س ) به همان مناسبت كه فرزندان ابـيـطـالـب انـد فرزندان پيغمبر اسلام (ص ) هم خواهند بود چنانچه مباحثه حضرت موسى بن جعفر (ع ) با هارون الرشيد در كتب تاريخ و روايات ذكر شده است .
بـنابراين مسلم است , علاوه بر اينكه فرزندان على و فاطمه (ع ) از نظر علم ,فرزندان پيغمبرند بـيـان ايـن مـطـلـب هـم بـه تـنهائى ازقرآن و پيشوايان اسلام بخصوص با نداشتن وسائل علمى معجزه است .

آنـچـه در كـتـب عـهدين نوشته شده و همچنين در زمان بعثت پيامبر اكرم (ص ) در بين مردم مـعـروف بوده اين بوده است كه از عمر زمين كمتر از ده هزار سال گذشته است چنانكه در سفر پيدايش از كتاب تورات به اين مطلب تصريح شده است .
ولى قرآن برخلاف نظريه دانشمندان آن روز و طبق علم امروز عمر كره زمين راطولانى دانسته و حتى زندگى بشر را در آن پرسابقه مى داند.
زيرا وقتى قصه حضرت آدم را نقل مى كند از قول ملائكه مى گويد: اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدما. ((74)) يعنى : آيا مى خواهيد در كره زمين كسى را قرار دهى كه در آن فساد و خونريزى كند در تـفـسير اين آيه مفسرين واقعى قرآن يعنى ائمه اطهار (ع ) مى فرمايند ملائكه سابقه زندگى بشر و خصوصيات روحى او را مى دانسته اند به همين جهت اين سوال را ازپروردگار نموده اند.
و لذا وقتى از مفسرين حقيقى قرآن يعنى پيشوايان دين اسلام سوال مى شود كه آياقبل از اين عالم و آدم در كـره زمين عالم و آدم ديگر هم بوده در پاسخ به مضامين مختلف جواب مثبت داده بلكه به قدرى آن را در كره زمين مكرر مى دانند كه ذكرعدد آن را براى شنونده خسته كننده دانسته اند در تفسير برهان در ذيل همين آيه روايات فراوان نقل شده است .
بـنـابراين قرآن با بيان مطلب فوق يك پرده ديگر از وجوه اعجاز خود را بكنارى زده ومطلب ما را ثابت كرده است .

امـروز بـا وسائل مختلف علمى كشف شده كه در كرات ديگر نيزموجودات زنده اى وجود دارد كه آنها حتى داراى علم و عقل ودانشند.
و قرآن نيز با آياتى به اين جمله اشاره فرموده و مى گويد: و من اياته خلق السموات و الارض و ما بث فيهما من دابه و هو على جمعهم اذا يشا قدير. ((75)) يعنى : از نشانه هاى خدا خلقت و آفرينش آسمانها و زمين و جنبندگانى است كه در آنها پراكنده شده است و او قدرت دارد هرگاه بخواهد همه را جمع آورى كند.
كه از كلمه دابه كاملا استفاده مى شود كه در آسمانها نيز جاندارى وجوددارد.
ايـن بـود چند جمله بسيار مختصر از صدها مطلب علمى كه در اعجاز قرآن از نظرعلوم مادى در كتب مختلف ذكر شده است .

قرآن در بسيارى از آيات خبر از آينده داده كه منجمله اين آيات است .
1 - و اذ يعدكم اللّه احدى الطائفتين انها لكم و تودون ان غير ذات الشوكه تكون لكم و يريد اللّه ان يحق الحق بكلماته و يقطع دابر الكافرين .
(76) زمـانـى كـه وعـده داد خدا كه بر يكى از دو دسته لشگر دشمن پيروز خواهيد شد و شما دوست داشـتـيـدطائفه غير مسلح براى شما باشد و تنها شما با آنها روبرو شويد ولى خدا مى خواهد حق را آشكار كند وكافران را ريشه كن سازد.
ايـن آيـه قـبل از جنگ بدر نازل شده و ريشه كن ساختن كفار را به مسلمانان وعده فرموده با آنكه جـمعيت مسلمانان سيصد و سيزده نفر بيشتر نبودند و اين تعداد درمقابل كثرت جمعيت كفار به حـسـاب نمى آمد و از نظر قوا نيز نوشته اند كه در ميان لشگر مسلمين جز براى زبير و مقداد اسب سـوارى وجود نداشت و حال آنكه مشركين كاملا مجهز به قواى آن روز بوده اند و اين خود بهترين دليل بر پيشگوئى قرآن است .
2 - سوره روم آيه دوم الى ششم مى فرمايد: غلبت الروم فى ادنى الارض و هم من بعد غلبهم سيغلبون فى بضع سنين للّه الامر من قبل و من بـعد و يومئذيفرح المومنون بنصر اللّه ينصر من يشا و هو العزيز الرحيم وعداللّه لايخلف اللّه وعده و لكن اكثر الناس لايعلمون .
يـعـنـى : روميان در نزديكترين سرزمين مغلوب شدند ولى آنها به زودى پيروز خواهند شد چند سال بيشتر طول نمى كشد كارها پيش از اين و بعد از اين دست خدا است و او توانا و مهربان است و در آن روز مـومـنـين از نصرت الهى خوشحال مى شوند خداوند هر كس را بخواهد يارى مى كند و وعده الهى تخلف ندارد ولى بيشتر مردم نمى دانند.
كـه در ايـن آيـه از غالب شدن روم بر سلطان فارس بعد از آنكه در زمان نزول اين آيه مغلوب شده بودند خبر داده است و آن پس از سالها كه از نزول اين آيه گذشته بودواقع شد.
3 - انا اعطيناك الكوثر فصل لربك و انحر ان شانئك هو الابتر. ((77)) مـا بـه تـو كـوثـر عـطا كرديم براى خدا نماز بخوان و نحر كن و بدان كه دشمنت يعنى بنى اميه مقطوع النسل است .
كـه در ايـن سـوره از قطع نسل بنى اميه و پيشرفت دين مقدس اسلام و توسعه نسل پيامبر اكرم (ص ) خبر داده شده است زيرا وقت نزول اين سوره فرزندان اميه فراوان بودند و پيامبر جز دخترى بـه نام فاطمه (س ) نداشت ولى در عين حال بعدها ازنسل على و فاطمه (ع ) به قدرى نسل آن حضرت توسعه پيدا كرد كه جميع كارهاى نيك در دنيا بوسيله آنها انجام شده و در تمام زمانها آنـهـا بـوده اند كه در مقابل استعمارگران هر زمان مبارزه را آغاز مى نمودند و عاقبت هم بوسيله حضرت بقيه اللّه روحى فداه دنيا پر از عدل و داد مى شود بعد از آنكه پر از ظلم و جور شده باشد.
4 - در سوره فتح آيه 27 مى فرمايد: لـقـدصـدق اللّه رسـولـه الرويا بالحق لتدخلن المسجد الحرام ان شااللّه امنين محلقين روسكم و مقصرين لاتخافون فعلم ما لم تعلموا فجعل من دون ذلك فتحا قريبا.
خـدا رويـاى رسـول را راسـت قـرار داد زيـرا حـتـمـا اگر خدا بخواهد در حال آرامش و امنيت واردمـسـجدالحرام خواهيد شد و سرهاى خود را تراشيده و تقصير (كه اينها از اعمال عمره است ) انـجـام خـواهـيد داد و هيچ خوف و ترسى در آن موقع نخواهيد داشت و غير از آن پيروزى نزديك ديگرى نصيب شما خواهد شد.
پـر واضح است كه اين آيه از آينده مجهولى كه از نظر مسلمانان كاملا بعيد به نظرمى رسيد (يعنى ورود مـسـلـمـانـان بـه مـكـه و انجام اعمال عمره ) خبر داده و پرده ديگرى از چهره اعجاز قرآن برداشته است .
5 - در روز جنگ بدر ابوجهل صدا زد: (انا جميع منتصر) ما جمعى پيروزيم , آيه 44 و45 سوره قمر نازل شد: ام يقولون نحن جميع منتصر سيهزم الجمع و يولون الدبر.
آيـا آنـهـا مـى گـويـنـد مـا جـمـع پـيروزى هستيم ولى به زودى آنها شكست خواهند خورد و فرارمى كنند.
6 - تبت يدا ابى لهب و تب ما اغنى عنه ماله و ما كسب سيصلى نارا ذات لهب .
يـعـنـى : نابود باد دو دست ابى لهب و نابود شد هيچگاه مال و تجارتش او را نجات نخواهد داد به زودى در آتش سوزان شعله ور وارد مى شود.
در شان نزول اين سوره مورخين مى نويسند: روزى پيامبر معظم اسلام اقوام خود رادعوت كرده و گـفت : اگر من به شما بگويم صبح يا عصر دشمنى به سراغ شمامى آيد باور مى كنيد يا نه , همه گـفـتـنـد: بـلى , فرمود: قبل از رسيدن عذاب سختى به شما اعلام خطر مى كنم (عبدالعزى ) كه بـه مـنـاسـبت گونه هاى برافروخته و سرخش اورا ابولهب كنيه داده بودند گفت : نابود شوى آيا بخاطر اين منظور ما را دعوت كرده اى اين سوره نازل شد: تبت يدا ابى لهب و تب .
كـه پـر واضـح است اين سوره از آينده مجهولى خبر داده و اين اخبار غيبى حقيقت پيدا كرد و دو دست ابولهب نابود شد.
مـفـسـرين آيات زيادى درباره پيشگوئيهاى قرآن نقل نموده اند كه ما براى اختصار به همين چند مورد اكتفا مى كنيم .
پـس بـنابر آنچه در اين باره يادآور شديم قرآن از نظر مطالب معجزه است آن چنانكه ثابت شد كه اين كتاب عظيم از نظر آورنده آن معجزه مى باشد.
 

القرآن الکریم، ذلک الکتاب السماوی الخالد، أکبر ظاهرة برزت الی الوجود الإنسانی، أحدثت نقلة نوعیة و منعطفا کبرا حاسما فی تاریخ البشریة، حتی لیصح القول إنه لیس هناک کتاب فی التاریخ الأنسانی برمته، أحدث من التغیر الشامل، و الانتفاضة الجبارة، و الارتقاء بالمجتمع کالذی أحدثه القران الکریم، إذا ألّف بین القلوب الممتنافرة، «لو أنفقت ما فی الأرض جمیعا ما ألفت بین قلوبهم»و نهض بالامة الی العزة و المنعة، و من هنا فقد حظی القرآن الکریم بعنایة خاصة من الخاص و العام، من المؤمنین و الجاحدین، و تناولوه بالدراسة من کل جانب و حاولوا استقصاء اسراره و الاحاطة بوجوه بیانه، و الغوص الی معانیه و أغراضه.و علی أیة حال فالأمر المجتمع علیه أن هذا الکتاب قد خلب الألباب و أدهش العقول، و کان لآیاته و بیانه وقع عظیم و أثر جلیل فی النفوس.و من هنا نشأت قضیة الأعجاز، و شرع العلماء یبحثون عن وجوه اعجاز القرآن الکریم، فألفت الکتب، و اغتنت المکتبات بزاد من العلم و الأدب طبقت شهرتة الآفاق.و امتدّ أثره الی کل میدان من میادین المعرفة الإنسانیة.
إنّ من العسیر علی الباحث بعد أکثر من ألف وأربعمائة من السنین و ازاء تلک الثروة العظیمة التی خلفها العلماء الأجلاء فی هذا المجال.نعم، من العسیر أن یناقش قضیة الإعجاز، و یأتی بشئ طریف، ولکن المقولة المأثورة:«کم ترک الأول للآخر»ما تزال صحیحة، فکانت هذا الملاحظات و الرؤی التی اقتصرت علی جانب علی تلک‏ القضیة الضخمة، و هو مسألة التحدی القرآنی و المعارضة الموهومة و ربما ستکون مزیة هذه الدراسة أنها جمعت بعض ما تفرق، و ألفت بین ما تشابه من وجوه القول و سدید الآراء باسلوب سلس یستهدی بمناهج البحث العلمی المعاصر.و لذلک سنعرض أولا لمسألة التحدی القرآنی ثم ننتقل الی مناقشة مسألة المعارضة المزعومة.

أعلن نبینا محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله و سلم بین قومه العرب أنه رسول الله تعالی و أن هذا الذی یتلوه علیهم من قرآن إنما هو«تنزیل من ربّ العالمین» (1) و انه (بلسان عربی مبین) (2) و هو حجته علی نبوته، و برهانه و دلیله علی صدق رسالته و سفارته، و لتأکید هذا الأمر طرح مسألة التحدی بالقرآن، فدعا قومه العرب ممّن لم یؤمن برسالته و لم یصدق دعوته، دعاهم الی المعارضة و ردّ التحدی، المعارضة بمعناها الذی استقرّ فی أوساطهم و منتدیاتهم، و قد صرّح بذلک القرآن قائلا:(أم یقولون تقوّله بل لا یؤمنون فلیأتوا بحدیث مثله إن کانوا صادقین) (3) .ولکنهم لم یتصدوا لهذا الأمر و لم یطلبوه أو یحاولوه، لیس عن جهل لمعنی هذا التحدی و خطره، و إذهم یدرکون أنّوراء ذلک تهدیدا خطیرا لجامعتهم الأوثانیة و اعتقاداتهم التی ورثوها، بل عن ادراک جلی و فهم تام لمعنی المعارضة المطلوبة، و هی فیما تعنیه المجاراة فی الاسلوب و المبنی، و لا یجوز أن یقع فی وهم أحد أنهم عدموا البلغاء، فهذا الجاحظ یقول:«بعث الله محمدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أکثر ما کانت العرب شاعرا و خطیبا و أحکم ما کانت لغة و أشدّ ما کانت عدة» (4) .
إنّ القرآن الکریم قد وضعهم بهذا التحدی امام الحقیقة وجها لوجه، فهو کتاب کما یسمعونه، کلماته عربیة منها یؤلفون کلامهم، و تراکیبه عربیة علیها جرت فنون خطاباتهم، و إذن فلیس علیهم إلا أن یحشدوا بلغاءهم و هم کثیرو، ثم یلجوا میدان المعارضة و یأتوا بحدیث مثله فینتهی کل شی‏ء، تسقط الدعوی و ینهار أساسها، و یظهر بطلانها، فتسلم لهم -للعرب-حینئذ جامعتهم و مصالحهم ولکنهم لم یحاولوا ذلک، و ذلک لأنهم رازوا أنفسهم فوجدوا أنهم أمام أمر لا قبل لهم به.و لما أعیتهم الحیلة، و زعموا أنه -أی القرآن-کلام مفتری و إنهم لو شاءوا لقالوا مثله، بغیة التشویش عی الناس، ولکن القرآن لم یترک لهم فرصة جنی ثمار هذا الافتراء و الزعم، فتحداهم بأن یأتوا بعشر سور مثله مفتریات، قال تعالی:«أم یقولون افّتراه قل فأتوا بعشر سور مثله مفتریات و ادعوا من استطعتم من دون اللّه إن کنتم صادقین». 5
هکذا قطعا لدابر تقولاتهم، و ابطالا، واشهارا للحجة فوق رؤوسهم، إنهم بهذا أمام تحد جدید و هو کما یبدو مما یسهل علیهم التصدی له و المصاولة فیه.و إذن فما علیهم إلا المعارضة بهذاالقدر المحدود ثم یستریحون مما تثیره آیات هذا القرآن من خوف و قلق فی أوساطهم، ولکنهم لم یتقدموا خطوة واحدة بهذا الاتجاه بل اسقط ما فی أیدیهم فلم یجدوا وسیلة سوی منع الناس من الإلتقاء بالرسول محمد صلی الله علیه و آله أو الاستماع الی ما یتلوه من آیات، و قد ذکر ذلک علی لسانهم‏«لا تسمعوا لهذا القرآن و الغوا فیه لعلکم تغلبون». (6) ولکن القرآن الکریم لم یترکهم و ما یبتغون بل سرعان ما صعقهم بأن ألقی الیهم تحدیا من نوع آخر تحدیا یستوقف کل ذی بصیرة و عقل، انه یتحداهم بالاتیان بسورة واحدة من مثله فقط، قال تعالی‏«و إن کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فأتوا بسورة من مثله و ادعوا شهداءکم من دون الله إن کنتم صادقین». (7)
و امام هذا المستوی من التحدی الجدید نجد هؤلاء العرب العرباء ملوک البیان و فرسان الکلام، أصحاب المعلقات المشهورات«و لهم الأسجاع و المزدوج و اللفظ المنثور» (8) نجدهم و هم یتحدون بمثل هذا القدر من الکلام ثم لا یحیرون جوابا.هذا مع اشتداد الخطر و تعاظم الخطب، و استمرار الاستفزار، إذ القرآن أخذ یقرعهم بألوان التقریع (9) ، یشتم آلهتهم، و یسفّه أحلامهم و یعیب علیهم طرائق عباداتهم ثم هو یهدد أعرافهم و مصالحهم التی کثیرا ما اهریقت لأجلها الدماء، و بذلت النفوس، فأی شئ إذن أعظم من هذا یستثیر الحمیة و یستنهض الهمم لمجابهة التحدی و ابطال الدعوی خاصة و انهم قدعرفوا باللدد و الخصومة، و قوة المناظرة و الجدل، و حضور البدیهة وحدة الذهن، ثم«الکلام سید عملهم» (10) و قد احتاجوا الیه و الحاجة تبعث علی الحیلة فی الأمر الغامض فکیف بالظاهر الجلیل المنفعة.
اننا نلاحظ هنا أن القرآن الکریم قد تدرج معهم فی مسألة التحدی من المطالبة بالاتیان بالمثل الی المطالبة و التحدی فلیس من شک أنّ سلوک طریق المعارضة بهاذ القدر المطلوب هو الأرجح عندهم الذی لا یتصور علی رزانة حلومهم و امتلاک القدرة البیانیة إهماله و الصدّ عنه.
ولکنهم وقفوا موقفا یدل علی عجزهم، و صاروا الی حال تدلّ علی عدم مقدرتهم، و علی انقطاع أطّماعهم فیه«إذ نابذوه و ناصبوه الحرب فهلکت النفوس و اریقت المهج و قطعت الأرحام، و ذهبت الأموال و لو کان ذلک فی وسعهم و تحت مقدورهم لم یتکلفوا هذا الأمور الخطیرة، و لم یرکبوا تلک الفواقر المبیرة، و لم یکونوا ترکوا السهل الدمث من القول الی الحزن الوعر من الفعل، و هذا ما لا یفعله عاقل و لا یختاره ذولب راجح...». (11)
و علیه فقد کان لجوؤهم الی اشهار السنان بدل الحجة و البیان لیس إلا تسترا علی عجزهم و تمویها لفشلهم، أما الدلیل علی ذلک فیمکن التماسه من خلال مراجعة أحوال العرب الذی عاصروا نزول القرآن الکریم، و هنا نستطیع أن نشیر الی حالتین لهما دلالة بالغة علی المطلب و هما:
1-حالة مشرکی مکة الذین رکبهم العناد، و استکبروا عن الإذعان للحق، و قد أخذوا یتباحثون فی أمر القرآن الکریم، و ما آل الیه أمرهم مع الرسول الأکرم نبینا محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و کیف یواجهون الناس الذین یفدون الی مکة المکرمة عادة فی المواسم المختلفة ماذا سیقولون لهم؟ و أیّ زعم أنسب للتمویه و التعمیة؟و قد نقل لنا التاریخ المحاورة التی جرت بینهم«إذ قالوا لابن المغیرة و هو من کبارهم و خبرائهم:نقول عنه إنه-أی النبی-کاهن فقال:والله ما هو بکاهن فلقد رأینا الکهان فما هو بزمزمة الکاهن و لا سجعه قالوا:فنقول انه مجنون قال:ما هو بمجنون، لقد رأینا الجنون و عرفناه فما هو بخذقه و ال تخالجه و لا وسوسته.قالوا: فنقول شاعر قال:ما هو بشاعر، لقد عرفنا الشعر کلّه رجزه و هزجه و قریضه، و مقبوضه و مبسوطه فما هو بالشعر، قالوا: فنقول ساحر، قال:ما هو ساحر لقد رأینا السّحار و سحرهم فما هو بنفثه و لا عقده. قالوا:فما تقول یا ابا عبد شمس قال:والله إنّ لقوله لحلاوة، و انّ اصله لغدق و إن فرعه لجناة، و ما أنتم بقائلین من ذلک شیئا إلا عرف انه باطل، و إنّ أقرب القول أن تقولوا ساحر جاء بقول هو سحر یفرق بین المرء و أبیه، و المرء و أخیه، و بین المرء و زوجه و بین المرء و عشیرته.» (12)
و استنادا الی هذه المحاورة فإنهم مع‏ إقرارهم بعلو منزلة القرآن الکریم، و انه فوق کلام البشر إلا أنهم أوقعوا أنفسهم فی هذا التخبط استکبارا و أنفة من الأذعان للحق و أشار القرآن الکریم نفسه الی ذلک قول تعالی:«إنهم کانوا إذا قیل لهم لا اله الا الله یستکبرون و یقولون أثنا لتارکوا آلهتنا لشاعر مجنون» 13 «هکذا جنوحا الی سیاسة الطباع و العادات، و قد کانت العادة عندهم دینا حین لم یکن الدین إلا عادة...». 14 .
إن اصول هذا المحاورة، أشار الیها القرآن الکریم أیضا نفسه عند ما ذکر حالة الاضطراب و التخبط فی مواقفهم إزاء القرآن و ذلک فی قوله تعالی:سوره الأنبیاء:«بل قالوا اضغاث أحلام بل افتریه بل هو شاعر فلیأتنا بآیة کما أرسل الأولون». 15
2-أما الحالة الثاینة التی تدلل علی اقرارهم، و اذعانهم بالعجز، فهو الاستجابة الواعیة و الفطریة لعظمة القرآن و الإیمان بأنه فوق کلام البشر، و قد تمثل هذا الأمر باسلام نفر من مشرکی العرب (16) و کفارهم بمجرد الاستماع الی القرآن، إذ أدرک هذا النفر بحکم سلیقته العربیة و ذوقه البیانی و معرفته بأسالیب العرب أن هذا القرآن لا یمکن أن یکون نتاج البشر.
و علی الجملة فإننا نستنتج من ذلک کله أن العرب بعامتهم کافرین و مؤمنین قد أدرکوا إدراکا تاما و حصلت عندهم قناعة وجدانیة بأنّ هذا الذی یتلوه محمد صلی الله علیه و آله و سلّم علی أسماعهم، و یبشر به فی مجتمعاتهم مباین (17) کل المباینة لما ألفوه من أسالیب، و لما اطلعوا علیه من أفانین البیان، و انه یعلو و لا یعلی علیه بخاصة و هم أهل هذه اللغة و الخبراء فی أسالیبها ثمّ (الرسول)کان منهم مولدا و نشأة و لغة.
و هنا من حقنا أن نتساءل مع الجرجانی:«هل یجوز أن یخرج خارج من الناس علی قوم لهم ریاسة، و لم دین و لهم نحلة فیؤلب علهم الناس و یدبر فی أمر اخراجهم من دیارهم و أموالهم و فی قتل صنادیدهم و کبارهم و سبی ذراریهم و أولادهم، و عدته التی یجد بها السبیل الی تآلف من یتألفه، و دعاء من یدعوه، دعوی إذا هی ابطلت بطل أمره کله، و انتقض علیه تدبیره ثم لا یعرض له فی تلک الدعوی و لا یشتغل فی ابطالها مع امکان ذلک، و مع انه لیس بمتعذر و لا ممتنع» (18) نعم نتساءل مع الجرجانی هل یجوز ذلک؟و هل حدثنا التاریخ بمثله؟کلا لا یجوز إلا أن یکون ذلک معجزا لهم خارقا للعادات الجاریة و السنن المألوفة.
ثانیا مسألة المعارضة المزعومة للقرآن الکریم
لعل من المناسب أن نعرض أوّلا لسؤال قد یتردد هنا، و هو:هل من الصحیح انه لم تحصل معارضات حقیقیة للقرآن؟و ماذا نفعل ازاء ما نقله لنا التاریخ من وجود محاولات للمعارضة نسبت الی عدد من الناس کمسیلمة الکذاب، و الأسود العنسی، و سجاح التمیمة؟و اخری غیرها نسبت الی ابن المقفع و الی المعری الشاعر و آخرین؟ (19) نجیب عن هذا السؤال فنقول:
انّ المعارضات أو علی الأصلح المحاولات التی نسبت الی مسیلمة و الی الأسود و سجاح إن صحت فهی أدعی إلی اثارة الضحک و السخریة من أن تسمی معارضة لأن کل من یمتلک حسّا بلاغیا، و ذوقا بیانیا یعرف مقدار حظها-أی تلک المعارضات-من الأسفاف و مدی مجانبتها الذوق البیانی فضلا عن فساد المعنی و رکاکة المبنی.و أغلب الظن أن اصحابها أو المروجین لها حاولوا السیر علی طریقة الکهّان باختیار العبارة الغامضة و اسلوب السجع المتکلف، و مع ذلک طفحت أقاویلهم و کلماتهم بکل ما ینبوبه السمع و یستثقله، و یضیق به الصدر و یستهجنه، و لو أوردنا نماذج مما سطروه لبنات هذه الحقائق و تکشفت.فمما ورد علی لسان مسیلمة قوله:«و الشاء و ألوانها، و أعجبها السود و ألبانها و الشاة السوداء و اللبن الأبیض انه لعجب محض.و قد حرم المذق فما بالکم لا تمجعون...» (20) .و قد قال الجاحظ معقبا علی قول مسیلمة فی الضفدع:«و لا أدری ما هیّج مسیلمة علی ذکرها، و لم ساء رأیّه فیها حتی جعل بزعمه فیها فیما نزل علیه:یا ضفدع بنت ضفدعین، نقّی ما تنقین.نصفک فی الماء و نصفک فی الطین.لا الماء تکدّرین، و لا الشارب تمنعین». (21) و قد علّق الرافعی علی ذلک قائلا:«و کل کلام-أی مسیلمة-علی هذا النمط واه سخیف لا ینهض و لا یتماسک بل هو مضطرب النسج مبتذل المعنی مستهلک من جهتیه.». (22)
أما ما ورد عن سجاح التمیمیة فقد نقلوا قولها:«اعدّوا الرکاب و استعدوا للنهاب ثم أغیروا علی الرباب فلیس دونهم حجاب»و مثله ما ورد عن الأسود العنسی قوله:«سیّح اسم ربک الأعلی الذی یسّر علی الحبلی فأخرج منها نسمة تسعی من بین أضلاع وحشی...». (23)
و هکذا علی هذا المنوال أسجاع رکیکة و معان تافهة لا تقوی علی الحصول علی‏ میزة البلاغة فضلا عن قدرتها علی دخول میدان المعارضة.و قد نسبت معارضة لابن المقفع الکاتب المشهور، و اخری لأبی العلاء المعری الشاعر المعروف، فأما ابن المقفع فقد عرض الباقلانی (24) لما نسب الیه و ناقض ذلک تفصیلا و انتهی الی القول:«انه لا یوجود لابن المقفع کتاب یدعی مدع انه عارض فیه القرآن الکریم بل یزعمون انه اشتغل بذلک مدة ثم مزق ما جمعه و استحیا لنفسه من اظهاره.و علق الرافعی (25) علی المعارضة المنسوبة لابن المقفع قائلا«و أنما نسبت المعارضة له دون غیره من البلاء لأن فتنة الفرق الملحدة إنما کانت بعده، و کان البلغاء کافة لا یمترون فی إعجاز القرآن، و إن اختلفوا فی وجه إعجازه ثم انّ ابن المقفع متهم عند الناس فی دینه فدفع بعض ذلک الی بعض و تهیأت النسبة من الجملة، و علیه یظهر أنّ نسبة المعارضة الیه زائفة.
و أما ما نسب إلی أبی العلاء من المعارضة فقد ادعی خصومه أنه ألف کتابه الفصول و الغایات (26) لهذا الغرض، و الذی یرجع الی الکتاب المذکور و هو مطبوع متداول یتضح له أن هذه الدعوی محض افتراء علی الرجل، یؤید ذلک أن المعری نفسه أزری علی ابن الراوندی (27) محاولاته البائسة فی معارضة القرآن فی کتابه المسمی بالتاج أذ ینعت المعری هذا التاج قائلا:«و أما تاجه فلیس یصلح أن یکون نعلا و هل تاجه إلا کما قالت الکاهنة أفّ و تفّ و جورب و خف.».ثم أنّ أوضح دلیل علی کذب من نسب المعارضة الی المعری تصریح المعری نفسه باعجاز القرآن إذ یقول:«و أجمع ملحد و مهتد أنّ هذا الذی جاء به محمد به عبدالله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کتاب بهر بالأعجاز، و لقی عدوه بالأرجاز، ما حذی علی مثال، و لا أشبه غریب الأمثال، ما هو بالقصید الموزون، و لا الرجز من سهل و حزون، و لا شاکل خطابة العرب و لا سجع الکهنة ذوی الأرب و جاء کالشمس اللائحة لو فهمه الهضب لتصدع، و إنّ الآیة منه أو بعض الآیة لتعترض فی أفصح کلم یقدر علیه المخلوقون فتکون فیه کالشهاب المتلألئ فی جنح غسق و الزهرة البادیة فی جدوب ذات نسق فتبارک‏اللّه أحسن الخالقین.» (28)
و هکذا نجد أن الأوائل من ذوی الفطرة السلیمة و العبقریة الفذة و الفصاحة الممتازة لم یجدوا مفرا إلا الأذعان لهذا القرآن العظیم و إلا الإقرار باعجازة المبین.
أما بعض المتأخرین ممن خلقتهم (29) الأغراض الاستعماریة الدینئة و حرکتهم الماسونیة اللعینة من أمثال محمد علی الملقب بالباب و الآخر الملقب بالبهاء ممن جاءوا بنحلة البابیة و البهائیة فقد تقدموا بمحاولاتهم البائسة لمعارضة القرآن فأدهشوا ذوی الألباب فیما جاءوا به من الهذر و الهذیان فمثلا مما جاء علی لسان المیرزا الباب قوله:«قل کلّ لیقولون لا اله الا الله الذی آمنت به کل الحلاقین، قل کل لیقولون لا اله الا الله الذی آمنت به کل اللهامون-أی اللحامین-قل کلّ لیقولون لا اله الا الله الذی آمنت به کل السواقین...» و هکذا یستمر فی کلامه یعدد المهن فئ أکثر من عشر صفحات، و فیها من غلط الأنشاء و الاملاء عدا الصرف و النحو ما لیس له حصر و إذا کان هذا حال أحدهم فإن بقیة الزمزة (30) لیستبأحسن حالا منه.و کل من یطلع علی ما جاءوا به من مقالات و هذر یحکم بتفاهتها و سخفها من کل وجه.أما أخر المحاولات البائسة فی هذا المّجال فهی ما قام به بعض الأجانب فی مصر (31) و نشروه فی کتیب سموه«حسن الأیجاز أوردوا فیه ما توهموه معارضة لبعض سور القرآن الکریم، و مما جاء فیه قولهم:«إنّا اعطیناک الجواهر، فصلّ لربک و جاهر، و لا تعتمد قول ساحر...». (32)
و علی الجملة فإن هؤلاء جمیعا قد رکبهم الوهم فظنوا ان المعارضة إنما تکون علی مثل هذه الشاکلة إی الأهتمام بالسجع دون المعنی، و بتقلید القرآن بتغییر بعض ألفاظه و التلاعب بسوره، و بما أوقعهم فی فساد النظم و المعنی علی حد سواء.و هنا لا بدّ ان نؤکد أن المعّارضة الصحیحة و الحقیقة لا یمکن أن تکون بهذه الشاکلة، إذا لو کانت کذلک لسلک سبیلها اولئک القوم الذی تحداهم القرآن الکریم مع ما کانوا علیه من عظیم الحاجة الیها... ولکنهم علموا و جهل غیرهم بمعنی المعارضة المطلوبة فهم أدرکوا شروطها و مواصفاتها بما استقر فی أوساطهم الأدبیة و منتدیاتهم الشعریة، و لذلک لم یوقعوا أنفسهم فی مثل هذا البؤس و السفاهة بل لجأوا الی أسالیب أخر فی المواجهة و ردّ التحدی إذ امتشقوا السنان و السیوف و هان علیهم ملاقاة الحتوف بدلا من أن یجعلوا أنفسهم موضع التندر أبد الدهر لو أنهم أقدموا علی المعارضة بالبیان و فن القول.
و الآن إزاء ما وصل الینا من معارضات لا تصلح کما اتضح لدینا بحسب مقابیس النقد و الذوق و المنطق أن نضعها فی مستوی الکلام البلیغ فضلا عن وضعها فی قبالة النص القرآنی علی سبیل المقارنة أو المعارضة.أقول إزاء ذلک لا بدّ ان نعالح افتراضا ربما أورده أو یورده بعضهم، و هذا الافتراض هو:إن المعارضة الجدیة للقرآن ربما قد حصلت بالفعل فی عصر النزول أو بعد ذلک بقلیل ولکنها محیت و طمست من الوجود عند ما استتب الأمر للرسول محمد صلی الله علیه و آله و سلّم، و انتصر علی اعدائه بقوة السلاح آخر الأمر.و لمناقشة ذلک نقول:
لو افترضنا هذا جدلا فلنتساءل أولا: تری متی حصلت مثل هذه المعارضة المزعومة؟أکانت قبل الدخول مع الرسول محمد صلی الله علیه و آله و سلّم و أتباعه فی المجابهة المسلحة أم قبل ذلک؟ و من هم اولئک الاشخاص الذین اضطلعوا بهذه المهمة و استطاعوا ردّ التحدی القرآنی؟ و بعد هذا التساؤل نقول:
لا ریب أن مثل هذه المعارضة المزعومة یفترض وقوعها قبل الدخول مع الرسول محمد صلی الله علیه و آله و سلّم فی المجابهة المسلحة، لأنّ هذا هو الطریق الأسهل و الأسلم للوقوف فی وجه دعوة الرسول و الحیلولة دون تکاثر الأتباع و الأنصار، و هذا یقتضیه المنطق لأن الرسول لم یطلب منهم بادئ ذی بدء اکثر من الأتیان بسورة من مثل القرآن ثم ینتهی کل شئ فیسقط ما فی یده، وینهار أساس دعوته و برهان نبوته.و إذن فمن المعقول جدا سلوک هذا السبیل قبل اللجوء الی أی سبیل آخر قد یکلفهم کثیرا من الجهود و الأموال و ربما الأنفس.و هنا فلو افترضنا أنّ مثل هذه المعارضة قد حصلت فعلا فکیف قدر لدعوته المبارکة صلی الله علیه و آله و سلّم أن تتسع و تکبر، و أن تقاوم و تصمد حتی بلغت الی مداها الواسع و العمیق فی الامة؟!و لو قال قائل:إنّ ذلک ممکن، و لا یلزم أن یتراجع المؤمنون لمجرد وجود المعارضة لأن المؤمنین إنما استهوتهم مبادئ القرآن الکریم و تمکنت من نفوسهم قیمه السامیه و أفکاره المنیره.فإننا نقول حینئذ نعم من الجائز هذا ولکن ألیس من الجائز أیضا أن تزعزع مثل هذه المعارضة للقرآن و ردّ تحدیه ایمان البعض و خاصة اولئک الذین آمنوا استنادا الی هذه الحقیقة حقیقة الأعجاز و انطلاقا من قناعة أن هذا القرآن هو من عندالله و أن لیس هلناک من أحد یقادر علی أن یأتی بسورة من مثله؟!هذا جانب، و جانب آخر هو أنّ التحدی قد کان و لم ین مع النبی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلا قلة قلیلة مضطهدة مستضعفة، و کان المشرکون من أهل مکة، و أهل الکتاب من یهودو غیرهم حریصین کل الحرص علی اسکات هذا الصوت الألهی و ایقاف هذه الانطلاقة الجبارة أی الدعوةالاسلامیة المبارکة فأین هؤلاء جمیعا عن مثل هذه المعارضة المزعومة لیشهروها فی وجه الرسول و أتباعه و یذیعوها فی کل ناد فتسقط حجته وینهار أساس الدعوة؟و إذ لم یظهر لذلک عین و لا أثر دلّ علی أن شیئا من ذلک لم یحدث قط، و لو حدث لذاع و انتشر أو جاء به الخبر و ناقلته السیر و أهل التواریخ و المتیقن عدم النقل.
أما لو افترضنا أن المعارضة قد حصلت بعد الدخول مع الرسول فی المجابهة، و أن قریشا و حلفاءها قد لجأت الی ذلک بعد أن أعیتهم الحیلة و رأوا أن القضاء علی الرسول الاکرم و أتباعه الأخیار و تصفیتهم جسدیا أمر لیس ممکنا، و أن کل الأسلحة التی استخدمت قد فشلت فی تحقیق هذه الغایة و کانوا یعتقدون أنها أسرع حسما مثلا و لذلک لجأوا الی المعارضة، و قدموا اطروحتهم فی هذا المجال، ولکن ذلک بعد فوات الأوان، إذا أن سیطرة الرسول و أتباعه قد منعت ذیوعها و قبرت تلک المحاولة فی مهدها.أقول إن مثل هذا الافتراض حینئذ باطل لسببین أساین:
الأول:إن الخوف و المنع عن نقل الخبر بهذا الشأن أو بأی شأن مشابه لا یمکن ان یؤدی الی انقطاع الخبر بالکلّیة و بتاتا لان المتعالم من حال الاخبار أنه لا ینقطع، بهذا الجنس من الخوف، لأنّ الخوف انما یقتضی ترک الاظهار لا ترک النقل، و ربما دعا المنع فیه من سلطان و غیره أنه یکون أقرب الی الانتشار من حیث تقوی الدواعی و تزداد بحصول المنع». (33)
الثانی:إن شواهد التاریخ تؤکر نفی مثل هذا الافتراض إذ سجّل لنا التاریخ کل الوسائل التی حورب بها النبی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و کل الأسالیب الخبیثة التی جوبه بها القرآن الکریم، و فیها، هجاء الرسول صلی الله علیه و آله و سلم و الوقیعة فیه و الصاق التهم به من ادعاء وجود تناقض (34) فی القرآن الکریم، و توجیه الطعون الی الآیات البینات و ترویج تلک الطعون و الباسها لباس العلم الی غیر ذلک من الوسائل و الأسالیب، فکیف خفیت المعارضة المزعومة و اختفت و هی أبلغ فی اصابة الغرض الذی یسعی الیه کل الخصوم المتربصین؟و لو افترض انه کان لذلک موانع فی وقت ما فلماذا لم تظهر عند سنوح الفرصة، و ما أکثر الفرص التی سنحت منذ وفاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و علی امتداد حقب التاریخ؟! هذا و قد کان التحدی القرآنی و ما یزال قائما، و الخصوم کثیرون، و منهم من هو أشدّ حرصا و أکثر طمعا للنیل من القرآن الکریم و اضعاف قدسیته فی النفوس، و اقصائه عن الحیاة، و دلیل ذلک أن محاولات الأعداء لم تفتر و لم تهدأ بل هی مستمرة و لعل ما نشروه من کتاب«حسن الأیجاز»دلیل علی ذلک ولکنهم فشلوا و خابت آمالهم، و إن لم تفتر عزائهم إذ تحولوا الی إثارة الاتهامات و اشاعة الافتراءات و ترویج الشبهات.
و لعل من المناسب أن اشیر هنا إلی أنّ هناک دلیلا آخر یؤکد عدم حصول معارضة للقرآن الکریم، و هذا الدلیل یمکن التماسه من«نظریة الصرفة»و ذلک أن طائفة کبیرة من العلماء و الأدباء و المتکلمین 35 ذهبوا الی القول بالاعجاز بالصرفة، و مع أننا لا نستطیع أن نجاریهذا الرأی أو نعتمده إلا أن ما نستفیده منه بخصوص المطلب الذی بأیدینا هو عدم حصول المعارضة.و توضیح ذلک:أنّ الذین ذهبوا الی هذه النظریة قصدوا بالصرفة (36) «أن الله تعالی قد صرف العرب عن معارضته، و قد کان مقدورا لهم، لکن قد عاقهم أمر خارجی...أی علی معنی أن اللّه تعالی قد عطّل قدرة العرب عن مجاراة القرآن و معارضته، و یفلسف الشریف المرتضی (37) القول بالصرفة فیذهب الی أنّ الله قد صرفهم بمعنی انه سلبهم العلوم التی یحتاج الیها فی المعارضة..فهذا الصرف خارق‏للعادة فصار کسائر المعجزات...و هنا و إن لم یکن الغرض مناقشة هذا النظریة إلا انه لا بأس من تعلیقة فنقول:إن هذا القول لیس علیه دلیل من المعقول و لا من المنقول بل الدلیل علی خلافه، فقد ذکر الخطابی فی ردّه علی الصرفه بأن دلالة الآیة:«قل لئن اجتمعت الأنس و الجنّ علی أن یأتوا بمثل هذا القرآن لا یأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا»الاسراء/88.
تشهد هذه الآیة بخلافة إذ أشار تعالی فی ذلک(فی الآیة)الی أمر طریقه التکلف و الاجتهاد و سبیله التأهب و الاحتشاد، و المعنی فی الصرفة التی ذکروها لا یلائم هذه الصفة، فدلّ علی أن المراد غیرها» (38)
و ذکر ابن الا ملکانی فی مناقشة نظریة الصرفة أن الأمر لو کان کذلک-إی کما قالوا-لکان ینبغی أن یتعجبوا من حالهم و لیس من حاله فأنّ من یضع یده علی رأسه دون سائر الحاضرین یحبس الله تعالی أیدیهم لا یتعجب منه بل من حالهم» (39) هذا وجه فی الردّ.و هناک وجه آخر فی الردّ علی الصرفة بالمعنی الذی ذهب الیه السید المرتضی لأن سلب العلوم التی کانوا یتمکنون بها من المعارضة مجرد زعم لا أساس له، و دعوی بلا برهان بل الواقع علی خلافه فقد ذکر الجاحظ«أن الله تعالی یبعث محمدا صلی الله علیه و آله و العرب اکثر ما کانت شاعرا و خطیبا». (40)
هذا فی عصر نزول القرآن الکریم، أما بعد عصر النزول فقد کثر البلغاء و الخطباء و صار بعضهم یتفنن فی الکلام، و انضاف الی اللسان العربی من العلوم ما استطاعوا أن یبلغوا به شأوا بعیدا فی البلاغه، بل صار بعضهم یتصرف فی فنّ البلاغه، بل صار بعضهم یتصرف فی فنّ القول حد البراعة فأین دعوی القوم بسلب علومهم؟و ما هی هذه العلوم التی سلبوها یا تری؟
و علیالجملة فإن الذی یهمنا فی واقع الأمر بالنسبة الی نظریة الصرفة أنها تؤکد عدم حصول المعارضة.
و أخیرا فربما یثیر بعضهم اعتراضا یبدو لأول وهلة وجیها و هو قولهم؛إنّ القرآن هو نتاج العبقریة التی اختص بها النبی محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کما هو الشأن فی سائر العبقریات و المواهب إذ هی حالة تفرد و اختصاص لا یتکرر، و لذلک فلامعنی للتحدی و لا مبرر له، و لا یمکن المطالبه بالردّ علیه.و للأجابة عن ذلک نقول:
إنّ العبقریة لا تولد فی فراغ لو افترضنا الأمر منهذا القبیل، إذ لا بّد من تحقق شروط منها ما یتصل بالفرد و مؤهلاته، و منها ما یتصل بالواقع و خصوصیاته و منه ما یتصل بالمناخ الفکری و الأجواء العامة و تاریخ العبقریات و العباقرة ینبئنا بذلک دائما، و علیه فإن القراءة المتأنیة و الموضوعیة لمؤهلات الرجل(الرسول) محمد بن عبدالله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الذی کان امیّا لا یعرف القراءة و الکتابة (41) و لواقعه الذی کان یموج بالتناقضات الصارخة (42) و الخرافات التی لا حدود لها، ثم الجو الفکری المتسممّ بالتحجر و الجمود، إنّ الفراءة لذلک کله تضع بأیدینا حقیقة مهمة جدا، و هی عدم وجود امکانات کافیة أو مؤهلات لائقة لکی یترشح عنها مثل هذا القرآن العظیم الذی جاءبأفکار و آراء فی منتهی الدقة و الأنسجام، و بقیم سامیة هی مفخرة الدقة و الأنسجام، و بقیم سامیة هی مفخرة للانسانیة و للأجیال جمیعا، و بمبادئ عظیمة تزهوبها الأنسانیة، و کانت کل تلک المضامین الراقیة قد عرضت باسلوب متفرد معجز لم یصل الی شأوه البشر قطّ علی امتداد الزمان.إن مثل هذه الحقیقة هی التی جعلت توماس کارلیل مثلا یصرخ بکل اعجاب قائلا«إنّ هذا القرآن صد متفجر من قلب الکون نفسه». (43)
نعم من الصحیح جدا أن تاریخ البشریة زاخر بالعبقریات، ولکنها فی جملتها لا تکاد تخرج عن اختراع لآلة أو ابداع لروایة أو دیوان شعر أو اکتشاف لحقیقة علمیة من الحقائق التی یزخر بها، الوجود اما ما یأتی به الفلاسفة أو المفکرون الأفذاذ من اطروحات فهی فی عین الوقت الذی تستند فیه الی معطیات العصر و اکتشافاته تبقی حبیسة البیئة بکل خصوصیاتها و أجوائها، أما القرآن الکریم فقد خرج عن ناموس العبقریات و مقتضی الصناعد البشریة و المواهب الفطریة و نتاجات البشر من أیّ وجه أتیت، و کیفما قلبت الأمر، إن فی المضامین أو فی الأسلوب، و نستأنس هنا برأی للرجانی بخصوص هذه النقطة من البحث فهو یقول«إعلم أنّ‏ها هنا بابا من التلبیس أنت تجده یدور فی أنفس قوم من الأشقیاء...و تراهم یومئون الیه و یستهون الغرّالغبی بذکره و هو قولهم: قد جرت العادة بأن یبقی فی الامان من یفوت أهله حتی یسلّموا له، و حتی لا یطمع أحد فی مداناته، و حتی لیقع الأجماع فیه أنه الفرد الذی لا ینازع...ثم قال و هلم فی هذا الباب خبط و تخلیط و إنما أتوا من تسرعهم الی الاعتراض قبل تمام العلم بالدلیل و ذلک:أن الشرط فی المزیّة الناقضة للعادة أن یبلغ الأمر فیها الی حیث یبهر و یقهر حتی تنقطع الأطماع عن المعارضة و تخرسالألس عن دعوی المداناة، و حتی لا تحدث نفس صاحبها بأن یتصدی و لا یجول فی خلد أحد أن الاتیان بمثله ممکن...و لیت شعری من هذا الذی سلّم له أنه کان فی وقت من الأوقات من بلغ أمره فی المزیّة و العلو علی أهل زمانه هذا المبلغ و انتهی إلی هذا الحد»؟!.ثم قال:و معلوم أن المعوّل فی دلیل الاعجاز علی النظم، و معلوم کذلک أن لیس الدلیل فی المجئ بنظم لم یوجد من قبل قط بل فی ذلک مضمونا الی أن یبین ذلک النظم من سائر ما عرف و یعرف من ضروب النظم و ما یعرف أهل العصر من أنفسهم أنهم یستطیعونه، البینونة التی لا یعرض معها شک لواحد منهم أنه لا یستطیعه و لا یهتدی لکنه أمره، حت یکونوا فی استشعار الیأس من أن یقدروا علی مثله و ما یجری مجری المثل علی صورة واحدة و حتی کأنّ قلوبهم فی ذلک قد افرغت فی قلب واحد.» (44)
و یقی آخر الأمر أن نعالج أمرا ربما له ما یبرره و هو ما الضرورة الی التحدی و ما هی مبرراته؟و للأجابه نقول.
إنّ التحدی و طلب المعارضة إنما هو لتأکید أن ما یصدر عن الرسول محمد صلی الله علیه و آله و سلّم لیس من عنده، لضرورة أن قدراته مثل قدراتهم، و امکاناته کبشر مثل امکاناتهم، لعله فیما یتعلق بالا بداع الأدبی أقلّ فیهم تفوقا إذا لم یعرف عنه أنه کان ینثر درر الحکمة أو انه کان خطیبا أو شاعرا قبل أن یرفع دعواه بالنبوة هذا من جهة، و من جهة أخری فأنّ الساحة الأدبیة فی مکة و غیرها کانت میدانا للمباریات و المعارضات، کما کانت أسواقهم و منتدیاتهم تزخر بأنواع الأنشطة الأدبیة، و یقف النقاد و المحکمون (45) یرشحون هذه القصیدة أو تلک و ینتخبون هذا الأثر الفنی دون ذاک حتی کانت المعلقات المشهورات أثرا لهذا المنهج، و من هنا کان من المناسب أن یجبههم الرسول الاکرم صلی علیه و آله و سلم و یتحداهم فی المجال الذی امتازوا فیه و عنوا به، فیقدم القرآن الکریم برهانا علی صدق دعواه النبوّة و حجة علی رسالته و سفارته عن الحضرة الألهیة و انه یتلقی هذا القرآن من لدن حکیم خبیر من رب السموات و الأرضین فإن اعتراهم الریب أو داخلهم الشک فما علیهم إلا المعارضة التی هی وسیلتهم المعتادة و طریقتهم المفضلة. لکن نبوءة القرآن العظیم و الحقیقة التی صدع بها حسمت الأمر و ذلک فی قوله تعالی«قل لئن اجتمعت الأنس و الجن علی أن یأتوا بمثل هذا القرآن لا یأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا» (46) و آخر دعوانا أن الحمدلله ربّ العالمین.

1-الأتقان فی علوم القرآن/لجلال‏الدین السیوطی ت 911 ه، المکتبة التجاریة الکبری، المطبعة الحجازیة 1398 ه.
2-الألهیات/الشیخ جعفر السبحانی/بقلم الشیخ حسن محمد مکی العاملی الطبعة الثانیة/مکتب الاعلام الاسلامی/1411 ه.
3-اعجاز القرآن/للقاضی أبی‏بکر الباقلانی ت 403 ه مطبوع بهامش الکتب السابق.
4-اعجاز القرآن و البلاغة النبویة/مصطفی صادق الرافعی/المکتبة التجاریة الکبری بمصر/الطبعة الثامنة 1965.
5-الاعجاز البیانی للقرآن/الدکتوره بنت الشاطئ «عائشة عبدالرحمن»/طبع و نشر دارالمعارف بمصر.
6-البرهان الکاشف عن اعجاز القرآن/لکمال الدین عبدالواحد الزملکانی ت 651 ه.
7-بیان اعجاز القرآن/لأبی سلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم الخطابی ت 388 ه، منشور ضمن کتاب.
ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن/تحقیق الدکتور محمد خلف الله و الدکتور محمد زغلول سلام/نشر دارالمعارف بمصر 1968 ط.
8-البیان فی تفسیر القرآن/لأبی عبدالله المیرزا الزنجانی ت 1260 ه، نشر مؤسسة الاعلمی، بیروت/ ط 1969
10-دراسة الکتب المقدسة علی ضوء المعارف الحدیثة/موریس بوکای/نشر دارالمعارف بمصر/1978.
11-الرسالة الشافیة/لأبی‏بکر عبدالقاهر الجرجانی ت 471 ه، نشر ضمن ثلاثرسائل فی اعجاز القرآن/السابقة.
12-رسالة الغفران/لأبی العلاء المعری 499 ه، تحقیق الدکتورة بنت الشاطئ/نشر دارالمعارف بمصر 1950.
13-السیرة النبویة/لابن هشام/مطبعة بولاق/بمصر.
14-الظاهرة القرآنیة/مالک بن نبی/ترجمة عبدالصبور شاهین/نشر دار الفکر-بیروت.
15-الفصول و الغایات/لأبی العلاء المعری/ضبط و تفسیر محمد حسن زناتی/نشر المکتب التجاری بیروت، طبع القاهره 1938 م.
16-مروج الذهب و معادن الجوهر/لأبی الحسن علی بن الحسین المسعودی ت 336 ه/دار الأندلس/ بیروت/ط 4/1981.
17-المعجزة الخالدة/السید العلامة هبة الدین الحسینی الشهرستانی/سلسلة حدیث الشهر/مطبعة النجاح- بغداد(1950).
18-المغنی فی أبواب التوحید و العدل/القاضی عبد الجبار بن أحمد المعتزلی ت 415 ه
الجزء السادس عشر-خاص باعجاز القرآن-تحقیق الشیخ امین الخولی/نشر وزاره الشقافة بمصر 1960.
19-من تاریخ الحرکات الفکریة فی الاسلام/بندلی جوزی/دار الروائع-بیروت/لبنان.
20-نهایة الأدب فی فنون الأدب/لشهاب الدین حمد بن عبدالوهاب النویری، ت 733 ه.
نشر:المؤسسة المصریة للتألیف و الترجمة/القاهرة.

...و هر آنچه از"شعر جاهلی‏"در تفسیرهای قدما از آن یاد شده است در رابطه با استدلال نسبت به مفهوم حرفی در قرآن است و یا بیان یک خصوصیتی از ویژگیها و خصایص تغییرات ادب عربی از قبیل‏"تقدیم و تاخیر و حذف و غیر ذلک‏"می‏باشد که‏ بدیهی است بمنظور بررسی چنین اموری،شایسته است‏"شعر جاهلی‏"مورد توجه قرار گیرد بهمان دلیل که‏"اشعار صدر اسلام‏"نیز بهمین جهت،در معرض توجه قدما قرار دارد.
آنچه را که در این مجال شایسته است دانسته شود،اینست که غایت و هدف نهایی‏ "علم تفسیر قرآن‏"عبارت است از بیان مفاهیم و معانی الفاظ مفرد جمع و جملات‏ قرآنی و دلالت این الفاظ و جملات بر یک سلسله مبانی و اصول.اعم از اینکه در این‏ زمینه آیات مربوطه به قصص باشد و یا آیات مربوطه به ادبیات و یا آیات مربوط به احکام و سایر آیات مبارکاتی که شامل مفاهیم قرآنی است.و این مسئله‏ایست غیر مرتبط به‏ "اعجاز قرآن‏"
اما موضوع مربوطه به شعر جاهلی‏"یا بطور کلی در ارتباط با شعر و در رابطه‏ با اسلوبهای جاهلیت و غیر جاهلیت و اسلوبهای عربی و غیر عربی و مقایسه و تطبیق‏ آنها با"اسلوب قرآن‏"موضوعی است که به آن اولا علم‏"اعجاز قرآن‏"و ثانیا.علم‏ "بلاغت‏"می‏گویند.
برای محققی که می‏خواهد پیرامون‏"اعجاز قرآن‏"تحقیق کند،چاره‏ای نیست جز اینکه قبل از ورود در این مسئله و پژوهش دربارهء آن به تبیین دو حقیقت عظیم‏ پرداخته و برای اینکه به یکدیگر خلط و اشتباه نگردند،میان آنها در شکلی روشن،فصل‏ و فرق قائل شود و میان وجوه مشترکی که بین آن دو وجود دارد وجه اساسی افتراق را در پرتو بارزترین و روشنترین‏"وجوه تمیز و افتراق‏"،درک کند.
این دو حقیقت بزرگ عبارتند از:
1-الفاظ و عبارات و تاریخ قرآن بر"اعجاز آن‏"دلالت می‏کند،و این برهان‏ پیامبر اکرم(ص)می‏باشد که بر صدق نبوت خویش اقامه کرد.و اینکه وی فرستاده‏ایست‏ از جانب خداوند و این قرآن به او وحی شده است.
جالب توجه اینکه شناخت رسولخدا(ص)نسبت به‏"اعجاز قرآن‏"از همان‏ ناحیه و از همان وجهی بود که سایر مسلمانان مومن به‏"نبوت و وحی‏"از قوم عرب، داشتند.و از همین‏رو"تحدی‏"*آمدهء در"آیات تحدی‏"مانند آیه‏ی
ام یقولون‏ افتراه قل فاتوا بعشر سور مثله مفتریات وادعوا من استطعتم من دون الله ان کنتم‏ صادقین.فان لم یستجیبوا لکم فاعلموا انما انزل بعلم الله و ان لا اله الا هو فهل انتم‏ مسلمون‏1"
یا میگویند این قرآن را به دروغ(به خدا)نسبت می‏دهد،بگو اگر راستگو هستید ده سوره مانند آنرا برساخته،بیاورید.پس اگر شما را(در این تحدی)اجابت‏ نکردند،پس بدانید که(قرآن)بوسیلهء علم خداوند نازل گردیده و اینکه نیست خدائی‏ جز او،پس آیا شما تسلیم شوندگانید؟"
و مراد از آیه‏ی
قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یاتوا بمثل هذا القرآن‏ لا یاتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا"2"
بگو اگر انس و جن جمع شوند تا اینکه‏ همانند این قرآن را بیاورند،(نخواهند توانست)مانندش را بیاورند،و اگر چه برخی از آنان بعضی دیگر را پشتیبان باشند(پشت به پشت یکدیگر دهند)"
همان‏"تحدی‏"به لفظ و نظم و نحوهء بیان قرآن است و نه چیزی خارج از آنها*2 پس این آیه به‏"تحدی‏"نسبت به اخبار غیبی مربوط به کائینات(خبرهای‏ پنهانی در ارتباط با کون و سازمان آفرینش)و نسبت به خبرهای غیبی(بشری)که تصدیق‏ آنها پس از گذشت روزگاری بعد از نزول قرآن،تحقق می‏یابد و علومی که اعراب مورد خطاب قرآن،آنها را درک نمی‏کردند نیز چیزی از معانی و مفاهیمی که ارتباط و اتصالی به‏ "نظم و بیان قرآن‏"ندارد،مربوط نمی‏باشد.
2-اثبات دلیل نبوت و تصدیق دلیل وحی و اینکه قرآن مثل تورات و انجیل وزبور و غیر آنها از کتب آسمانی،از جانب خداوند متعال فرو فرستاده شده،هیچکدام از اینها دلالت بر این ندارد که‏"قرآن معجزه‏"می‏باشد و گمان ندارم کسی بتواند ادعا کند که مثلا تورات و انجیل و زبور به مفهوم متداول و معنای معروفی که در شان‏"اعجاز قرآن‏" مطرح است،کتابهائیست که از"خصیصه‏ی اعجاز"برخوردار می‏باشند تنها بدین سبب‏ که آنها کتب آسمانی است و از نزد پروردگار جهان نازل گردیده است؟
و این،روشن و طبیعی است که عرب به مجرد گوش فرادادن به قرآن در صدد مطالبه‏ی عرفان و شناخت دلیل نبوت رسول الله باشد و بخواهد برهان صدق وحیی را که پیامبر آورده است،بفهمد نه به آنچه را از دلائل قرآنی که مورد بحث و جدال قرار، می‏گرفت،تا برهانی بر توحید و یگانگی خداوند و یا تصدیق نبوت رسول الله(ص)باشد، و نه معجزه‏ای همانند معجزات برادران پیامبر(ص)از انبیاء الهی،از آن قبیل معجزاتی‏ که بشر به مثل آنان به پیامبران پیشین گروید و ایمان آورد...
خداوند در بسیاری از آیات کتاب خویش بیان داشته است که صرف و مجرد "سماع و شنیدن قرآن‏"خود کافی است تا مخاطبان آن بدرستی ادراک کنند که این کلام‏ کلامی است متفاوت و متباین با کلام ایشان و آن از قماش و سنخ کلام بشر نیست،بلکه‏ کلام‏"رب العالمین‏"و پروردگار جهانیان است...
و ان احد من المشرکین استجارک فاجره حتی یسمع کلام الله ثم ابلغه ما منه‏ ذلک بانهم قوم لا یعلمون‏3"
و اگر یکی از مردمان مشکر به تو پناهنده گردید،پس به وی‏ پناه ده تا کلام خدا را بشنود،سپس او را به مامن(و پناهگاهش)برسان،این به(این‏ جهت است)که ایشان گروهی هستند که نمی‏دانند"
نتیجه اینکه.قرآن دارای ویژگی اعجاز و دلیل محکم و برهان قاطعی است بر صحت و درستی نبوت،اما صحت نبوت برهانی بر اعجاز قرآن،نخواهد بود*3
و خلط و اشتباه میان این دو حقیقت و اهمال در تمیز و جدائی میان آن دو در مرحلهء تطبیق و نظر،و در مسیر تحقیق پیرامون‏"اعجاز قرآن‏"...به اشتباهات شدید و خطرناکی در پژوهشها و تحقیقات محققان قدیم و جدید،منجر شده است،بلکه همین‏ خلط مبحث و عدم توجه به تفاوت میان این دو حقیقت است که(در ترتیب بحث‏های‏ پژوهشگران این باب)علم‏"اعجاز قرآن‏"و نیز علم‏"بلاغت‏"از غایت و هدفی که‏ می‏بایست اعجاز قرآن و بلاغت بالاخره به آن منتهی گردند،تاخیر افتاده است*و هم‏اکنون نیکو و مقتضی است تا"اشتباهی‏"را که ممکن است پژوهشگر کتاب‏"پدیدهء قرآنی‏"در آن واقع شود،زایل و برطرف سازم.
در"مدخل تحقیق‏"و در برخی دیگر از فصول کتاب،مطالبی وجود دارد که‏ ممکن است اینطور توهم شود که از مقاصد آن اثبات قوانین و قواعدی است در"علم‏ اعجاز قرآن‏"،از وجه و نظر و پایگاهی که قرآن توسط آن،نام و خصیصه‏ی اعجاز بخود میگیرد...و حال آنکه چنین استنباط و برداشتی خطاست،زیرا شیوهء"مالک در تالیف‏ خویش با روشنترین برهان دلالت دارد بر اینکه وی تنها توجه و عنایت به اثبات اصالت‏ و صحت دلیل نبوت و صدق برهان وحی دارد...و اینکه قرآن نازل شده از جانب پروردگار است...و آن کلام خداست نه کلام بشر؟و این همانطور که اشاره نمودیم بهیچوجه از باب‏"اعجاز قرآن‏"نیست،بلکه به بابی از ابواب‏"علم توحید"نزدیکتر می‏باشد.
"مالک‏"در این زمینه توانسته است به اهداف عالیه و دور و درازی دست یازد که اکثر کتب محدثان و غیر محدثان از وصول و دست‏یاری بدانها ناتوان مانده‏اند... خداوند به او از ناحیه‏"قرآن و پیامبرش‏"نیکوترین پاداشها را عنایت فرماید...
اما مسئله‏ی‏"اعجاز قرآن‏"خارج از مضامین و محتوای این کتاب می‏باشد...؟ و آن در نظر من از پیچیده‏ترین مشکلاتی است که ممکن است‏"عقل جدید"آنرا یاری‏ دهد.حتی پس از توانائی بر استوار ساختن کلیه ستونهای که ایمان انسان به صدق نبوت‏ رسولخدا(ص)و به صدق وحی و تصدیق رسالت،بر آنها گذارده شده است!
و نیز این مسئله‏ایست که با داستان‏"شعر جاهلی‏"و با حیله پنهانی که قضیهء شعر جاهلی آنرا دربر گرفته است،ارتباطی وثیق و محکم دارد..بلکه ارتباطی غیرقابل‏ انفکاک با کل فرهنگ جوامع ما،و به ابتلائی که ملتهای عرب در جمیع ادوار علم بدان‏ گرفتار آمدند،گرفتاری تحمیل راه و روشی در تدریس لغت و آداب آن که خالی از هر گونه‏ فضیلت و برتری بود...
از همه شاملتر و گسترده‏تر اشتمال‏"اعجاز قرآن‏"است بر ساختمان‏"انسان‏ عرب‏"و یا"انسان مسلمان‏"از ناحیه و جهت انسانی که قدرت دارد جمال و زیبائی را در چهره و اندیشه با هم درک کند و شناخت مفهوم‏"اعجاز قرآن‏"،ماهیت و چگونگی آن‏ مسلئه‏ایست که هیچ مسلمان و حتی پژوهشگری خود را از آن بی‏نیاز نمی‏داند و شان‏ و منزلت آن عظیمتر از آنست که شخصی بدون اینکه چیزی از معنای آن بداند و از تاریخ‏ و سرگذشت آن اطلاعی داشته باشد و در آیاتی که دلالت بر حقیقت آن دارد،تتبع نماید از اعجاز قرآن سخن بگوید...و من گمان ندارم که توانسته باشم همه‏ی جوانب این‏ موضوع مهم را در اینجا مورد استقصاء و رسیدگی قرار داده باشم،اما با مساعدت پروردگار یادآور برخی از ابعاد آن خواهم بود که شخص را نسبت به شناخت و معرفتش کمک کار باشد.
رسول اکرم(بابی‏هو وامی)*5آنگاه که در غار"حراء*6بطور ناگهانی فرشته‏ی‏ وحی را مشاهده کرد،جبرئیل به وی گفت:"اقراء-بخوان،پیامبر پاسخ داد"ما انا بقاری.من نمی‏توانم بخوانم‏"...پس از مدت کوتاهی قطی وحی با تاکید پیک پروردگار چنین خواند.
"اقرء باسم ربک الذی خلق،خلق الانسان من علق اقرء و ربک الاکرم،الذی‏ علم بالقلم،علم الانسان مالم یعلم‏"4*7
از غار به خانه برگشت در حالیکه بسخنی میلرزید...پس بر"خدیجه‏"وارد گشت و به او گفت‏"زملونی،زملونی،مرا به گلم بپیچید،مرا به گلیم بپیچید..."پس‏ خدیجه او را پیچید تا ترس و لرزش برطرف گردید...
و این ماجرائی بود که محمد(ص)برای نخستین بار با آن روبرو می‏گشت و هیچگونه پیشینه‏ای نداشت...و سخنانی را شنید که تابحال مانند آنرا نشنیده بود. و تنها مردی بود از میان ملت عرب ه توفیق یافت تا میان سخن وحی و کلام بشری‏ عرفان و شناخت حاصل نماید.و این‏"ترس و لرزی‏"که محمد(بابی‏هو وامی)را فرا گرفت،نخستین احساس و درک مرموزی بود در تاریخ بشر،او تفاوت و تباین میان آنچه‏ را که از فرشته‏ی وحی شنید و آنچه را که از سخنان قوم خویش می‏شنید و نیز آنچه را که‏ از کلام خود میدانست،بدرستی احساس نمود...
سپس وحی اوج گرفت و پی‏درپی و قسمت قسمت فرو فرستاده شد،و خداوند به‏ پیامبر فرمان داد تا آیاتی را که بر او نازل میگردد آرام آرام و به ترتیب و به نحوه درنگ‏ و تانی و مکث*8*بر مردم بخواند.
افرادی از عشیره و قوم و امتش به او روی آورده...و محمد(ص)نیز آیات نازل‏ شده را بر ایشان قرائت می‏نمود...اما شیوه استدلال رسولخدا(ص)و مقتضای اوامری‏ که از آسمان به او میرسید این نبود که خارج از قرآن از طریق بحث و جدل،مردم را ملزم‏ سازد تا به خدای یگانه و نبوت رسول الله(ص)ایمان آورند.بلکه روش این بود که توسط
برهان واحد و یگانه‏ای از آنها بخواهد که به آنچه را که ایشان را بسوی آن دعوت می‏کند ایمان آورده و به صدق نبوت آنحضرت اقرار نمایند...
این برهان یگانه عبارت بود از تلاوت و برخواندن آیاتی از قرآنی که خود تلاوت می‏فرمود...و بدیهی است که هیچگونه معنا و مفهومی برای چنین مطالبه و درخواستی برای اقرار و اعتراف و ایمان به رسالت پیامبر به مجرد تلاوت آیات قرآنی، نخواهد بود،مگر اینکه اعتراف کنیم که‏"آیات قرائت شده‏"بر امت عرب خود و(فی‏ نفسه)دارای آنچنان نشانه و ویژگی است که روشنترین برهان را بر این واقعیت که‏"این‏ از سنخ کلام شخص محمد(ص)و از قماش سخن انسانی همانند او نیست‏"اقامه میکند.
و همچنین بطور قطع آنگاه میتواند چنین شیوه برهانی مفهوم داشته باشد که‏ تصدیق کنیم در استعداد و طاقت شنوندگان و مخاطبان قرآن قدرت درک و تمیز روشن و نیرومندی قرار داشته که بوسیله آن امکان می‏یافتند که میان کلامی را که از قماش کلام بشر می‏باشد و کلامی را که از سنخ آن کلام نیست تمیز قائل شده و بدرستی تشخیص دهند.. قرآن بطور مرتب و پشت سر هم بر پیامبر اکرم(ص)نازل میگردید...در آنگاه‏ و در روزهای نخستین رسالت همانطور که می‏دانیم تعداد آیات نازل شده اندک بود و همین آیات نازل شدهء اندک تنها برهان محمد(ص)بر نبوتش بود...پس همان قلیل‏ از آیات وحی شده،با وجود اندک و قلت از آنان و کمی معانی و مفاهیمی که اینک همهء آنها در قرآن جمع‏آوری شده و ما امروز تلاوت می‏کنیم،متضمن دلیلی قاطع و روشن‏ جهت اثبات این حقیقت بود که این آیات از قبیل و سنخ کلام بشر نیست و بهمین دلیل‏ آورنده و تالی آنها(که بشری است مثل ایشان)پیامبر می‏باشد و از جانب خدا فرستاده‏ شده است.
پس اگر این صحیح باشد،(که بطور قطع و بدون تردید صحیح هم هست)آنچه‏ را که ما در ابتدا گفتیم به اثبات می‏رسد،یعنی آیات اندک از قرآن،و سپس آیات بسیار ...و بعد کل قرآن از جهت و وجههء واحد که همان جهت‏"اصلوب‏"و وجهه‏"بیان‏" قرآن باشد،بهنگام تلاوت بر شنوندگان عرب،برهان قاطعی بود بر اینکه این سخن از جنس کلام بشر نیست و با آن متفاوت می‏باشد...و زمانیکه‏"اندک و بسیار"قرآن از این‏ وجهه و نظر*در یک سطح قرار داشته باشند،ثابت می‏گردد که مطالب و مسائل مندرج در قرآن از قبیل حقایق اخبار از امتهای سلف،اخبار غیبی،دقائق و ظرافت تشریع و قانونگذاری،شگفتیهای آفرینش و رموز و اسرار خلقت(که قرنهای متوالی پس از نزول قرآن بشر به پاره‏ای از آنها دست یازیده است)مورد توجه نبود و پیامبر از عرب آنروز نمی‏خواست که باغور در این مسائل به اصالت و وحی‏بودن قرآن و در نتیجه به نبوت‏ و رسالت وی مومن گردند،زیرا جامعهء عرب از طریق‏"نظم و بیان‏"قرآن کریم مستظهر گردید و اطمینان یافت جدائی و انفکاک آنرا از"نظم و بیان‏"متداول انسانی،آنطور که در شکلی جازم و قاطع حکم کرد که قرآن کلام‏"رب‏العالمین‏"است پروردگار جهانیان‏ است..
بنا بر این وقتیکه آنها قرآن را کلام پروردگار عالم می‏دانند و به این حقیقت‏ اقرار کردند که به این دلیل و به جهت‏"ظم و بیان‏"،این کتاب،آسمانی است و از سوی‏ خداوند فرو فرستاده شده،طبیعی است که از آنها خواسته شود تا به آنچه را که در این‏ کتاب از خبرهای غیبی،سرگذشت امتهای گذشته،دقایق تشریع و دلالت بر عجائب‏ اسرار خلقت و...آمده است،ایمان آورند و معترف گردند که همهء آنها حق است و هیچگونه شک و تردیدی در آن راه ندارد و به عبارت دیگر"مناقضات و مباینات‏"با شناختها و اتفاقات آنها در زمینه‏"نظم و بیان‏"در سخن که در نزد عرب و غیر عرب مورد اجماع‏ و اتفاق می‏باشد،حقایقی است که عرب بدان اطمینان یافت.
پس اقرار و اعتراف جوامع عربی نسبت به قرآن از جهت و وجههء"نظم و بیان‏" که کلام‏"رب‏العالمین‏"می‏باشد،دلیل طبیعی و عقلی و زمینه و موقعیت منطقی و روشنی‏ را موجب میگردد که ایشان را بطور قهری به اعتراف نسبت به کل آنچه را که در این‏ کتاب وارد شده است،بخواند...
اما عکس قضیه صادق نیست،یعنی صحت آنچه را که در قرآن آمده است زمینه‏ و برهانی را موجب نخواهد شد که از عرب خواسته شود تا به منافات و تباین نظم و بیان‏ بشری،اقرار نماید؟...و بعقیدهء من این مسئله‏ای است در نهایت وضوح و روشنی...
ادامه دارد

((اعجاز)) مصدر باب افعال است از مادهئ ((عجر)) بمعنى ناتوان ساختن و معجزه يعنى ناتوان كننده. اما در اصطلاح كلام اسلامى و علوم قرآن. معجزه به هر امر خارق العاده اى گويند كه با ((تحدى))1 همراه بوده و در عين حال از معارضه در امان باشد.2 معجزه از ضروريات رسولان الهى است. البته اين ضرورت, ضرورت ((دفاعى)) است نه ((رعايى)) يعنى معجزه براى دفع شبهات و اتقان ايمان متدنيان بكار مى رود والا دعوت انبيا… دعوتى است به حق و مطابق فطرت آدميان و نياز به اقامهئ برهان نيست.3 خداوند معجزه را با رسولان خويش همراه گرانيد, تا دليلى بر راستى رسالت آنان باشد و با اختلاف امتها و ضروريات زمانه نوع معجزه را متفاوت گردانيد, هر چه سطح بنيش امتها و تمدن و فرهنگ آنان بالاتر رفت, معجزه هاى رسولان نيز مترقى تر و لطيف تر گردد.
قرآن, معجزهئ جاويد و بى دليل رسول خاتم (ص) است, و هر چه انديشه بشر رو به تكامل نهد قرآن به اعجاز خويش باقى خواهد ماند.
قرآن, عرب را و بلكه جهانيان را در بيش از هزار و چهار صد سال پيش به تحدى فرا خواند; 4 اما عربى حاضر به مبارزه شد ولى نتوانست بار قرآن معاوضه كند, و براى آن بدليل بياورد يعنى زحمت و رنج جنگ والم خون ريزى را به خود قبولاند ولى از آوردن مثل قرآن ابراز ناتوانى كرد. و اين همان معناى اعجاز قرآن است. 5 آنگونه كه رسول اسلام (ص) اشرف رسولان است, معجزهئ او نيز (قرآن) اشرف معجزات بشمار مىآيد. ((ابن خلدون مى گويد: معجزات غالباً مغاير و حيند و معجزه بعنوان شاهدى بر راستى آن وحى ها بشمار مىآيد و حال اينكه معجزهئ رسول اكرم (ص) همان وحى اوست و محتاج به دليلى غير خويش نيست. 6 تا اينجاى هيچگونه اختلافى بين مسلمانان و فرق مختلف آنان شنيده نشده است. آنچه باعث شده است كه فرق اسلامى و انديشمندان مسلمان در متولهئ اعجاز, گرفتار اختلاف گردند, وجه اعجاز قرآن است .
در اينكه سر اعجاز قرآن در چيست ; بين دانشمندان مسلمان اختلاف است 7. در زير به پاره اى از اين آرا… اشاره مى گردد: 1ـ برخى از ارباب و علم بلاغت اعتقاد دارند كه قرآن معجزه است و سراعجاز قرآن بلاغت وفجهات آن است. اين نظم بديع و بلاغت بى پايان باعث شده است كه كسى نتواند براى قرآن مانندى بياورد.8 علامهئ طباطبائى آيهئ ((ام يقولون افتراه قل فاتوا بسور± من مثله و...)) 9 را تحدى قرآن به اين جهت مى داند.10 2ـ دستهئ ديگر بر اين باورند كه نظم و اسلوب خاص تا…ليف قرآن, دليلى بر اعجاز آن است. و بشر عاجز است از اينكه كتابى در اين سطح از اسلوب و نظم بديع بياورد.11 قاضى ابوبكر باقلانى مى گويد: وجه اعجاز قرآن نظم و تا…ليف خاصى آن است. و اين نظم و اسلوب خاص از تمامى اسلوبهاى متعارف عربى متمايز است .12 3ـ گروهى اعتقاد دارند كه سراعجاز قرآن در اين است كه در اين كتاب بزرگ اخبارى از غيب به چشم مى خورد.13 اين اخبار, گاه از گذشته اند مانند آياتى كه دربارهئ قصص انبيا… پيشين آمده است. و گاهى اخبار عينى قرآن مربوط به آينده است مثل آيهئ: ((غلبت الروم فى ادنى الارض))14 و يا لقد خلق المسجد الحرام ان شاوالله آمنين)) 15. و آيات فروانى كه در وعده و وعيد كفار آمده اند.
4ـ گروهى از انديشمندان علوم اسلامى اعتقاد دارند و از اعجاز بودن قرآن در اين است كه در اين كتاب آسمانى هيچگونه اختلافى و تناقضى وجود ندارد, كتابى كه در طول 23 سال و در حالات مختلف نازل گشته است, عارى از هرگونه اختلاف است. و اين مطلبى است كه در هيچ كتاب ديگرى نمى توان يافت.16 خود قرآن در اين زمينه مى فرمايد: ((افلا تيد بدون القرآن و لو كان من عند غيرالله لوجدوا فيه اختلافاً كثيراً.
يعنى: چرا در قرآن انديشه نمى كنند, اگر قرآن از پيش غير پروردگار نازل مى گشت هر آينه اختلافات فراوانى در آن يافت مى شد)).
5ـ دستهئ ديگرى از انديشمندان اعتقاد دارند كه سر معجزه بودن قرآن در اين است كه اين كتاب آسمانى داراى معارف بلندى است. عرضهئ اين معارف بلند, در توان هيچ بشرى نيست و فقط خداست كه مى تواند چنين علومى را عرضه كند.18.
قرآن خود در اين زمينه مى فرمايد: ((لارطب و يا بس الافى كتاب مبين)) 19 يعنى: هيچ تر يا خشكى (معرفتى) نيست مگر اينكه در قآرن وجود داشته باشد.
براى اعجاز قرآن وجوه ديگرى نيز ياد شده است, كه به همين پنج مورد و همچنين صرفه كه بزودى پيرامون آن سخن خواهيم گفت بسنده مى كنيم .
به نظر مى رسد وجهى براى انحصار اعجاز قرآن در موارد يادشده وجود ندارد, و ما دليلى نداريم كه اعجاز قرآن را يكى از موارد (تنها يكى از موارد) ياد شده بدانيم. بلكه آنگونه كه تحدى قرآن عموميت داشته و مطلق است, اعجاز آن نيز مطلق بوده و مى تواند همهئ وجوه ياد شده را دربر بگيرد.
علامهئ بزرگوار, صاحب تفسير شريف الميزان, اعتقاد دارند كه اطلاق تحدى به ثقلين در آيهئ 88 اسرا… كه مى فرمايد: ((اجتمعت الجن و الانس)) دليلى است براينكه تحدى عموميت داشته و همهئ فضايل قرآن را شامل مى شود به همين دليل قرآن از جهتهاى مختلفى معجزه است .20

يكى از وجوهى را كه براى اعجاز قرآن شمرده اند, ((صرفه)) است.
صرفه عبارت است از منصرف ساختن و بازداشتن خداوند از آوردن مثل قرآن. قائلين اين نظريه بر اين باورند كه خداوند جن و انس را از آوردن مثل قرآن باز مى دارد.
اولين بار اين نظريه توسط نظام, انديشمند معتزلى مسلك متوفى 221, مطرح شد. و برخى ا داشنمدنان پس از او بادى هم عقيده شدند .
از ميان علماى شيعه, دانشمند نامدارى چون سيد مرتضى قول به صرفه را پذيرفته 21 و بسيارى ديگر از علماى شيعه سنى احتمال صحت قول به صرفه را داده اند مانند: ابو اسحاق نصيبى, فخررازى, ابن حزم, شيخ مفيد و...
بنابر نظريهئ صرفه اگر نبود ارادهئ خداوند بر ناتوانى مردم براى آوردن مثل قرآن, آنان مى توانستند قرآنى مثل اين قرآن بياورند.
علامهئ طباطبائى اعتقاد دارد دو چيز باعث پديدار شدن نظريهئ صرفه شده است: 1ـ اعتقاد به اينكه الفاظ موضوعهئ بشر بگونه اى نيست كه وى براى بيان از يافتن الفاظ عاجز بماند. و معانى را كه قرآن تفهيم فرموده است بدان شكل نيست كه بشر نتواند در الفاظ ديگرى بياورد. پس اگر اشكالى هست در ناحيه مقتضى نيست. بلكه مانعى هست. يعنى بشر مى تواند بياورد ولى مانعى وجود دارد كه آن ارادهئ خداست بر ناتوانى بشر.
2ـ در قرآن معناى واحد در قالب جملات متعدد بيان شده است. نمى توان همهئ آنها را معجزه دانست پس اعجاز در الفاظ نيست, و اگر عجزى هست دليل آن صرفه است. 22 براى نظريهئ صرفه سه تفسير مى توان داشت: 23 تفسير اول: مراد از صرفه اين باشد كه خداوند, داعى آنها را براى معارضه مى گيرد. يعنى اينكه آنها توان دارند ولى انگيزه ندارند تا قرآنى مثل اين قرآن بياورند. نظام و ابو اسحاق اسفراينى صرفه را چنين تفسير كرده اند.24 تفسير دوم: مراد از صرفه اين است كه خداوند علومى را كه آنها مى توانند بواسطهئ آنها مانند قرآن را بياورند از آنها مى گيرد.
اين تفسير از صرفه همان است كه مورد نظر سيد مرتضى بوده است. 25 تفسير سوم اين است كه: منظور از صرفه اين است كه خداوند نه داعى را از آنها مى گيرد و نه علومى را كه مى توانند با قرآن معارضه كنند, بلكه خداوند از راه حير آنها را مجبور مى كند كه مبارزه نكنند.
نقطه مشترك سه تفسير از صرفه اين است كه اولاً بشر مى تواند معاوضه كند ولى خداوند مانع او مى شود. و ثانياً; در صرفه بر خلاف ساير وجوه اعجاز, مابع يك شى… بيرونى است (ارادهئ خدا) نه يك سبب درونى. يعنى خود قرآن مايهئ مصون ماندن از همانند نيست بلكه نيروى ارادهئ پروردگار است كه باعث بى مانند ماندن قرآن شده است .
ما در اين نوشته در مقام اثبات يا رد. صرفه نبوديم كه اينكه به اثبات يار و هيچكدام از وجوه اعجاز نپرداختيم اما نكتهئ حايز اهميت اين است كه اگر صرفه را قبول كنيم خود دليلى است بر حقانيت قرآن. اگر چه نتوانيم اعجاز آنرا بوسيله صرفهئ اثبات نمائيم.

قرآن كريم معجزه جاويدان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است . خداوند بارها از مشركان و هر آنكه به پيامبرى رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله باور ندارد خواسته است كه حداقل سوره‏اى همانند قرآن بياورند اما تاكنون كسى به اين دعوت پاسخ درخور نداده است .
باورمندان به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در عين حال كه همگى بر معجزه بودن اين كتاب آسمانى پاى مى‏فشارند، در وجوه اعجاز آن، نظريه‏هاى گوناگونى ارائه كرده‏اند .
مقاله حاضر به بيان اعجاز ادبى قرآن كريم پرداخته است . نويسنده بر آن است كه قرآن هم از نظر لفظ و هم از نظر معنا و هم از نظر هماهنگى لفظ با معنا داراى اعجاز است . وى معتقد است كه قرآن در سه حوزه «تك‏واژه‏ها» ، «تركيب‏هاى نحوى‏» و «تركيب‏هاى بلاغى‏» داراى گزينشى بى‏بديل است و براى هر يك نمونه‏هايى ارائه كرده است .

اعجاز، وجوه اعجاز قرآن، اعجاز ادبى، بلاغت .

قرآن كريم آيت عظماى خداوند سبحان است كه در هر يك از سه حوزه لفظ، معنى و هماهنگى لفظ با معنى، حجت قاطع الهى براى اثبات خدايى بودن پيام خويش است . به سخن ديگر، در حوزه اعجاز ادبى و بلاغى، اين تنها لفظ قرآن نيست كه آيت الهى است; بلكه همراه‏شدن اعجاز در معنى و هماهنگى لفظ با معنى، قرآن را بر قله كمال بلاغت نشانده است .

حوزه اعجاز در لفظ بدون اعتنا به حق و باطل بودن معنى، در آياتى چند مورد تاكيد قرار گرفته است:
نمونه اول: كفار ادعا مى‏كردند كه پيامبر اسلام آيات قرآن را از آهنگرى رومى كه ساكن مكه است، فراگرفته است . آنان در برابر اين ادعا چنين پاسخ مى‏شنوند:
«لسان الذى يلحدون اليه اعجمى و هذا لسان عربى مبين; زبان كسى كه به غلط به او اشاره مى‏كنند، غير عربى (و گنگ) است‏حال آنكه اين (قرآن)، زبان بليغ بسيار روشنى مى‏باشد .» (نحل: 103) بر فرض كه پيامبر صلى الله عليه و آله معانى آيات را از شخصى رومى كه عجمى است و عربى را به خوبى نمى‏داند گرفته باشد; در اين صورت بلاغت كلامش را از چه كسى اخذ نموده است!
اين آيه بر اين نكته تاكيد مى‏كند كه قرآن كريم در گزينش و چينش الفاظش، آيت الهى مى‏باشد; اگر چه كفار ادعا كنند كه در محتوا فاقد اعجاز است و مطالبش امورى معمولى و پيش پا افتاده و بشرى مى‏باشد .
نمونه دوم: در سوره هود، خداوند در مقابل اين ادعاى كفار كه قرآن دروغهايى ساخته و پرداخته پيامبر است، به پيامبرش تذكر مى‏دهد كه آنان را به تحدى بخواند تا اگر راست مى‏گويند، همانند اين قرآن، كلامى مشحون از اباطيل ارائه دهند و هر كه را كه مى‏توانند در مقابل خدا به خدمت گيرند:
«ام يقولون افتريه قل فاتوا بعشر سور مثله مفتريات و ادعوا من استطعتم من دون الله ان كنتم صادقين. فان لم يستجيبوا لكم فاعلموا انما انزل بعلم الله و ان لا اله الا هو فهل انتم مسلمون; آيا مى‏گويند (پيامبر) آنرا بافته است‏بگو پس ده سوره همانند قرآن كه بافته‏شده باشد بياوريد و هر كه را از غير خدا در توان داريد بخوانيد، اگر راستگو مى‏باشيد. پس اگر شما را اجابت ننمودند، بدانيد كه آن (قرآن) تنها به سبب علم خدا نازل شده است و اينكه هيچ معبودى جز او نيست; پس آيا شما تسليم (حق) مى‏باشيد؟ » (هود: 13 و 14)

در موارد بسيارى بر خدايى بودن معانى قرآن تاكيد شده است; مانند:
- «و ما كان هذا القرآن ان يفترى من دون الله ولكن تصديق الذى بين يديه و تفصيل الكتاب لاريب فيه من رب العالمين; و امكان ندارد كه اين قرآن، دروغى بافته‏شده از جانب غير خدا باشد; بلكه بسيار تصديق‏كننده چيزى است كه در برابرش مى‏باشد و تفصيل كتاب آسمانى است كه هيچ ترديدى در آن نيست و از جانب پروردگار عالميان مى‏باشد .» (يونس: 37) - «بل كذبوا بمالم يحيطوا بعلمه . . . ; بلكه تكذيب نمودند آنچه را كه به علمش احاطه نداشتند . . .» (يونس: 39) - «لقد كان فى قصصهم عبرة لاولى الالباب ما كان حديثا يفترى ولكن تصديق الذى بين يديه و تفصيل كل شى‏ء و هدى و رحمة لقوم يؤمنون; ممكن نيست كه (قرآن) سخنى بافته‏شده باشد; بلكه تصديق كننده چيزى است كه در برابرش مى‏باشد و تفصيل هر چيزى است و هدايت و رحمتى ست‏براى قومى كه ايمان مى‏آورند .» (يوسف: 111) - «نحن نقص عليك احسن القصص بما او حينا اليك هذا القرآن و ان كنت من قبله لمن الغافلين; ما زيباترين داستانها را با اين قرآن كه به سوى تو وحى كرديم، بازگو مى‏كنيم; اگر چه پيش از آن از زمره بى‏خبران بودى .» (يوسف: 3) - «تلك من انباء الغيب نوحيها اليك ما كنت تعلمها انت و لا قومك من قبل هذا فاصبر ان العاقبة للمتقين; آن، از اخبار غيب است كه به سوى تو وحى مى‏نماييم; نه تو و نه قومت آن را پيش از اين نمى‏دانستى; پس شكيبا باش; چرا كه عاقبت از آن پرهيزكاران است .» (هود: 49) - «قل انزله الذى يعلم السر فى السموات و الارض . . . ; بگو آن را كسى فرو فرستاد كه هر رازى در آسمانها و زمين را مى‏داند . . .» (فرقان: 6) - «و انزل الله عليك الكتاب والحكمة و علمك ما لم تكن تعلم و كان فضل الله عليك عظيما; و خداوند بر تو كتاب و حكمت را فرو فرستاد و به تو چيزى را ياد داد كه نمى‏دانستى و فضل خدا بر تو بسيار بزرگ است .» (نساء: 113) اين آيات و آيات فراوان ديگرى بروشنى بر خدايى بودن مفاهيم قرآنى دلالت دارد .
از جمله تنبهات در اين بحث، معجزات علمى قرآن و پيشگويى‏هاى قرآن مى‏باشد كه نمونه‏هاى فراوانى دارد .

اين حوزه نظر به موسيقى آيات دارد كه در طول مفاهيم ملكوتى قرآن، زبان بين‏المللى قرآن مى‏باشد و هر مخاطبى را از هر زبانى تحت تاثير موسيقى كلام خويش قرار مى‏دهد اگر چه مخاطب معانى آيات را نداند و چه بسيار رخ داده است كه بسيارى، از اين دريچه جذب قرآن گشته، بدان ايمان آورده‏اند . (1)
از جمله اين افراد، پرفسور آربرى انگليسى است كه از موسيقى ملكوتى قرآن سخت‏به شگفت آمده است و از رهگذر اين تاثير عميق سعى نموده است كه در ترجمه قرآن، نواى قرآنى را نمودار سازد و قرآن را آهنگين ترجمه نمايد . وى مى‏گويد:
«در اين كوشش كه من براى بهبود كار گذشتگانم انجام داده‏ام و براى تهيه چيزى كه شايد يك انعكاس، ولو بسيار ضعيف، از متن به حد اعلى بليغ قرآن پذيرفته شود، زحمتها كشيدم تا اوزان (ريتمهاى) بسيار متنوع و تودرتويش را كه گذشته از خود موضوع، ادعاى غير قابل انكار قرآن را داير بر اينكه برتر از بزرگترين اثرهاى ادبى نوع بشرى است تاييد مى‏كند، فراگيرم، اين سيماى بسيار مشخص و به قول پيكتال در ترجمه قرآنش: «آن سمفونى غير قابل تقليد كه تنها اصواتش انسان را به گريه و جذيه مى‏كشاند» ، تقريبا به طور كلى مورد غفلت مترجمان گذشته قرار گرفته است; بنابراين تعجب‏آور نيست كه آنچه را آنها به عمل آورده‏اند به راستى در مقابل اصل بس شكوهمندانه‏اش، سست و بى‏روح بيابيم; زيرا كه قرآن نه نثر است و نه نظم; بلكه تافته‏اى است‏بى‏همتا از هردو . من برگردان خود را «تعبير» نام نهاده‏ام و اين اعتقاد راسخ را پذيرفته‏ام كه قرآن غير قابل ترجمه است، . . . اين كار (ترجمه) بسادگى صورت نگرفت; خصوصا زمانى كه به پايان آن نزديك مى‏شدم، سخت در پريشانى به سر مى‏بردم; ليكن در اوقات پريشانى، قرآن، نويسنده را چنان آرامشى مى‏بخشيد و وى را چنان حفظ مى‏كرد كه براى هميشه رهين منتش گرديد» (2)
خلاصه كنيم كه درك اعجاز لفظى قرآن، كه از مصاديق اعجاز ادبى و بلاغى مى‏باشد، تخصصى است; ولى اعجاز در حوزه معنى و هماهنگى لفظ با معنى امرى عمومى است و منحصر به متخصصان نمى‏باشد و اين سه حوزه را تنظيمى الهى است كه آيه ترتيل و جمع، اجمالا بدان تذكر مى‏دهد:
- «و رتلناه ترتيلا» ; و ما آن را به نحو عجيب و بسيار زيبا و با هدفى استوار تنظيم نموده‏ايم .» (فرقان: 32) - «ان علينا جمعه و قرآنه. فاذا قراناه فاتبع قرآنه. ثم ان علينا بيانه; براستى جمع و قرائت قرآن بر عهده ماست. پس هرگاه آن را خوانديم قرائتش را تبعيت كن. سپس براستى توضيحش (نيز) بر ماست .» (قيامت: 17- 19) بر خلاف مشهور كه «ترتيل‏» را به معنى «اداء الحروف و حفظ الوقوف‏» گرفته‏اند، «ترتيل‏» به معنى «تنظيم بسيار زيباى مبتنى بر هدف و اساسى استوار» (3) مى‏باشد كه اين تنظيم، در قرآن، سه حوزه لفظ، معنى و هماهنگى لفظ با معنى را افاده مى‏كند .

روشن شد كه قرآن در سه بعد «لفظ‏» ، «معنى‏» و «هماهنگى لفظ با معنى‏» همراه با اعجاز است . در اينجا به ذكر مواردى از اعجاز بلاغى قرآن مى‏پردازيم . اهم موارد اين نوع اعجاز عبارتند از:
1- گزينش احسن در لغات و بى‏بديل بودن آن (افصح در لغت‏با توجه به مقاصد كلام) ;
2- انتخاب بهترين تركيب نحوى با توجه به سياق كلام;
3- گزينش بهترين تركيب بلاغى با توجه به مقتضاى مجلس و مخاطب و غرض گوينده .
اين بدان معنى است كه تغيير و تبديل در هر يك از موارد سه‏گانه لغات، تركيب نحوى و تركيب بلاغى، در فصاحت و بلاغت كلام خلل وارد نموده، آن را از قله كمال به زير خواهد كشاند . پس مقتضاى اعجاز ادبى و بلاغى قرآن، عدم وجود مترادف در لغات و تركيبات نحوى و بلاغى مى‏باشد; مترادفى كه بتواند بديل شايسته‏اى در لفظ و معنى و هماهنگى لفظ بامعنى‏باشد .
بلى، با صرف‏نظر از جنبه اعجاز مى‏توان براى واژه‏ها، تركيبات نحوى و بلاغى معادلهايى مطرح نمود كه در اين صورت، ديگر سخن از قرآن خدا با كمال اعجاز ادبى‏اش نخواهد بود .
حكمت الهى و تجلى تمام عيار آن در قرآن كريم و قسم ياد نمودن خداوند به اين ويژگى قرآن نيز بى‏بديل بودن واژه‏ها، تركيبات نحوى و بلاغى را به دنبال دارد; چرا كه هر سخن جايى و هر نكته مكانى دارد:
«يس. والقرآن الحكيم. انك لمن المرسلين; يس. قسم به قرآن با حكمت. كه تو از فرستاده‏شدگانى .» (يس: 1- 3) از اين روست كه وقتى سخن از معيارهاى سنجش ميزان فصاحت و بلاغت كلام مى‏رود، ويژگيهاى لغوى، تركيبات نحوى و بلاغى از حيث لفظ و معنى و هماهنگى لفظ با معنى با توجه به مقتضاى مخاطب و غرض گوينده، مورد توجه قرار مى‏گيرد و اهل فن نيز بر اساس اين معيارها به نقد و بررسى و ارزيابى دقيق و جزئى كلام مى‏پردازند و ارزش بلاغى كلام را با توجه به ميزان مراعات نكات فوق مى‏سنجد . (4)
دعوت به تفكر و تعقل، خصوصا تدبر در قرآن كه كاوش در ژرفا توام با دقت و عمق‏نگرى را با خود دارد، گوياى دقت و ظرافت تمام‏عيار در گزينش و به كارگيرى واژه‏ها در تركيبات و گزينش بهترين تركيب نحوى و بلاغى آيات مى‏باشد، گزينه‏اى كه بديل نمى‏پذيرد و جانشينى ندارد; پس اعجاز قرآن و حكيم بودن آن به همراه دعوت به تفكر و تعقل و تدبر در قرآن سه نكته اساسى در ويژگى بى بديل‏بودن لفظ و تركيب نحوى و بلاغى آن مى‏باشد و اين نكات، تلاش مستمر و بى‏وقفه جهت كشف خصوصيات كلامى قرآن در سه حوزه مذكور را ايجاب مى‏كند و نبايد براى فهم كلام الله، تسامح جارى در فهم كلام بشرى را اعمال نمود كه اين موجب از دست رفتن نكات فراوان و عدم درك صحيح و غرض متعالى قرآن خواهد شد .
از طرفى درك خصوصيات كلام و تمييزش از تعبيرات مشابه، كار آسانى نيست و نياز به اعمال دقت‏نظر و سعى فراوان مبتنى بر محوريت نگرش قرآن به قرآن دارد; از اين رو، همواره بايد از تكلف در ادعاى خصوصيت كلام بدون مستند لغوى، نحوى، بلاغى و قرآنى و حديثى اجتناب نمود; چرا كه خصوصيت‏تراشى متكلفانه، همچون رويه متسامحانه، هر دو از صراط مستقيم فهم معانى و مقاصد قرآن به دور است و افراط و تفريط در فهم صحيح قرآن به‏شمار مى‏رود .
خلاصه كلام آنكه متن آيات از نظر لغت و تركيب نحوى و تركيب بلاغى بى‏بديل بوده، موارد بظاهر مشابه و مترادف، هر يك خصوصياتى را افاده مى‏كنند كه بايد با تحقيق و تتبع علمى آنها را كشف و استخراج نمود . اين تتبعات در سه محور ذيل مطرح مى‏باشند:
الف . گزينش مفردات;
ب . گزينش تركيب نحوى;
ج . گزينش تركيب بلاغى .
اينك به ذكر مثالهايى براى اين موارد سه‏گانه مى‏پردازيم:

در قصه معراج رفتن حضرت موسى (ع) تعبير «آنس‏» و «آنست‏» ، بجاى «راى يا ابصر» و «رايت و يا ابصرت‏» به كار رفته است:
«اذ رآ نارا فقال لاهله امكثوا انى آنست نارا» (طه: 10) «اذ قال موسى لاهله انى آنست نارا» (نمل: 7) «فلما قضى موسى الاجل و سار باهله آنس من جانب الطورنارا; قال لاهله امكثوا انى آنست نارا» (قصص: 29) نكته بلاغى اين كاربرد، اشاره به احساس انس شديد وجودى حضرت با آتش مورد نظر مى‏باشد و تعبير مؤكد «انى‏» نيز بيانگر عجيب بودن و شخصى بودن اين رؤيت است كه گويا براى اهلش قابل مشاهده نبوده و اين آتش به نحو عجيبى وجود موسى را سرشار از عشق و محبت و انس كرده است . اين آتش مادى نيست; بلكه آتشى ملكوتى است كه با قلب موسى مرتبط است و گويا آتش عشق به خدا و مقام ربوبى مى‏باشد .
براى ملكوتى بودن اين آتش همين گواه بس كه درخت را احاطه كرده، ليكن آن را نمى‏سوزاند:
- «فلما جاءها نودى ان بورك من فى النار و من حولها و سبحان الله رب العالمين‏» (نحل: 8) «فلما اتيها نودى من شاطى الواد الايمن فى البقعة المباركة من الشجرة . . .» (قصص: 30) كاربردهاى ديگر اين واژه در قرآن نيز مؤكد وجود معناى «انس‏» در همه آنها مى‏باشد:
- «فان آنستم منهم رشدا فادفعوا اليهم اموالهم‏» (نساء: 6) - «لا تدخلوا بيوتا غير بيوتكم حتى تستانسوا و تسلموا على اهلها» (نور: 27) در مفردات راغب نيز بر اين معنى تاكيد مى‏شود:
«فان آنستم . . .: اى ابصرتم انسا و قوله «حتى تستانسوا» اى تجدوا ايناسا .» (5)

در قصه دادگاه همسر عزيز مصر، تعبير «الآن حصحص الحق‏» (يوسف: 52) بجاى «ظهر الحق‏» و يا «بان الحق‏» و مانند آن آمده است . نوع مفسران بدون عنايت‏به علت عدول قرآن از به كار بردن تعبيرات سهل و روان واژه‏هاى «ظهر» و «بان‏» ، آن را صرفا به همان معانى گذشته و دال بر اعتراف او بر جرم و گناه خويش و تبرئه يوسف دانسته‏اند; (6) حال آنكه تعبير «الآن‏» گوياى آن است كه اين ظهور حق، سابقه ندارد و تازه همين اكنون اتفاق افتاده است; در صورتى كه پيش از اين، برائت‏يوسف از جانب اين خانم و همسرش و زنان ديگر، بلكه جميع اطرافيان، بارها مطرح شده بود و سخن تازه‏اى نبود:
- «يوسف اعرض عن هذا و استغفرى لذنبك انك كنت من الخاطئين‏» (يوسف: 29) - «و قلن حاش لله ما هذا بشرا ان هذا الا ملك كريم‏» (يوسف: 31) - «و لقد راودته عن نفسه فاستعصم . . .» (يوسف: 32) - «ثم بدا لهم من بعد ماراوا الآيات ليسجننه حتى حين‏» (يوسف: 35) با توجه به تعبيرات فوق، «الان حصحص الحق‏» از معناى ديگرى خبر مى‏دهد كه بايد بدان دست‏يافت:
اصل «حصحص‏» از ريشه ثلاثى «حص‏» به معنى آشكار شدن و به دست آوردن سهم و نصيب از راه جدا كردن و بريدن (7) مى‏باشد . كاربرد رباعى از ريشه ثلاثى، به جهت مبالغه و كثرت وقوع معنى ثلاثى است; (8) لذا معنى اين واژه، شدت ظهور حق از راه كثرت قطع و بريدن مى‏باشد . آهنگ «حصحص الحق‏» نيز صداى آرام و ممتد و مكرر برش حق را افاده مى‏كند; گويا حق بتدريج و آرام آرام، با كثرت برشها سعى در نماياندن خويش دارد تا بالاخره جلوه‏گر مى‏شود . اين كدام حقى است كه اين چنين ظهورى از آن براى اولين بار توسط اين زن اعلام مى‏شود؟ اين، همان حقيقت ديانت ابراهيمى و منطق ايمان است كه از سالها پيش، بارها توسط يوسف نبى بر اين زن عرضه شده و سعى در نفوذ در قلب اين زن داشت; ليكن هوس اين زن نسبت‏به يوسف مانع از توفيق ظهور حقيقت ايمان در قلب او مى‏شد و اكنون حقيقت ايمان پس از سالها انتظار در پشت دريچه دل اين زن، بالاخره موانع را از سر راه خويش برمى‏دارد و خود را در عمق دل او جلوه‏گر مى‏كند و قلب همسر عزيز مصر را فتح مى‏نمايد و او را در زمره مؤمنان به دين الهى قرار مى‏دهد . (9) اين زن با حال شكسته و منقلبى از اين تحول درونى خبر مى‏دهد و آنگاه به برائت‏يوسف اعتراف مى‏نمايد; اعترافى كه توام با تذكراتى از نظارت و ربوبيت و غفران و رحمت الهى است و اين اعتراف، گواه توحيد جلوه‏گرشده در باور اين زن است: (10)
«قالت امراة العزيز الآن حصحص الحق انا راودته عن نفسه و انه لمن الصادقين. ذلك ليعلم انى لم اخنه بالغيب و ان الله لايهدى كيد الخائنين. و ما ابرئ نفسى ان النفس لامارة بالسوء الا ما رحم ربى ان ربى غفور رحيم; همسر عزيز گفت: اكنون حق با قطع پياپى آشكار شد . من از نفس او تقاضاى ارتباط داشتم و براستى او از راستگويان است. آن اعتراف به جهت اين است كه او بداند من غيابا به او خيانت نكردم و اينكه خداوند هرگز نقشه خائنين را به مقصد نمى‏رساند. و من خود را تبرئه نمى‏كنم; چرا كه نفس مسلما فرمان‏دهنده به بدى است، مگر در آن موردى كه پروردگارم رحم كند; چرا كه پروردگارم بسيار آمرزنده بسيار رحم‏كننده است‏» .(يوسف: 51- 53) اين حركت و نفوذ در شئ و استقرار در آن، در كتاب العين و معجم مقائيس اللغة آمده است:
- «الحصحصة: الحركة فى الشئ حتى يستقر فيه و يتمكن منه . . .» (11)
«الحاء الصاد اصول ثلاثه: احدها النصيب و الآخر وضوح الشى و تملنه . . .» (12)
علاوه بر آن مفهوم «سرعت دويدن همراه با سختى‏» نيز در واژه «الحصاص‏» آمده است:
- «الحصاص: سرعة العدو فى شدة‏» (13)
همچنين «ظهور بعد از كتمان و توام با قهر و غلبه‏» و «حركتى همچون حركت فرد به زنجيركشيده شده‏» كه سختى در حركت و آرام آرام حركت كردن را افاده مى‏كند، در مفهوم «حصحص‏» اخذ است:
- «حصحص الحق اى وضح و ذلك بانكشاف ما يقهره; . . . حصه: قطع منه . . .» (14)
- «حصحص: بان بعد كتمانه; حصحص الرجل: مشى مشى المقيد . . .» (15)

- «يريدون ليطفؤوا نور الله . . .» (صف: 8)
- «يريدون ان يطفؤوا نورالله . . .» (توبه: 32) از نظر نحويين، تركيب دو آيه شريفه يكسان است; در اولى «ان‏» ناصبه مقدر است: (لان يطفؤوا) و در دومى لام در تقدير مى‏باشد (لان يطفؤوا) ; بنابراين تفاوتى نيست; حال آنكه با توجه به تفاوت تعبير در قرآن حكيم، بايد نكته‏اى در تفاوت مقدرات موجود باشد .
در آيه سوره صف، «مفعول به‏» فعل محذوف است و «ليطفؤوا» ، «مفعول له‏» مى‏باشد; چرا كه فعل «يريد» با لام متعدى نمى‏شود; همچون: «يريد الله بكم اليسر و لا يريد بكم العسر» و . . . ; بنابراين تقدير كلام چنين است: «يريدون (بكل احد كل شى‏ء) ليطفؤوا نور الله . . .» (16)
اما در آيه توبه، «ان يطفؤوا» ، «مفعول به‏» مى‏باشد كه تاويل به مصدر مى‏رود: «يريدون اطفاء نور الله . . .» حذف مفعول به در آيه صف افاده عموم مى‏كند و بدين ترتيب اين معنا از آيه استفاده مى‏شود كه دشمنان دين، از انجام هر كارى كه نتيجه‏اش اطفاى نور خدا باشد نسبت‏به هر كسى، ولو دوستان خود ابايى ندارند و بدان اقدام مى‏كنند; ليكن در آيه توبه، دشمنان مستقيما امور ضد دين و خلافى را انجام مى‏دهند كه هتك حرمت دين را نشان مى‏دهد; پس گروه اول منافقان هستند كه مستقيما جرات اعمال خلاف دين ندارند; بلكه در لباس دين، زيركانه و مخفيانه كارهايى انجام مى‏دهند كه نتيجه‏اش صدمه به دين خدا باشد و گروه دوم، كفار و مشركان خارج از دين مى‏باشند كه به جهت احساس قدرت، بى‏مهابا مستقيما دين را مورد هجوم قرار مى‏دهند .
با بررسى سياق قبل و بعد هر يك از دو آيه، اين معنى تاكيد مى‏شود . آيات قبل از آيه مذكور در سوره صف، ناظر به گفتگو و اعتراض موسى (ع) و عيسى بن مريم (ع) به بنى‏اسرائيل مدعى ديانت مى‏باشد كه چرا اين دو پيامبر خدا را اين قدر آزار و اذيت مى‏كنند . اينان در واقع همان منافقان مى‏باشند .
در سوره توبه، سخن از شرك و كفر اهل كتاب زمان پيامبر اسلام مى‏باشد كه خارج از دين اسلام مى‏باشند; حال آنكه سوره صف، از بنى‏اسرائيل در زمان حضرت موسى عليه السلام و عيسى عليه السلام سخن مى‏گويد كه نفاق مى‏ورزيدند و از پيامبرشان اطاعت نمى‏كردند .
به هر حال آيه صف به اقدامات منافقانه و آيه توبه به اقدامات دشمن علنى نظر دارد و تذكر مى‏دهد كه اينها دو شگرد دشمن با توجه به شرايط مختلف مى‏باشد و مقصد اصلى هر دو جريان، خاموش كردن نور خدا مى‏باشد .

- «و جاء رجل من اقصى المدينة يسعى‏» (قصص‏20)
- «و جاء من اقصى المدينة رجل يسعى‏» (يس: 20) در آيه اول، سخن از مردى است كه براى موسى خبر از جريان جلسه حكومتى آورده و او را از توطئه ترورش آگاه مى‏كند . در شرف صدور در اينجا جار و مجرور (من اقصى المدينة) صفت «رجل‏» مى‏باشد و گوياى آن است كه اين فرد، ساكن دورترين نقطه شهر است و چون از آنجا خبر آورده است، معلوم مى‏شود كه قصر حكومتى در «اقصى المدينة‏» قرار دارد و او فردى از ساكنان قصر مى‏باشد كه با موسى سر و سرى داشته، اخبار داخل كاخ را به او مى‏رساند، اين نشان مى‏دهد موسى عليه السلام نسبت‏به ساكنان قصر، فعاليت اصلاحى داشته و عده‏اى را با خود همراه كرده است; چنانكه بعدها نيز معلوم گشت كه همسر و وزير فرعون نيز جزء افراد موسى (ع) مى‏باشند (17) كه سابقا تقيه كرده، ايمانشان را پنهان مى‏كردند .
اما در آيه 20 سوره يس، جار و مجرور متعلق به فعل است و بر فاعل مقدم شده است و اين معنى، تاكيد بر اين نكته است كه فردى كه به حمايت از رسولان الهى برخاست، كسى بود كه با شتاب، راه درازى را جهت رسيدن به محل حضور رسولان طى كرده است و در اين راه صدمه زيادى خورده است، چنانكه در روايات نيز آمده است كه اين فرد يعنى «حبيب نجار» داراى نقص‏عضو بود (18) و طبيعى است كه پيمودن راهى دراز براى چنين فردى، آن هم پياده، نشانگر ديانت و استقامت فوق‏العاده‏اش در راه خدا مى‏باشد .
با توضيحات فوق ملاحظه مى‏شود كه دو تعبير، در افاده معنى همانند يكديگر نمى‏باشند .

- «فاذا جاء وعد اوليهما بعثنا عليكم عبادا لنا اولى باس شديد . . .» (اسراء: 5) در تفاسير، نوعا ميان تعبير «عبادا لنا» و «عبادنا» فرقى گذاشته نشده است; از اين رو بنا بر اينكه كاربرد مفهوم اضافى «عبادنا» در قرآن اعم از مؤمن و كافر مى‏باشد و در مواردى به عبوديت تكوينى اشاره مى‏كند، بنابراين در اين آيه نيز مانعى ندارد كه مصداق «عبادا لنا» افراد كافر و مشرك باشند و بر اين اساس است كه مفسران، مصداق آن را بخت‏النصر و لشكريان كافر و مشرك او معرفى كرده‏اند كه در سال 570 ق . م اورشليم را به محاصره درآورده، كشتار فراوانى از يهود به عمل آوردند و بقيه را به اسارت به بابل بردند .
بايد دانست كه اولا تركيب «عبادا لنا» موصوف و صفت مى‏باشد و نوعى اختصاص را براى ذات مقدس الهى مطرح مى‏نمايد، بنابراين مفهومى ارزشى است . «عبادا لنا» يعنى بندگانى كه تنها براى ما كار مى‏كنند و در خدمت راه ما هستند و اين معنى نمى‏تواند بر كفار و مشركين تطبيق شود .
ثانيا ساير تعبيرات وصفى مشابه نيز مفهومى ارزشى را افاده مى‏كنند:
- «لن يستنكف المسيح ان يكون عبدا لله و لا الملئكة المقربون و من يستنكف عن عبادته و يستكبر فسيحشرهم اليه جميعا» (نساء: 172)
- «ثم يقول للناس كونوا عبادا لى من دون الله . . .» (آل عمران: 79) واضح است كه در آيه اول، بحث تشريعى مطرح مى‏باشد كه براى حضرت مسيح و ملائكه مقرب اثبات شده است; چرا كه عبوديت تكوينى، متعلق خواست‏يا عدم خواست كسى قرار نمى‏گيرد و تحت اختيار كسى نيست . از اين سياق معلوم مى‏شود حداقل معناى «عبدا لله‏» ، بنده مخلص مى‏باشد كه در راه بندگى، بر اخلاص در عبادت خداوند پاى مى‏فشرد و بدان متصف است . ادامه آيه شريفه نيز بوضوح شاهد ديگرى است‏بر اينكه مقصود، عبد در مقام عمل و اطاعت است، نه عبد در خلقت: «و من يستنكف عن عبادته . . .» (نساء: 172) و چنين تعبيرى اوساط مؤمنان را در بر نمى‏گيرد چه رسد به اينكه مصداقش فردى كافر و مشرك باشد .
در آيه دوم نيز بحث‏بندگى و سرسپردگى محض دينى مى‏باشد كه اين چنين سرسپردگى‏اى جايز نيست‏به كسى جز معبود حقيقى نسبت داده شود; چرا كه وجود بندگى عرفى در زمان نزول، امرى عادى بوده، نهى از آن معنى ندارد و نسبت‏بندگى در خلقت‏براى غير خدا نيز معقول نيست; لذا اين نهى، نهى تحريمى است كه بر امرى در حوزه اعتقادات و باورها تعلق دارد .
ثالثا صفت «لنا» به جاى «لله‏» و «لى‏» ، مقام عظمت الهى را افاده مى‏كند; يعنى اين بندگان مخلص با صلابت، جلوه‏گاه عظمت و شكوه و هيبت الهى مى‏باشند و اين نكته نيز تاكيدى بر موارد گذشته مى‏باشد كه اين رزمندگان سركوب‏كننده فتنه يهود، مؤمنانى عالى‏مقام و عظيم‏القدر در پيشگاه الهى مى‏باشند كه صرفا اجراى اوامر الهى و كسب رضاى او وجهه همت آنان مى‏باشد و از ملامت‏گران باكى به خود راه نمى‏دهند . اين نكات، ذهن ما را به سوى آيه 54 سوره مائده مى‏كشاند كه اين چنين افرادى از مؤمنين را توصيف نموده است:
«فسوف ياتى الله بقوم يحبهم و يحبونه اذلة على المؤمنين و اعزة على الكافرين يجاهدون فى سبيل الله ولايخافون لومة لائم . . . ; پس در آينده خداوند قومى را خواهد آورد كه آنان را دوست دارند و آنان نيزبه خدا عشق مى‏ورزند; بر مؤمنان فروتن و خاشعند و بر كافران سرسخت و با صلابت; در راه خدا جهاد مى‏كنند و از ملامت هيچ ملامت‏كننده‏اى باك ندارند . . .» بگذريم; كشف ويژگى ايمان براى تعبير «عبادا لنا» بطور كلى مسير آيه را از تفسيرى كه تاكنون براى آن مطرح شده، بيرون مى‏آورد و در بسترى ديگر كه نظر به آينده نزديك به عصر ما مى‏باشد، قرار مى‏دهد كه خود نويد بزرگى در جهت‏سركوبى يهود ستمگر و مسلط بر فلسطين مى‏باشد .

در اين مقاله، نخست چكيده اى از آراء و نظرات آيت اللّه شهيد مصطفى خمينى(ره) درباب تحدّى قرآن آمده است. سپس بحثى فشرده درباره مذهب صَرف درباب اعجاز و تحدّى قرآن ارائه شده است. و در پايان جهت گيرى مقاله آيت اللّه شهيد نسبت به دعاوى مذهب صَرف به طور مشخص عرضه گرديده است.

جهت اول: يكى از قوانين عام هستى، قانون عليت است كه هم برهان بر آن قائم است و هم وجدانِ آدمى بر آن حاكم. انكار عليت در جهانِ موجودات يا به معناى قول به حدوث حادثات بدون علت است كه امرى است بديهى البطلان و يا به معناى انحصار عليت در خداوند است كه مستلزم جبر و باطل است. انتساب اشياء به علل آن ها در حدّى متوسط است به گونه اى كه نه اهمالِ وسايط لازم آيد و نه اهمالِ مبدأ عالَم و اين، همان معناى «امرٌ بين الأمرين» است كه نقل و عقل و كشف بر آن صحّه مى گذارند. پس در حدوث همه حادثات بايد به علّتى مركّب از قديم ازلى و امور حادث قايل باشيم، به گونه اى كه اين انضمام نه امرى پايين تر از شأن واجب باشد و نه فراتر از حدِّ ممكن. حقيقت مزبور هم در امور دنيا جارى است و هم در امور آخرت. پس اين كه امورى مثل ناقه حضرت صالح و يا تولّد حضرت عيسى7 را بلاواسطه به اراده ازلى مستند بدانيم، توهمى بيش نيست. همين طور است كتب آسمانى از جمله قرآن. اين كتب نيز داراى علل طولى، اصلى و فرعى، ذاتى و عرضى هستند درست مانند ساير كتب و تأليفات.
جهت دوّم: بر اساس آنچه گفته آمد، نبايد چنين پنداشت كه قرآن مخلوقى مستقل در عرضِ مخلوقات عالم است و از ناحيه خداوند با اراده اى مستقل خلق شده است. بلكه قرآن امرى تكوينى و يكى از جزئياتِ همينِ عالَم مانند ساير جزئيات است و همان طور كه اين سطور به خداوند منسوب است، قرآن نيز به خداوند انتساب دارد، بدون كم ترين تفاوتى. پس تفاوت قرآن با ساير تأليفات را بايد در امر ديگرى جستوجو نمود. آن جاست كه روشن مى شود كه تفاوت تأليف و كارها از حيث ارزش و صحت و سقم و فصاحت و بلاغت و ساير جهات مربوط مى شود به تفاوت وسايط از حيث اتصال با مبدأ و نحوه ارتباط با علم و قدرت و اراده كلى. هر چه اين ربط قوى تر و شديدتر باشد، فعل و اثر نيز ـ بر اساس قاعده سنخيت در علل و معاليل طبيعى و الهى ـ قوى تر و كامل تر خواهد بود و آيه قرآن نيز به همين نكته اشاره مى فرمايد: «قل كلٌ يَعملُ على شاكِلَته» (اسراء: 84) پس به طور كلى چون نوراحمدى و ضياء محمّدى(ص) در سفر سوم كه همان سفر من الحق الى الخلق بالحق است فانى محض در اراده حق بوده و باقىِ به بقاء خداوند است و چون پس از اين مرحله، سفر چهارم يعنى سفر بالحق فى الخلق را در پيش دارد، در اين مرحله توانسته است كه در زمره موجودات واجب به وجوبِ تبعى و ظلّى داخل شود و وجوب غيرى را كنار زند وفعل و دست و پا و اراده و فكر و حركت او، فعل و دست و پا و اراده و فكر و حركت خدا شود: «لا يزال عبدى المؤمن يتقرّب الى بالنوافل حتى اكون يده الّتى يبطش بها...»
جهت سوم: استناد بعثت انبيا به وسايط و اسباب بعثت انبياء و مخترعين و برانگيختن انسان هاى عادى براى ارائه افعال و افكار و حركات و آثارشان همه از عالَم غيبِ ازلى سرچشمه مى گيرد و اراده الهى در تمام اين بعثات دخالت دارد. و تفاوت اين امور در ميزان اختلاط با باطل و دخالت قواى غضبيه و حيوانى و شيطانى در آن هاست. پس اگر وجودى حقّ صرف و قواى او فانى در اراده خدا باشد و شيطانش به او ايمان آورده باشد (شيطانى آمَن بى) همه شؤون و آثار و افعالش الهى است. تفاوت انبياء نيز به تفاوت درجات وجودى و اختلاف مراتب آن ها باز مى گردد، شبيه ابزار و آلات مغناطيسى كه هر يك توان و قابليت و كارآيى خاصى دارند، گرچه همه با مغناطيس كار مى كنند. حاصل سخن از آنچه گفته آمد روشن مى شود كه فرود جبرئيل بر پيامبر(ص) و ساير انبيا، امرى گزافى و بدون اقتضا در نفسِ نبى نيست. و اگر غير اين باشد، لازمه اش اين است كه رسالت و نبوّت و علم به امور غيبى و قدرت تصرفات تكوينى و خوارق عادات انسانى از شؤون انبيا محسوب شود. بر اساس همين توهم نابجا شاعر پارسى گوى گفته است: گر وحى به پشه اى رساند صد مرتبه بيش تر بداند او چنين پنداشته كه نزول جبرئيل بر انبيا، فقط به اراده الهى است و ربطى به شرايط و اسباب و معدّات ندارد، و حال آن كه اين امر ممتنع و باطل است; چرا كه نزول وحى متوقف بر شرايط و استعدادهاى روحى و جسمى خاصى است كه اكتساب آن ها بسى دشوار و صعب است.
جهت چهارم: درباره خاتميت رسول گرامى اسلام(ص) خاتميت پيامبر اسلام(ص) همچون ساير مسائل است و به قصور علل و مقتضيات اين عالَم براى ظهور پيامبر بعدى باز مى گردد. اصل رسالت و خاتميت پيامبر(ص) بر اساس علل و شرايط خاصى در اين عالم است. چنين نيست كه خداوند با اراده اى مستقل، شخص پيامبر را براى اين مقامات انتخاب كرده باشد و راه را بر ديگران بسته باشد. فيض عام خدا در هميشه زمان ها بوده و هست و به حسب استعدادات و امكانات وسعه وجودى، به افراد مى رسد و البته فيض رسالت به أوْحَدىِّ از انسان ها و نفوس كامل و مطهّر افاضه مى شود و هر كسى، استعداد ندارد كه به آن نايل گردد.
جهت پنجم: درباره واسطه وحى اگر مراد از عجز در معجز بودن قرآن، امتناع ذاتى و يا امتناع غيرى باشد، سخنى است باطل، امّا اگر مراد، قصور در ناحيه مقتضيات و قابليت ها باشد، حقِ محض است. پس اگر در فرد ديگرى هم استعداد و شرايط لازم موجود بود امكان داشت كه باز هم نهج البلاغه يا صحيفه سجّاديه انشاء شود.
جهت ششم: درباره استناد قرآن به خداوند اگر كسى بگويد كه پس چه فرقى بين كتاب هاى انبيا با كتاب هاى ديگران از نظر انتساب به خداوند وجود دارد؟ پاسخ اين سؤال اجمالاً در ضمن بحث هاى گذشته روشن شد و آن اين است كه يكى از شرايط نزول كتب آسمانى نيل آدمى به مقام فناء محض و تعيّن و تشأن به شؤون الهى است به گونه اى كه همه افعال و آثار و اقوال او، جلوه اى از جلوات خداوندى شود. اينجاست كه كتاب «مِن اللّه» است و نه «من عنداللّه» تا مصداق اين آيه قرار گيرد كه «و لو كان من عند غيراللّه لوجدوا فيه اختلافاً كثيراً». (نساء: 82)
جهت هفتم: برهان لمّى بر عدم امكانِ آوردن مثل قرآن چون نزول مثل قرآن متوقف بر تحقق شرايط و استعداداتى خاص در منزَّل عليه است و اين شرايط و زمينه ها هرگز در انسان ديگرى بعد از پيامبر حاصل نخواهد شد، لذا قرآن با نداى بلند مى فرمايد: «فأتوا بسورة من مثله وادعوا شهداءكم من دون اللّه ان كنتم صادقين». (بقره: 23) پس معجز بودن قرآن از اين جهت است كه علل و اسباب نزول آن در كس ديگرى يافت نمى شود و بنابراين برهانِ معجز بودن قرآن، لمّى و از راه سبب است و لذا در اين بحث نيازى به برهان انّى از راه ملاحظه فصاحت و بلاغت و الفاظ و معانىِ عرفانى و حكمى و ساير جهاتِ اين چنينى نيست; چون آن جا كه برهان لمّى بر مطلبى اقامه گردد، به برهان انّى نيازى نيست. كسانى كه مدعى آوردن كتابى مثل قرآن بوده اند، اگر مقايسه اى بين احوال شخصى و خانوادگى خود با احوال شخصى و خانوادگى پيامبر اسلام(ص) انجام مى دادند، دست از ادعاى خود برمى داشتند و خود را مفتضح نمى كردند. نكته: به نظر ما اين بيان، متوقف بر اين است كه استحاله تحقق شرايط فوق براى شخص ديگرى غير از پيامبر(ص) اثبات شود و الاّ برهان، تمام نيست. ردّ قول به صَرفَة در مقالتِ آية اللّه شهيد(ره) شهيد مصطفى خمينى(ره) در حقيقت در برابر قول به صَرف كه مدعاى بعضى از متكلمين در اعجاز قرآن است، ايستاده و اين مدعى را ابطال نموده است. براى روشن شدن اين بحث لازم است كه در اين جا قول مزبور را بيان كنيم و سپس نقدهاى شهيد مصطفى خمينى(ره) را مورد ملاحظه مجدّد قرار دهيم. قول به صَرفَة در اعجاز قرآن يكى از آراء غير مشهور و خلافِ جمهور درباب اعجاز قرآن كريم اين است كه خداوند با قدرت و اراده اى مستقل، مردم را از معارضه با قرآن منصرف نموده و عزم آنان در اين زمينه را به طور كلى معدوم ساخته است. به گونه اى كه اگر اين اراده و خواستِ خداوندى نبود، مردم مى توانستند همانند قرآن كتاب ديگرى بياورند و بنويسند. پس اعجاز قرآن، ذاتى و جوهرى نيست، بلكه تنها از همين جهت است كه خداوند با قدرت و اراده اى خاص، آن را از معرضِ معارضه خارج نموده و اراده مردم در مقابله با آن را از بين برده است و يا به تعبير دقيق تر، چنين اراده اى را به آنان اعطا نفرموده است. لذا معجِز بودنِ قرآن، امرى جبرى است و آدميان در معارضه با آن مسلوب الاختيارند. قائلين به مذهب صَرف، به آيه «سَأصرِفُ عَن آياتى الّذينَ يَتكبَّرون فى الارض» (اعراف، 146) تمسك مى كنند و مى گويند: «سأَصرِفُ عَن آياتى» به معناى: «سأصرف عن اِبطال دلائلى» يا به معناى «سأفسخ عزائمهم على اِبطال حججى بالقدح فيها و امكان تكذيبها» مى باشد. تفاسير سه گانه براى قول به صَرف امير يحيى بن حمزه علوى زيدى (متوفى 749 هـ. ق) مى گويد قول به صَرف سه تفسير دارد:( ) تفسير اول: طبق اين تفسير صَرف به معناى سَلب دواعى و انگيزه هاى معارضه با قرآن است. تفسير دوم: طبق اين تفسير صَرف به معناى سلب ابزارِ معارضه يعنى سلب علوم و معارفِ لازم براى معارضه با قرآن و يا سلب توفيقِ تحصيلِ اين علوم است. تفسير سوم: طبق اين تفسير صَرف به معناى اين است كه خداوند ـ با اين كه اراده و ابزارِ معارضه با قرآن در انسان ها هست ـ جبراً آن ها را از اين كار منع مى كند و جلوِ اِعمال اراده آنان را مى گيرد. از بين تفاسير سه گانه فوق، آنچه معقول تر به نظر مى رسد، تفسير دوّم است و مى توان گفت مراد بسيارى از قائلين به مذهب صَرف، همين تفسير دوّم است و سعدالدين تفتازانى (متوفى 793) اين تفسير را مختار سيد مرتضى دانسته است. نگاهى به اقوال در مذهب صَرف ابواسحاق نظّام (متوفى 231): سيد شريف جرجانى (متوفى 816) در شرح مواقف معتقد است كه مراد نظّام از قول به صَرف، مطابق با تفسير اول از تفاسير سه گانه براى صَرف بوده است، يعنى سلبِ دواعى براى معارضه با قرآن. و نيز ابوالحسن اشعرى (متوفى 330) در مقالات الاسلاميين و اختلاف المصلّين، ج 1 ص 296 تصريح كرده است كه مرادِ نظّام، تفسير اول است. در برابر، برخى مانند زملكانى تفسير دوم را براى مراد نظّام ترجيح داده اند و كسانى مانند شهرستانى نظر نظّام را هم با تفسير اول و هم با تفسير سوّم مطابق دانسته اند. ابوعثمان جاحظ (متوفى 255): وى از شاگردان نظّام بوده واز برخى كلمات او به دست مى آيد كه در مذهب صَرف، قايل به تفسير اوّل بوده است. ابواسحاق نصيبى و عباد بن سليمان صميرى و هشام بن عمر و فوطى و... در مذهب صَرف، عقيده نظّام را دارند. ابن حزم أندلسى (متوفى 456):وى معتقد است كه اعجاز قرآن از باب بلاغت نيست، بلكه از اين جهت است كه خداوند انسان ها را قهراً از معارضه با قرآن بازداشته است و همين ممنوعيت از جانب خداوند، خود بالاترين برهان بر معجِز بودن قرآن به شمار مى آيد. ابن سنان خفاجى (متوفى 466): وى اعجاز قرآن را قائم به فصاحت و بلاغت و انسجام و هماهنگى مطالب و الفاظ آن نمى داند، بلكه با رأى سيد مرتضى موافق است مبنى بر اين كه خداوند علوم لازم براى معارضه با قرآن را از انسان ها سلب كرده است. او معتقد است كه اگر بخواهيم تنها بر فصاحت و بلاغت قرآن تكيه كنيم، در كلام عرب، نمونه و مشابه براى قرآن مى توانيم بيابيم.( ) سيد مرتضى (متوفى 436):همه كسانى كه در زمينه اعجاز قران كتاب و رساله اى نوشته اند، سيد مرتضى را قايل به صَرف مى دانند و از ظاهر كلمات وى روشن مى شود كه قايل به تفسير دوّم از تفاسير سه گانه صَرف (سلب علوم) بوده است. شيخ مفيد (متوفى 413) در زمينه مزبور دو قول دارد: در كتاب «اوائل المقالات»( ) مى گويد: جهتِ اعجاز قرآن اين است كه خداوند فصحا و بلغاى عرب را از معارضه با قرآن منصرف كرده است و همين خود دليلى بر نبوّت پيامبر اسلام و لطفِ خداوندى است. و اين لطف تا آخر الزمان مستمر است. امّا علماى اماميه شيخ مفيد را موافق با جمهور دانسته اند و قول به صَرف را به او نسبت نمى دهند، از جمله مجلسى در بحار ج 17، ص 224 و قطب راوندى در الخرائج و الجرائح ص 269 شيخ مفيد را هم رأى با جمهور مى دانند. شيخ طوسى (متوفى 460): وى در كتاب «تمهيد الاصول» موافق با رأى سيد مرتضى است، اما در كتاب «الاقتصاد بتحقيق مبانى الاعتقاد» ص 173 از اين رأى عدول كرده است. ابوالصلاح حلبى (متوفى 447): وى كه از شاگردانِ سيد مرتضى است، رأى استاد خود را بهترين وجه در اعجاز قرآن دانسته و دلايل وى را متقن شمرده است. گزيده دعاوىِ مذهب صرف در اعجاز و تحدّى قرآن الف) در نظم و نثر كلام عرب، نمونه هايى مشابه قرآن يافت مى شود و آيه 31 سوره انفال مؤيد اين مدّعى است: «و اذا تُتلى عليهم آياتنا قالوا قد سمعنا لونشاء لَقُلنا مثلَ هذا...» ب) امتياز جوهرى در قرآن نيست و اگر جبراً مردم از آوردن مثل قرآن ممنوع نمى شدند، معارضه با آن ممكن بود. ج) فرق روشنى بين سوره هاى كوتاه قرآن با گزيده هاى كلام عرب نيست و الاّ نمى بايست برخى صحابه پيامبر در اين كه بعضى از اين سور مثل معوّذتين يا بعضى آيات جزء قرآن هستند يا نه، ترديد كنند و يا مانند ابن مسعود معوذتين را جزء قرآن نشمارند! د) خود قرآن در آيه «سأصرف عن آياتى الذين يتكبرون فى الارض» بر مذهب صَرف، صحه گذاشته است. گزيده أدلّه در ردّ مذهب صَرف الف) آيات تحدّى در قرآن، ظهور در مبارزطلبى دارد و اگر اعجاز قرآن فقط از جهت منع و صَرف از جانب خدا باشد و در خودِ قرآن، امتياز جوهرى نسبت به ساير كتب وجود نداشته باشد، جايى براى مبارزطلبى نيست. ب) اگر اعجاز قرآن فقط به خاطر منع و صرفِ جبرى مى بود، جاداشت كه فصحا و بلغاى عرب از اين نكته تعجّب مى كردند كه چگونه ديروز بر ارائه كلامى همچون قرآن قادر بودند و امروز عاجز شدند. امّا واقعيت آن است كه آنان نسبت به خودِ قرآن معجب بودند نه چيز ديگر! و اين خود حاكى از امتياز جوهرى در ذاتِ قرآن است. ج) تحدى و مبارزطلبى با شخص مسلوب الارادة معنا ندارد، و از اين كه پيامبر با مخالفان تحدى مى كند، معلوم مى شود كه آنان مسلوب القدرة نبوده اند. رساله هاى در رّد مذهب صَرف اولين كسى كه در رد قول به صرف و در پاسخگويى سيد مرتضى(ره) سخن گفته است، شاگرد مبرّز او شيخ طوسى(ره) است. وى در كتاب «شرح الجمل» چون در مقام شرح كتاب «جمل» سيد مرتضى بوده، قول به صرف را تأييد كرده ولى در كتاب ديگرش «الاقتصاد» ص 172 ـ 173 مذهب صَرف را رد كرده است.
يكى ديگر از كسانى كه در رد مذهب صَرف سخن گفته است، يحيى بن حمزه علوى امام زيدى است كه در كتاب «الطراز» نخست سه تفسير براى صرف بيان نموده و سپس با سه برهان اين مذهب را رد كرده است( ) شيخ عبدالقاهر جرجانى نيز در رساله «شافيه» مذهب صرف را مردود دانسته است.( ) علامه شيخ جعفر كاشف الغطاء، كمال الدين زملكانى، سعد الدين تفتازانى، هبة الدين شهرستانى، مصطفى صادق رافعى نيز از جمله علمايى هستند كه در ردّ مذهب صَرف در اعجاز قرآن سخن گفته اند.( ) نگاهى به ديدگاه آيت اللّه شهيد مصطفى خمينى; در ردّ دعاوى مذهب صَرف الف) ايشان در جهتِ اول از مقالتِ خود، با استفاده از قانونِ عام عليّت درصدد بيان اين مطلب است كه هيچ موجودى از موجوداتِ عالم از قانون عليّت مستثنى نيست و اين قانونِ هستى در همه موجودات يكسان جارى است. بنابراين كتب آسمانى نيز همچون ساير موجودات، معلول علل و اسباب خاصى هستند و چنين نيست كه آن ها را استثنائاً مخلوقِ بلاواسطه و معلولِ مستقيم اراده خدا بدانيم و چنان كه قايلين به صَرف پنداشته اند، معجِز بودن اين كتب از جمله قرآن را از اين حيث بدانيم كه خداوند با اراده اى مستقل و خاص، قرآن را از معرض معارضه خارج كرده است، در حالى كه در ذات و جوهرِ قرآن، هيچ امتيازى وجود ندارد! اين پندارِ قايلين به مذهب صرف، به نظر مؤلف شهيد; با قانون عام عليت ناسازگار است و بنابراين پذيرفتنى نيست. ب) مؤلف شهيد در جهتِ دوّم از مقاله خود، معجز بودنِ قرآن را به ويژگى ها و عناصر شخصيتى و تكوينىِ وجود پيامبر گرامى اسلام(ص) مرتبط مى كند و جوهر و حقيقتِ قرآن را تجلى و بروز وجودِ ظلّى و تبعى و فانى پيامبر مى داند. ج) در جهت سوّم از مقاله مؤلف شهيد، موهبت رسالت نيز همچون نزول وحى و كتابِ آسمانى مرتبط با عناصرِ تكوينى و ويژگى هاى شخصيتى در جوهرِ وجودى پيامبر دانسته شده است و اين توهم كه مقام رسالت و تلقى وحى امرى گزافى و يا بر اساس اراده استثنايى و مستقل الهى باشد، رد شده است. د) آيت اللّه شهيد(ره) در جهت چهارم، مسأله خاتميتِ پيامبر گرامى اسلام(ص) را نيز همچون همه امور تكوينى عالم دانسته و آن را به عدم قابليت قابل منسوب مى داند و نه به عدم فاعليتِ فاعل. ايشان درصدد بيان اين مطلب است كه ختم رسالت در شخص پيامبر اسلام(ص) نيز همچون اصل مقام رسالت و تلقى وحى ومعجز بودن قرآن ريشه در عناصر تكوينى جوهره نبى اسلام(ص) دارد و نبايد همچون قايلين به مذهب صرف بگوييم كه خداوند با اراده اى خاص و به صورت قهرى و جبرى، ديگران را از اين موهبت ها محروم كرده است. هـ) در جهت پنجم، اين نكته آمده است كه واسطه وحى، وجودى جدا و بيگانه از وجود پيامبر(ص) نيست بلكه مرتبه اى از مراتب هستى است كه نفس پيامبر(ص) در شرايط خاصى آن را شهود مى كرد و مى يافت و با وى متحد مى شد. و اگر در نفوس ديگران نيز استعداد و آمادگى لازم مى بود، به حسب اين استعداد با مرتبه اى از مراتب تشكيكى جَبرائيليت متحد شده، افاضاتى را دريافت مى كردند. و) در جهت ششم، مؤلف شهيد به صورت واضح، مدعاى مذهب صرف را ردّ كرده، قرآن را بلاواسطه و بدون ملاحظه عناصر جوهرى در وجود پيامبر به خداوند نسبت نمى دهد، بلكه آن را اثر و جلوه وجود ربطى و نفسِ فانى پيامبر9 در ذاتِ حق (جلّ و على) مى داند. ز) در جهت هفتم، مؤلف شهيد بر خلافِ قايلين به صَرف براى قرآن جهاتِ معجز آساى فصاحت و بلاغت را قايل است، امّا برهانِ اعجاز قرآن از طريق اين اوصاف را برهان انّى مى داند و معتقد است كه برهان انّى همطراز برهان لمّى نيست. و از آن جا كه بر اعجاز قرآن مى توان برهان لمّى از راه علل و اسباب تكوينى اقامه كرد، نوبت به برهان انّى نمى رسد و نيازى به آن نيست. با اين بيان، وى هم مذهب صرف را رد مى كند و هم فراتر از انديشه برخى كسانى كه اعجاز قرآن را فقط در حدّ فصاحت و بلاغت و... دانسته اند، معجز بودن و سرّ تحدّى قرآن را تبيين مى كند.

تَحَدّی، اصطلاحی در علوم قرآنی و کلام اسلامی، به معنای هماورد جویی قرآن کریم، یا در تعریف گسترده‌تر آن، هماورد جویی هر پیامبر آورندۀ معجزه با هدف اثبات عجز مخالفان. این اصطلاح که بر تبیین ویژه‌ای از هماوردجویی قرآن کریم استوار است، نخستین بار در نوشته‌های کلامی سدۀ 3ق/ 9م رواج یافت. بر‌پایۀ تبیین یاد شده که خود پیشینه‌ای‌کهن دارد،
قرآن کریم در زیبایی ادبی و جنبه‌های هنری با مخالفان هماوردجویی کرده، و رقیبی نیافته است.
دربارۀ زمینه‌های پیدایی چنین نگرشی، نخست باید گفت که در مقام استدلال بر سرچشمه گرفتن قرآن از وحی الاهی، در جای ‌جای آن، مخالفان به آوردن 10 سوره همانند آن (هود/ ١١/ 13- 14)، و گاه یک سوره (بقره/ ٢/ 23؛ یونس/ 10/ 38)، یا حتیٰ سخنی مشابه آن (طور/ 52/ ۳4)، دعوت شده‌اند. در قرآن کریم تصریح شده است که اگر جن و انس همگی گرد آیند، نخواهند توانست همانند قرآن بیاورند (اسراء/ 17/ 88). گر‌چه در این آیات به بارزترین وجهی به هماوردجویی اشاره شده است، در منابع کلامی به تصریح بیان نشده است که «گفتاری همانند قرآن» بر پایۀ چه معیارهایی تشخیص داده می‌شود.
با نظر در برخی آیات دیگر می‌توان به پاسخی دست یافت. برای نمونه، گاه از نقش هدایتگری قرآن سخن به میان آمده، و از مخالفان خواسته شده است که اگر کتاب بهتری برای هدایت سراغ دارند، بنمایند (قصص/ 28/ 49؛ نیز نک‍ : زخرف/ 43/ 24). افزون بر این، از کاربرد اصطلاحات و تعابیری همچون آیه، بیّنه (ه‍ م)، سلطان، برهان و مانند آنها در جای‌‌جا‌ی قرآن کریم، چنین بر می‌آید که معیارهایی پذیرفته شده برای امر هدایت نزد همۀ مخاطبان در عصر نزول، وجود داشته است. نیز شیوۀ توصیف قرآن از خود (برای نمونه، نک‍ : بقره/ 2/ 185)، بیشتر ناظر به محتوا و مضمون کلام الاهی، و نه شکل و ساختار ظاهری است. از این‌رو، شاید بتوان گفت آنچه در هماوردجویی موردنظر است، هدایتگری قرآن کریم است.
آنجا که از نگرشهای کهن نسبت به موضوع هماوردجویی قرآن کریم سخن می‌رود، می‌توان به روایات شأن نزول آیۀ «لَو نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هٰذا اِنْ هٰذا اِلاّ اَساطیرُ الاَوّلین» (انفال/ 8/ 31) اشاره کرد. بر پایۀ این روایت، یکی از مشرکان به نام نضر بن حارث، در برابر سرگذشت اقوام پیشین که یادی از آنان در قرآن شده، به نقل داستانها و افسانه‌های مسیحیان می‌پرداخت (ابن جوزی، 3/ 348). با اعتماد به نقل این روایت در سدۀ ٢ق، می‌توان گفت که در ذهنیت مسلمانان آن عصر، موضوعی که در قرآن کریم بدان تحدی شده، مفاهیم هدایتگرِ آن است.
گویا در برابر هماوردجویی قرآن، «معارضه»هایی نیز در دو سدۀ نخست هجری از جانب منکران صورت گرفته است (برای نمونه‌‌ها، نک‍ : معرفت، 4/ 228بب‍ ‍‍‍‌). به گزارش پاره‌ای روایات، در زمان پیامبر (ص)، برخی چون با زیباییهای هنری قرآن مواجه شدند، به فرابشری بودن آن اعتراف کردند (برای نمونه‌ها، نک‍ : همو، 4/ 191- 217‍‌). مضمون این روایات چنین توجیه شده است که آن معترفانِ به فرابشری بودن قرآن ادیبان بودند و عنصر بی‌نظیری که ایشان در آیات قرآن یافته، و در برابر آن سر فرود آورده‌اند، زیبایی ادبی است. در منابع متأخر نیز نظریات مشابهی می‌توان یافت (نک‍ : باقلانی، اعجاز...، 24؛ فخرالدین، 5- 7)؛ باری، قدیم‌ترین شواهد این نگرش را، می‌‌توان در آثار جاحظ (د 255ق) دید. بنا بر اظهار صریح وی، موضوعی که قرآن هماوردجویی کرد و معاندان از آن عاجز شدند، بلاغت، شیوایی و معانی والای آن بود (1/ 527). طبری (د ۳١0ق/۹۲۲م) نیز عجز معاندان را در برابر هماوردجویی قرآن یاد کرده (1/ 238- 239)، و کلینی (د 328ق/۹۴۰م) روایتی به نقل از امام هادی (ع) آورده است که بر نزول وحی در عصر رواج آفرینشهای ادبی، و برتری هنری قرآن تأکید می‌کند (1/ 24- 25). با نظر به این شواهد، می‌توان گفت که حداقل در سدۀ 3ق، مفهوم تحدی ناظر به این اعتقاد رایج بوده که راز بی‌نظیری قرآن در هماوردی، زیبایی ادبی آن است.
در اشاره به قدیم‌ترین نمونه‌های کاربرد اصطلاح «تحدی» در سدۀ ٢ق، می‌توان از التفسیر (ص 154) منسوب به امام عسکری‌(ع)، و نقل قولی از برخی نوشتارهای جاحظ (نک‍ : سیوطی، 4/ 6) یاد کرد. با این حال، شاید کاربرد پر بسامد این اصطلاح به زمانی باز گردد که تحدی همچون یک اصطلاح برای تبیین وجه اعجاز قرآن در بحثهای نیمۀ دوم سدۀ 4ق به کار گرفته شد (برای نمونه، نک‍ : خطابی، 21). باقلانی (د 403ق/۱۰۱۳م) در آثار خویش از این اصطلاح، فراوان بهره جسته است (نک‍ : اعجاز، 24، 31، جم‍ ‍، تمهید...، 171، 184، جم‍ ‍‌). وی کاربرد تحدی را از بحث اعجاز قرآن فراتر برد و شرط لازم برای معجزه بودنِ کار خارق عادتِ مدعیان پیامبری دانست (اعجاز، 251- 252). به گفتۀ او هرگاه کاری فرابشری با دعوت مخالفان به هماوردی همراه نباشد، نمی‌توان آن را دلیلی برای جلب اعتماد عموم در تأیید ادعای پیامبری فردی که خرق عادت کرده است، به شمار آورد (همان، 251).
تحدی از آن پس، به زودی در میان متکلمان، و سپس مفسران، اصطلاحی آشنا، شناخته و پر بسامد گشت. متکلمان گفتند وقتی قرآن تحدی کرد، اگر برای فصیحان عرب امکان داشت که هماوردی کنند، هیچ‌گاه به جنگهای خونین و مشکلات دیگر تن در نمی‌دادند (نک‍ : طوسی، 169). به مرور زمان، مفهوم تحدی ارتباط تنگاتنگ با اعجاز قرآن یافت؛ یعنی در چارچوب این دیدگاه مطرح شد که: نبوت مدعی پیامبری تنها از طریق بروز خرق عادتی از سوی وی، همراه با ادعای تحدی او، و خواست خدا به اقتضای قاعدۀ لطف در بازگرداندن توان دیگران از پاسخ گفتن به تحدی قابل اثبات است (نک‍ : باقلانی، تمهید، 184؛ عضدالدین، 3/ 345؛ نیز نک‍ : ه‍ د، لطف). در سخن از فرق معجزه با کارهای بزرگ نوابغ، یا کرامات اولیا نیز تحدی را شرط کرده‌اند، چرا که گاه ممکن است خداوند امکان انجام دادن
کاری فرابشری را به کسی بدهد، ولی به اقتضای لطف، همت وی را از ادعای نبوت باز دارد (نک‍ ‍: عضدالدین، 3/ 465).
طبیعـی ‌است که با اختلاف‌ دیدگاهها در وجه اعجاز قرآن ‌(نک‍ : ه‍ د، اعجاز القرآن)، ضمن تفسیر آیات تحدی، نظریات متنوعی نیز در تبیین ماهیت آن ابراز شود. بیشتر اندیشمندان مسلمان که با وجود اختلاف مشارب، اعجاز قرآن را در جلوۀ هنری آن می‌جویند، تحدی را به هماوردجویی در نمودن کتابی هنری‌تر تفسیر کرده‌اند.

ابن جوزی، عبدالرحمان، زادالمسیر، بیروت، 1404ق؛ باقلانی، محمد، اعجاز القرآن، به کوشش احمد صقر، قاهره، دارالمعارف؛ همو، تمهید الاوائل، به کوشش عمادالدین احمد حیدر، بیروت، 1987م؛ التفسیر، منسوب به امام حسن عسکری (ع)، قم، 1409ق؛ جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، به کوشش فوزی عطوی، بیروت، 1968م؛ خطابی، حمد، «بیان اعجاز القرآن»، ضمن ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، به کوشش محمد خلف الله و محمد زغلول سلام، قاهره، 1991م؛ سیوطی، الاتقان، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م؛ طبری، تفسیر، طوسی، محمد، الاقتصاد، تهران، 1400ق؛ عضدالدین ایجی، عبدالرحمان، المواقف، به کوشش عبدالرحمان عمیره، بیروت، 1997م؛ فخرالدین رازی، نهایة الایجاز، قاهره، 1317ق؛ قرآن کریم؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، 1377ق؛ معرفت، محمد هادی، التمهید، قم، جامعۀ مدرسین.

اعجاز القرآن الکریم موضوع هامّ لفت أنظار المفکّین و الباحثین منذ عهد بعید حیث أذا ما تصفّحنا ما کتب عن‏ هذا الموضوع وجدنا أنّهم لم یدّخروا جهدا لتبیان حقائقه السامیة و البحث عن جوانبه الدقیقه.من هذا المنطق و إیمانا بمدی أهمّییّة هذا الموضوع قدّمنا للقرّاء الاعزّاء القسم الأوّل من مقالة الاستاذ عادل الأدیب فی العدد السابق و هنا نقدّم القسم الثانی و الأخیر من‏ القالة.آملین من العلّی القدیر دوام التوفیق و السدّاد للسائرین علی‏ درب القرآن العظیم.

إن القرآن الکریم بلغ من روعة بیانه و بلاغة و تجدیده فی‏ أسالیب البیان،حدا فاصلا بین مرحلتین من تاریخ اللغة العربیة و أساسا لتحول هائل فی اللغة و أسالیبها.
حتی إن قریشا کانت لاتسمح لأحد بالاستماع الی القرآن، إحساسا منهم بأثره الهائل،و خوفا من قدرته الفائقة علی تغییر نفوسهم و هذا دلیل علی التحیز العظیم للبیان القرآنی و عدم کونه‏ استمرارا متطورا لما ألفوه.
وقد تحداهم القرآن بأن یأتوا بما یناظر سورة واحدة من القرآن الکریم...
«قل لو اجتمعت الأنس و الجن علی أن یأتوا بمثل هذا القرآن لایأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا»
الأسراء،88.
أعلن النبی(ص)ذلک و کرره علی مجتمع لم یعرف صناعة کما عرف صناعة الکلام،ولم یتقن فنا کما أتقن فن الحدیث،ولم‏ یتعود علی شی‏ء کما تعود علی مجابهة التحدی و التغنی بالأمجاد، و لم یحرص علی إطفاء نور الرسالة الجدیدة و تطویقها،و مع ذلک‏ کله یشأ هذا المجتمع الذی واجه تلک التحدیات الکبیرة أن یجرب‏ نفسه،و لم یحاول أن یعارض القرآن-بمحاولة جدیة-إیمانا منه‏ بأن الأدب القرآنی فوق قدرته اللغویة و الافنیة.
و الطریف أن الذی کان یحمل الیهم هذا الزاد الأدبی الجدید علی حیاتهم،إنسان مکث فیهم أربعین سنة،فلم یعهدوا له‏ مشارکة فی حلبة أدبیة،و لا تمیزا فی أی فن من فنون القول.
«فالقرآن الکریم هو أعلی درجات الفصاحة فی آیاته و سوره‏ کلها،و من المعروف من تاریخ الأدب العربی أن لکل شاعر من‏ شعراء العربیة ضربا من المعانی هو علیه أقدر،و بیانه عنه أعلی، وقدی جری بعضها مجری الأمثال،و قالوا:أشعر الناس إمرؤ القیس‏ إذا رکب،و النابغة إذا رهب،والأعشی إذا طرب،وزهیر إذا رغب. فکل شاعراستغرقه ضرب من المعانی،وامتازت عبارته عنه ضربا من الامتیاز،إلا کتاب اللّه.
قال تعالی فی الترهیب:
«واستفتحوا و خاب کل جبار عنید،من‏ ورائه جهنم،و یسقی من ماء صدید،یتجرعه و لایکاد یسیغه و یأتیه الموت من کل مکان و ما هو بمیت و من ورائه عذاب غلیظ»
ابراهیم 14/15-17
قال الله تعالی فی الترغیب
«فلا تعلم نفس ما أخفی لهم من‏ قرّة أعین جزاء ابما کانوا یعملون»
السجدة،32/17.
البلاغة فی الترغیب کالبلاغة فی الترهیب،و الأسلوب البلاغی‏ لم یتغیر،و الزجر و الوعظ أیضا،بمستوی رفیع لامثیل له،لأمة تباهی ببلاغتها،و تفخر بفصاحتها.و للقرآن موسیقاه الخاصة به، و نغمته المتمیزة،و وقعه الخاص،مع أسلوب غریب فی المطلع‏ و المقاطع و الفواصل. و القرآن لیس بنثر،کما أنه لیس بشعر،إنه قرآن.
لیس نثرا لأن له قیوده الخاصة،و لا توجد بغیره.
و لیس شعرا لأنه غیر مقید بقیود الشعر و تفعیلاته.
و من الإعجاز اللغوی فی القرآن نلمح الی هذه النماذج:
1-من صفات اللّه تعالی و أسمائه الحسنی أنه«غفور رحیم» وقد وردت هاتان الصفتان فی القرآن کریم کثیرا علی هذا الترتیب‏ تقدیم کلمة(غفور)علی کلمة(رحیم)،مثل:
«فمن اضطر غیر باغ ولا عاد فلا أثم علیه،أن اللّه غفور رحیم»
البقرة 2/173،
«فإن انتهوا فإن اللّه غفور رحیم»
البقرة،2/192
کذلک الحجر 49/15،و الفرقان 25/70،و النمل 16/18 و غیرها من الآیات إلا فی سورة سبأ:یتغیر ترتیب الصفتین«یعلم‏ ما یلج فی الأرض،و ما یخرج منها و ما ینزل من السماء و ما یعرج‏ فیها و هو الرحیم الغفور)،فتقدمت الرحیم علی کلمة الغفور خلافا للمألوف فی جمیع السور الأخری،فما السر و الحکمة فی ذلک؟
نلاحظ أن الآیة بدأت ب(یعلم)و انتهت(و هو الرحیم الغفور) فتقدمت کلمة(الرحیم)علی کلمة(الغفور)لتقترن الرحمة بالعلم، إنسجاما مع ربط الرحمة بالعلم،و إلا انقلب(العلم)إلی وحشیة و ظلم و فساد و تدمیر،و إن لم یکن العلم رحمة قاد العالم للتدمیر لا للتعمیر،فالعلم بلا رحمة،قنابل،دمار،خراب،قتل جماعی‏ بلا رحمة(6).
2-کلمتا(الأموال)و(الأنفس)إذا اجتمعتا فی آیة واحدة، تقدمت الاموال علی کلمة الأنفس:
(لتبلون فی أموالکم و أنفسکم)
آل عمران:3/186،و کذلک الصف:61/11،و النساء:4/95،لأن الإنسان یقدم ما له و یبذله رخیصا لیحمی‏ نفسه،فتقدم ذکر المال.
أما فی سورة التوبة،یتغیر الترتیب،فقد ورد(إن اللّه اشتری‏ من المؤمنین أنفسهم و أموالهم بأن لهم الجنة)خلافا للمألوف المعتاد فی کتاب اللّه تعالی فما السر؟.
إن ثمرة الجهاد فی الآخرة هی الجنة،و النفوس المؤمنة هی التی ستدخل الجنة و تتمتع بها لا الأموال،لذا وردت کلمة الجنة هنا کجزاء یقدم للمجاهدین بعد أن قدموا الأنفس و الأموال‏ فی سبیل اللّه،(بأن لهم الجنة)فناسب أن تتقدم کلمة(الأنفس) علی کلمة(الأموال)،لأن الأنفس أغلی من الأموال،و هی التی‏ ستنعم بالجنة.
3-الفاء تفید الترتیب مع التعقیب:
)وجاء إخوة یوسف فدخلوا علیه فعرفهم و هم له منکرون)
یوسف 12/58،فالفاء هنا تشعرنا أنه لا حارس و لا حاجب علی بابا یوسف،فقد دخلوا علیه فور وصولهم،وعرفهم فور دخولهم کل ذلک من مجرد ایراد حرف(الفاء).
(ثم)تفید الترتیب مع التراخی،أی مع امتداد الزمن،
«یا أیها الناس أن کنتم فی ریب من البعث،فإنا خلقناکم من تراب ثم‏ من نطفة،ثم من علقة ثم من مضغة مخلّقة و غیر مخلّقة)
الحج‏ 22/5،فبین مرحلة النطفة و العلقة أربعون یوما و بین مرحلة العلقة و المضغة أربعون یوما،ثم دلت علی هذا الترتیب مع هذا التراخی‏ فی الزمن.
4-(یهب لمن یشاء إناثا و یهب لمن یشاء الذکور)
الشوری‏ 42/49.
قدم کلمة الإناث علی الذکور،جبرا لخاطر الإناث، و لحب الوالدین بهن.وجاء الإسلام لینقذ الأنثی من‏ مشارع الاستیاء و التشاؤوم بهن،و لیقول أنهن هبة اللّه،لقد قدم الاناث فی مجتمع کان یکره الاناث.
5-و فی سورة التوبة 9/47،بحث المنافقین:
(لو خرجوا فیکم ما زادوکم إلا خبالا)
،لو خرجوا فیکم،لا خرجوا معکم، لأن(معکم)هنا تفید التکریم بهذه المعیة،بینما المراد هنا أنهم‏ مندسون منافقون،فجاء النص(لو خرجوا فیکم)،فأعطت(فیکم) المعنی المراد و المناسب للمنافقین.
6-فی سورة النساء 4/5
(و لا تؤتوا السفهاء أموالکم التی‏ جعل اللّه لکم قیاما و ارزقوهم فیها،و اکسوهم و قولوا لهم قولا معروفا)
(فیها)،(لا منها)،لأن(منها)تعنی تآکلها و نقصها،و بالتالی نهایتها،أما(فیها)فتعنی من تثمیرها و من ریعها و أرباحها. هذه الأوجه الاعجازیة للقرآن هی التی جعلته متحدیا للعرب‏ بقوله تعالی
(أم یقولون افتراه فأتوا بسورة مثله)
یونس 10/38،
(أم‏ یقولون تقوله بل لایؤمنون،فلیأتوا بحدیث مثله إن کانوا صادقین)
الطور 52/33.

وسنلمح الی هذا النوع من الإعجاز ببعض الأمثال:
من المعلوم أن القرآن الکریم نزل مقسما علی مدی ثلاث و عشرین سنة،فلم یکن بین یدی رسول اللّه(ص)کاملا مع‏ بدء البعثة،لیقوم-علی أمیته-بترتیب بعض الکلمات،لتکون‏ (به صفحه تصویرمراجعه شود) إعجازا عددیا فی‏ قادمات القرون.
کلمة الدنیا فی القرآن الکریم‏ وردت 115 مرة ووردت کلمة الآخرة 115 مرة ایضا.
الملائکة ورد لفظها 88 مرة،و کذلک لفظ شیاطین 88 مرة.
الحیاة و مشتقاتها 145 مرة و کذلک الموت و مشتقاته 145 مرة.
الجنة ورد ذکرها 77 مرة و النار 77 مرة.
الحر 4 مرات،و البرد 4 مرات.
کلمة یوم مفردة 365 مرة بعدد أیام السنة الشمسیة.
و کلمة شهر 12 مرة بعدد أشهر السنة.
و لفظ(یوم)مقنی و مجموع:30 مرة بعدد أیام الشهر.
و لفظ(ساعة)مسبوق بحرف 24 مرة بعدد ساعات الیوم.
کلمة(المرأة)مفردة 24 مرة و کذلک الرجل مفردة 24 مرة.
کلمة أقم و أقیموا مقترنة بالصلاة 17 مرة و هی‏ عدد الرکعات الیومیة المفروضة علی کل مسلم.
و من الإعجاز العددی،التناسق العددی فی ذکر أسماء أعضاء الانسان و حواسه:
الدماغ،ورد مرة واحدة:
(بل نقذف بالحق علی الباطل، فیدمغه،فإذا هو زاهق)
الأنبیاء:21/18.
للانسان جبهة واحدة وردت
(جباههم)
مرة واحدة فی القرآن الکریم،التوبة 9/35.
و النعاس ورد مرتین الأنفال 11/8،و آل عمران 3/154، بعدد العینین.
و (عینان)
مثناة وردت مرتین فقط بعدد العینین،فی‏ سورة الرحمن:55/50،و الرحمن 55/66،و کذلک
(الدمع)
ورد مرتین و ذلک فی المائدة 5/83،و التوبة 9/29،بتطابق‏ مع العینین و النعاس.
و للانسان
(فم)
واحد،وردت کلمة
(فاه)
مفردة واحدة فقط فی الرعد 13/14،
(الشفتان)
،وردت مرة واحدة مثناة،کما هی‏ فی الانسان
(ألم نجعل له عینین،و لسانا و شفتین)
البلد 90/9.
(الجید)
رقبة الانسان،ورد ذکره مرة واحدة،المسد 111/
(فی جیدها حبل من مسد)
و للانسان جید (رقبة)واحدة.
(البلع)و(البلعوم
ورد مرة واحدة/هود 11/44(و قیل یا أرض ابلعی ماءک و یا سماء اقلعی).
اللحیة ورد ذکرها مرة واحدة،طه 20/94
(قال یا ابن أم‏ لاتأخذ بلحیتی و لابرأسی).
و لالنسان(عضدان)،و کلمة
(عضد)
وردت مرتین/الکهف 18/51 و القصص 28/35،کف‏
(کفاه)
وردت مرتین مثناة/الرعد 13/14،و الکهف 18/42
(کباسط کفیه)،(یقلب کفیه)
و للانسان کفان لیس غیر،تطابق‏ عجیب،أن ترد
(کفاه)
مرتین و مثناة.
و للانسان
(قبضتان)
،و کلمة قبضة وردت مرتین،طه 20/ 96،و الزمر 39/67.و للانسان(بدن)واحد،و کلمة بدن وردت‏ مرة واحدة فی القرآن الکریم
(فالیوم ننجیک ببدنک لتکون لمن‏ خلفک آیة)
10/92.

فی مطلع سورة الرعد:أ ل م ر،و بإحصاء هذه الحروف فی‏ سورة الرعد نجد أن:
أوردت 6215 مرة.
ثم ل وردت 479 مرة.
ثم م وردت 240 مرة.
ثم ر وردت 135 مرة.بترتیب تنازلی کما ورد فی‏ مطلع السورة الکریمة.
و فی سورة البقرة:أ ل م،و بإحصاء هذه الحروف فی السورة نجد أیضا أن:
أوردت 4592 مرة،ثم ل وردت 3204 مرة،ثم م وردت‏ 2195 مرة،بترتیب تنازلی،و نجد هذا أیضا فی آل عمران‏ و العنکبوت،و الروم.
لقد طلب العرب من النبی(ص)المعجزات الخارقة، و الآیات المخالفة لقوانین الطبعة:
(و قالوا لو لا أنزل علیه آیات من‏ ربه)
فکان رد القرآن الکریم علی طلبهم قوله تعالی
(أولم یکفهم أنا أنزلنا علیک الکتاب یتلی علیهم).

فی سورة یس 36/28
(و الشمس تجری لمستقر لها ذلک تقدیر العزیز العلیم)
و هی حقیقة علمیة،فالشمس تجری نحو نجم عملاق،بسرعة ثلاثین کیلومترا فی الثانیة الواحدة،مصحوبة بکواکبها،و أقمار کواکبها.
کما ورد لفظ(القمر)ذکر من بعد أنه(نور)،أما إذا ذکرت‏ (الشمس)ذکر من بعدها أنها(سراج)،مثل
(و جعل القمر فیهن‏ نورا،و جعل الشمس سراجا)
نوح 71/16،و هذه حقیقة علمیة أخری،(القمر)عاکس لنور الشمس،أما الشمس فهی متوقدة بذاتها،کالسراج.
و فی سورة الذاریات 51/47
(و السماء بنیناها بأید و إنا لموسعو)
و هذه حقیقة علمیة أیضا،الکون یتمدد،و یتوسع کما هو معلوم فی علم الفلک.
و فی سورة الأنبیاء 21/30
(أولم یر الذین کفروا أن السموات‏ و الأرض کانتا رتقا ففتقنا هما)
الرتق ضد الفتق،و یعنی التآم و إلحام،و الفتق یعنی الشق.
و المعلوم علمیا أن کواکب المجموعة الشمسیة کانت ملتحمة ملتئمة،ثم أنفتق بعضها من بعض،ثم تبردت.
و فی سورة المزمل 73/5
(یکور اللیل علی النهار،و یکور النهار علی اللیل)
و التکویر لغة لف الشی‏ء علی آخر بشکل‏ مستدیر،و هی استدارة الکرة الأرضیة.
و فی سورة الذاریات 51/49
(و من کل شی‏ء خلقنا زوجین‏ لعلکم تذکرون).
(من کل شی‏ء)انسان،و حیوان،و نبات،و جماد أیضا،ففی‏ ذرات کل عنصر موجب و سالب،مثل:
الهیلیوم 2 بروتون موجب،و 2 بروتون سالب.
الکاربون 6 بروتون موجب،و 6 بروتون سالب.
و أثقل المعادن الیورانیوم 92 بروتون موجب،و 92 بروتون‏ سالب.
و فی سورة العنکبوت ضرب اللّه مثالا عن الوهن الذی هو الضعف ببیت العنکبوت لا فی خیطه،لأن خیط العنکبوت أقوی‏ من خیط مثیل له من الحدید،الضعف(الوهن)فی‏ بیت العنکبوت،حیث لاتعیش الأنثی مع الذکر،و فی‏ موسم التزاوج لو أدرکته بعد التلقیح لقتلته و أکلته،و بعد خروج الأولاد من بیوضها،لو لم یهربوا لقتلتهم.أن الوهن‏ فی البیت،لا فی الخیط.
کلمة البحر(معرفة)وردت فی القرآن الکریم 42 مرة.
کلمة البر(معرفة)وردت فی القرآن الکریم 12 مرة،یضاف الیها کلمة(یبسا)التی قابلت البحر فی سورة طه،و لم تتکرر(یبسا) فی القرآن الکریم.
الأرض إما میاه،و إما بر(یابسة)و لا ثالث لهما.
البحر 32 مرة یشکل من المجموع(النسبة المئویة)111/ 7%بحار.
البر 13 مرة یشکل من المجموع(النسبة المئویة)888/28 بالمائة و هی النسبة التی نعرفها.
الأعجاز العلمی کثیر جدا،نختمها بهذه الآیات الکریمة:
(یجعل صدره ضیقا حرجا کأنما یصّعد فی السماء)
الأنعام 6/ 125
(وتری الجبال تحسبها جامدة،و هی تمر مر السحاب)
النمل‏ 27/88.
(أولم یروا أنا نأتی الأرض ننقصها من أطرافها)
الرعد 13/41.
(و کل فی فلک یسبحون)
یس 36/40.
ففی الآیة الأولی(یصعد)فی طبقات الجو،إشارة الی‏ ضیق الصدر بسبب نقص کمیات الهواء فی الطبقات العلیا،ثم‏ تلاشیها،و فی الآیة الثانیة،الجبال تمر کما یمر السحاب،دلالة علمیة علی حرکة الأرض،و الأیة الثالثة:سرعة دوران الأرض حول‏ نفسها،و الآیة الرابعة:إشارة الی ظاهرة العتریة،و هی حرکة مستمرة بطیئة،و الآیة الخامسة:الشمس و القمر و الکواکب کلها سابحة فی أفلاکها فی هذا الکون الرحب الفسیح(7).

و همیین بینهم و بین اللّه تعالی و کانوا یؤمنون لهؤلاء الوسطاء قدرتهم علی النفع و الضر،فجسدوهم فی أصنام من الحج‏ کان العرب قبل نزول القرآن علیهم،یعتقدون بوجود وسطاء،حتی‏ تطورت فکرة الوساطة الی الاعتقاد بألوهیة الوسطاء،و مشارکة تلک الأصنام للّه فی تدبیر الکون،فکان لکل قبیلة أو مدینة صنم‏ خاص،بل لکل بیت صنم خصوصی.
و لم یقتصر العرب علی عبادة الأحجار،بل کان لهم آلهة شتی‏ من الملائکة و الجن و الکواکب.
و فی هذا الجو الوثنی جاء القرآن لیرتفع بالانسان من الحضیض‏ و یحرره من أسر الوثنیة و مهانتها و یرکز بدلا عنها فکرة العبودیة للّه‏ وحده لا شریک له،و یعید للانسان إیمانه بکرامته و ربه.
وقد استطاع القرآن ببرهة زمنیة قصیرة أن ینتصر علی الوثنیة،و یصنع من المشرکین أمة موحدة تؤمن باللّه لاأیمانا نظریا فحسب‏ بل إیمانا یجری مع دمائها و ینعکس فی کل جوانب حیاتها.و جعل‏ منهم أمة لاتستکین لجبروت الملک و عظمة الدنیا و تمتد أهدافها نحو تغییر العالم و هدایة الشعوب،الی التوحید و الإسلام و إنفاذها من أسر الوثنیة و مختلف العبودیات للآلهة المزیفة.

کانت الأساطیر و الخرافات شائعة بین العرب لانخفاض‏ مستواهم الفکری و أمنیتهم بصورة عامة،کانوا یعتقدون بالغیلان‏ و یؤمنون بأساطیرها،و کانوا یعتقدون أن نفس الأنسان طائر ینبسط فأجسم الانسان فإذا مات أو قتل کبر هذا الطائر و یبقی یصرخ و یتوحش و یسکن فی الدیار المعطلة.
وقد جاء القرآن بر سالة الأسلام،فحارب‏ تلک العقائد و الخرافات،و دعاهم الی التفکیر الأصیل و الاعتماد علی العقل و رفض التقلید،أو الجمود علی تراث السلف،وقد حث القرآن علی التفکر فی الکون و التأمل فی أسراره و اکتشاف آیاتة و قرر ربط ذلک بالإیمان باللّه،و أعلن أن العلم هو خیر دلیل‏ للإیمان باللّه،و أن الأیمان یتأکد کلما اکتشف الانسان و تقدم فی‏ میادین العلم«سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم»فصلت/54.

کما حرر القرآن عقیدة الانسان من الوثنیة،و عقله من الخرافة، کذلک حرر إرادته من سیطرة الشهوة،فصار الانسان المسلم قادرا علی مقاومة شهواته و ضبطها و الصمود فی وجه الاغراء و ألوان الهوی.
و قد استطاع الأسلام من أن یجعل من الشهوة أداة تنبیه للانسان‏ الی ما یشتهیه لا قوة دافقة تسخر إرادة الانسان دون إن یمتلک بإزائها حولا أو طولا،و قد أطلق(ص)علی عملیة تحریر الانسان هذه‏ من شهواته الداخلیة باسم الجهاد الأکبر.مثال علی ذلک‏ تحریم الخمر و مدی نجاح القرآن فی تحریر الانسان المسلم من‏ أسرها.بینما فشلت أمریکا سنة 1920 م من تخلیص شعبها من‏ مضار الخمر،لأن الغرب بالرغم من مناداته بالحریة لم یستطع أن‏ یمنح الانسان الغربی الحریة الحقیقیة التی حققها القرآن الکریم‏ للانسان المسلم و هی حریته فی مقابل شهواته و امتلاکه لأرادته‏ أمام دوافعه الحیوانیة.
و هنا یأتی دور الخطوة الثالثة:
لتؤکد علی أساس الاستقراء العلمی فی تاریخ المجتمعات، أن هذه الرسالة بتلک الخصائص التی درسناها فی الخطوة الثانیة هی‏ أکبر بدرجة هائلة من الظورف و العوامل التی مر استعراضها فی الخطوة الأولی،فإن تاریخ المجتمعات و إن کان قد شهد فی‏ حالات کثیرة إنسانا یبرز علی صعید مجتمعه،فیقوده و یسیر به‏ خطوة الی الأمام،غیر أننا هنا لانواجه حالة من تلک الحالات، لوجود فوارق کبیرة.
فمن ناحیة نحن نواجه هنا طفرة هائلة و تطورا شاملا فی کل‏ جوانب الحیاة و انقلابا فی القیم و المفاهیم بمختلف مجالات الحیاة الی الأفضل،بدلا من مجرد خطوة الی الأمام.
نری أن مجتمع القبیلة یطفر رأسا الی دین التوحید الخالص، الذی صحح کل أدیان التوحید الأخری،و أزال عنها الأساطیر و الخرافات.
و أن المجتمع الفارغ تماما،تحول الی مجتمع ممتلئ تماما، بل إلی مجتمع قائد یشکل الطبیعة لحضارة أنارت الدنیا کلها.
و من ناحیة أخری،إن أی تطور شامل فی مجتمع،إذا کان‏ ولید الظروف و المؤثرات المحسوسة،فلا یمکن أن یکون مرتجلا و مفاجئا،و منقطع الصلة عن مراحل تمهد له.
إن دراسة مقارنة مقارنة لتاریخ عملیات التطور فی‏ مختلف المجتمعات یوضح أن کل مجتمع یبدأ فیه التطور فکریا علی شکل بذور متفرقة فی أرضیة ذلک المجتمع،و تتلاقی‏ هذه البذور فتکون تیارا فکریا،و تتحدد بالتدریج معالم هذا التیار و تنضج فی داخله القیادة التی تتزعمه،حتی یبرز علی المسرح‏ کواجهة لجزء یعیش فی المجتمع تناقض الواجهة الرسمیة التی‏ یحملها المجتمع و من خلال الصراع یتسع هذا التیار حتّی یسیطر علی الموقف.
و خلافا لذلک نجد أن محمدا(ص)فی تاریخ الرسالة الجدیدة لم یکن حلقة من سلسلة و لم یکن جزئا من تیار،و لم تکن للأفکار و المفاهیم التی جاء بها بذور أو رصید فی أرضیة المجتمع الذی‏ نشأ فیه.بل کان التیار الذی تکون من صفوة المسلمین فقد کان‏ من صنع الرسالة.
و من ناحیة ثالثة یبرهن التاریخ علی أن القیادة الفکریة و العقائدیة و الاجتماعیة لتیار جدید،إذا ترکزت کلها فی محور واحد،و من‏ خلال حرکة تطور فکری و اجتماعی معین،فلا بد أن یکون فی‏ هذا المحور من القدرة و الثقافة و المعرفة ما یتناسب مع ذلک، و لا بد أن یکون تواجدها فیه طبقا لما یعرف عادة من أسالیب فی‏ حیاة الناس،و لا بد من ممارسة متدرجة.و خلافا لذلک نجد أن‏ محمدا(ص)قد مارس بنفسه القیادة الفکریة و العقائدیة و الاجتماعیة دون أن یکون تاریخه کانسان أمی لم یقرأ و لم یکتب، و لم یعرف شیئا من ثقافة عصره و أدیانه المتقدمة یرشحه لذلک‏ من الناحیة الثقافیة و دون أن تکون له أی ممارسات تمهدیة لهذا العمل القیادی المفاجئ.
و علی ضوء ذلک کله ننتهی الی الخطوة الرابعة الرابعة التی نواجه‏ فیها التفسیر الوحید المعقول و المقبول للموقف،و هو افتراض‏ عامل إضافی وراء الظروف و العوامل المحسوسة و هو عامل الوحی الذی یمثل تدخل السماء فی توجیه الأرض.
(کذلک أوحینا إلیک روحا من أمرنا ما کنت تدری ما الکتاب‏ و لا الإیمان ولکن جعلناه نورا نهدی به من نشاء من عبادنا)
الشوری/52.
السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته

تحدى یعنى چه؟ آیا تحدى قبل از قرآن در میان عرب معمول بوده است؟
قبل از هر چیز لازم است به این مسئله پرداخته شود که یکى از راه هاى شناخت صحت ادعاى هر فرد، دلایلى است که بر صحت مدعاى خود اقامه مى کند. هر چه ادعا مهم تر باشد دلایل باید از استحکام بیش ترى برخوردار باشند. پیامبران در طول تاریخ براى اثبات ادعاى نبوت دلایلى آورده اند که در لسان قرآن «آیه»[58] یا «بیّنه»[59] نامیده مى شوند که بعداً مسلمانان آن ها را «معجره» نامیدند و مخالفانِ خود را به مبارزه و همانندآورى فراخوانده اند.
انتخاب نوع معجره بستگى به شرایط زمانى و مکانى هر پیامبر دارد. امام رضا(علیه السلام) در تحلیل تفاوت معجزات پیامبران مى فرماید:
هنگامى که خداوند موسى را مبعوث کرد سحر و ساحرى بر اهل آن عصر غلبه داشت; لذا خداوند چیزى از سوى خود براى آن ها فرستاد که در قدرت آن ها نبود و سحرشان را باطل کرد و حجت را تمام نمود و عیسى(علیه السلام) را هنگامى مبعوث کرد که بیمارى هاى صعب العلاج آشکار شده بود و مردم نیازمند به طبیبانى بودند. خداوند از سوى خود چیزى فرستاد که نزد آن ها نبود; مردگان را براى آن ها زنده مى کرد و کور مادرزاد و بیماران مبتلا به بیمارى هاى علاج ناپذیر را به فرمان خدا بهبودى مى بخشید و حجت را به وسیله ى آن بر مردم تمام مى کرد. خداوند محمد(صلى الله علیه وآله)را در وقتى مبعوث ساخت که خطبه ها و سخنان دلنشین و فصیح و بلیغ بر آن عصر غالب بود; خداوند از سوى خود مواعظ و حکمت هایى در اوج فصاحت و بلاغت فرستاد که سخنان آنان را باطل کرد و حجت را بر آنان تمام نمود.[60]
قبل از ورود به بحث لازم است در ابتدا واژه ى «تحدّى» در لغت و اصطلاح بررسى شود.

تحدى در لغت به معناى مبارزه طلبى و همانندآورى است[61] و در اصطلاح به این معنا آمده است که، کسى دیگران را براى عمل یا گفتار یا نوشتار خود به مبارزه و همانندآورى دعوت کند. یکى از ارکان معجزه ى قرآن تحدّى است; یعنى مدعى نبوت باید دیگران را به مقابله و مبارزه دعوت کند. تحدّى مشتمل بر قیاس و برهان است; بدین گونه که:
لوکان هذا الکتاب من عند غیر الله لامکن الاتیان بمثله، لکن التالى باطل فالمقدم مثله; اگر این کتاب، کلام الله نباشد، پس کلام بشرى است و اگر بشرى باشد پس شما هم که بشر هستید باید بتوانید مثل آن را بیاورید، اگر شما توانستید مثل آن را بیاورید بشرى بودنش اثبات مى شود و اگر نتوانستید، معلوم مى شود که بشرى نیست و اعجازى است که اثبات کننده ى ادعاى نبوت و رسالتِ آورنده ى آن خواهد بود.[62]

مخالفان قرآن بیش ترین انگیزه را براى همانندآورى قرآن داشتند. آنان اهل فصاحت و بلاغت، متعصب نسبت به آداب و رسوم خویش، به ویژه فرهنگ بت پرستى، و قومى لجوج و سرسخت و متکبر بودند. قرآن آداب و رسوم آنان را نادرست[63] و بت پرستى را امرى خرافى مى داند;[64] و فخر فروشى آنان را نکوهش مى کند.[65] در عین حال، آیات تحدّى، آنان را به همانندآورى قرآن ترغیب و تشویق مى کرد و پذیرش و عدم پذیرش قرآن را با سعادت و شقاوت جاودانه پیوند مى داد.[66] تشویق به کمک گرفتن از کلیه ى نیروهایى که مى توانند در آوردن همانند قرآن نقشى ایفا کنند،[67] دروغ گو پنداشتن در صورت ناتوانى[68] و ده ها انگیزه ى دیگر.[69]
ناتوانى مخالفان در همانندآورى قرآن
کتب تاریخى و علوم قرآنى، افراد متعددى را ذکر مى کنند که در صدد همانندآورى قرآن برآمدند، ولى خود با بررسى قرآن به عجز خویش پى بردند و یا به آوردن چیزى شبیه قرآن دست یازیدند; اما با نمونه هایى که ارائه دادند موجبات رسوایى خویش را فراهم آورده، ناتوانى بشر از همانندآورى را اثبات کردند. این همانندخواهى و مبارزه جویى یک دعوت جهانى و تاریخى است. اکنون نیز این دعوت فراروى همه ى جهانیان است و مى توانند به جاى گزینش هر جنگ نظامى و اقتصادى و... به دعوت قرآن پاسخ دهند.[70]

در عصر نزول قرآن کریم بلاغت به اوج خود رسیده بود; لذا شعرا در بازار «عکاظ» به شعرخوانى مى پرداختند و شعرهاى برتر را با عنوان «معلقات سبع» با آب طلا نوشته، بر دیوار کعبه آویزان مى کردند. یکى از اندیشمندان در این زمینه مى گوید:
عرب عادت داشت که در مقام مسابقه در قصاید و سخنرانى هاى خویش دیگران را به تحدّى فراخواند. قرآن نیز از همین روش آنان را تحدّى کرد که مانند قرآن یا لااقل قسمتى از قرآن بیاورند، پس خبر داد که نخواهند توانست چنین کارى را انجام دهند.[71]
نمونه اى از این تفاخر و تحدّى در شعر «تمیم بن مُقبل» از شعراى پیشین عرب این گونه جلوه مى کند:
اذا مِتُّ عَنْ ذکرِ الْقَوافى فَلَنْ تَرى *** لها قائلاً بَعْدى اَطبّ و اَشْعَرا
اگر از گفتن اشعار لب فروبندم، پس از من دیگر کسى را نخواهى یافت که بهتر و پاکیزه تر از من شعر بگوید و در شاعرى از من استادتر باشد.[72]
ولید بن مغیره فخر مخزومى، گل سرسبد بوستان عرب (ریحانة العرب)، با تمام کینورزى و دشمنى با پیامبر(صلى الله علیه وآله) و پیام وحى، ناگزیر اعتراف کرد که این سخن بالاتر از افق کلام انسان است. او درباره ى کلام خدا که از زبان پیامبر(صلى الله علیه وآله) بیان مى شد چنین مى گوید:
گفتار او شیرینى خاصى دارد و زیبایى و طراوت فوق العاده اى; شاخه هایش پرمیوه و ریشه هایش پرمایه، و سخنى است که از هر سخن دیگر بالاتر مى رود و هیچ سخنى بر آن برترى نمى یابد.[73]
علامه صدر بلاغى در مقدمه ى تفسیر آلاء الرحمن همین بُعد از اعجاز را که اعجاز بیانى است، براى اعراب زمان پیامبر از دیگر ابعاد اعجاز قرآن روشن تر مى داند.[74]
سید قطب در این زمینه مى گوید:
تلاش اصلى من در مکتب قرآن همین است که جنبه ى هنرى و ویژگى هاى ادبى قرآن جلوه گر شود و اندیشه ها زیبایى نهفته ى آن را دریابند. به نظر من در آغاز نیز اعراب از همین طریق در حوزه ى جاذبه و شکوه هنر قرآن قرار گرفتند و همین بیان زیبا بود که تا عمق احساس آن ها نفوذ کرد و نفوسشان را برانگیخت.[75]
در نتیجه، دعوت قرآن به همانندآورى یک دعوت جهانى است و با آن که اعراب در بعد فصاحت و بلاغت یکه تاز میدان بودند و قبل از نزول قرآن، در اشعار و خطب همدیگر را به تحدى فرا مى خواندند، توان هماوردى با قرآن را نداشتند و تاکنون نیز هیچ کس توان مقابله با قرآن را نداشته و نخواهد داشت.

خداوند متعال در چند آيه از قرآن، مخالفان وحياني بودن قرآن را به تحدي فراخوانده است . اين دعوت در همان عصر نزول كه خداوندگاران شعر و ادب و فصاحت و بلاغت در مهبط وحي جشنواره‌هاي ادبي برگزار مي‌كردند و سروده‌هاي خويش را به پرده‌ي كعبه مي‌آويختند . با صداي رسا به گوش همگان رسيد: اما هيچ كس بدان پاسخي در خور نداد و بدين سان معجزه‌ي آخرين پيامبر بنيان‌هاي خويش را استوار ساخت . با اين حال، گوناگوني آراي قرآن شناسان و قرآن پژوهان در وجه اعجاز قرآن بسي شگفت‌انگيز است . تا جايي كه عده‌اي به اين ديدگاه رسيده‌اند كه اعجاز قرآن فراتر از آن است كه بتوان چند وچون آن را با زبان آدمي بيان كرد.
نويسنده‌ي محترم ضمن بيان معاني لغوي و اصطلاحي اعجاز و انعكاس اختلاف نظرها و حيرات افزايي‌هاي دانش مندان در وجوه اعجاز، به ريشه‌يابي اين گوناگوني در بيان وجوه پرداخته است .
كليد واژه‌ها : اعجاز،‌وجوه اعجاز، تحدي.

قرآن كريم،‌پناهنگاهي آسماني و مأمني آرام بخش و جاوداني است كه پناه جويانش را از هر بيم و گزندي در امان مي‌دارد . در كلام پيشوايان معصوم ما ـ به خصوص اميرمؤمنان حضرت علي (ع) ـ به ويژگي‌هايي از اين گنج نامه‌اي الهي اشاره شده است كه نشان مي‌دهد چرا از ميان ميليون‌ها و ميلياردها صفحه و صحيفه كه در گذر زمان،‌پا به عالم انديشه‌ي انسان نهاده‌اند ،‌تنها اين نبشتار بي‌هيچ رقيبي بر صدر نشسته است و سروري مي‌كند؛ بر هر تيرگي و تاريكي مي‌تازد و بي‌دريغ بر همه‌ي عالم مي‌تابد؛ هيچ كسي در تلألؤ آن نمي‌آسايد مگر آن كه به فهم حقيقتي نايل مي‌آيد يا از خطا و نقصي رهايي مي‌يابد.1
قرآن كريم جلوه‌گاه خداوند2 و مظهر اسم حكيم حضرت حق است3 و رشته‌ي محكمي است4 كه آدميان ، خود را به مدد آن تا به عرش بركشند و از چاه طبيعت برهند.
پاك و صافي شو و از چاه طبيعت به درآي *** كه صفـــــايي ندهد آب تراب آلوده
امام خميني (ره) مي‌نويسد:
اين كتاب بزرگ الهي كه از عالم غيب الهي و قرب روبوبي نازل شده و براي استفاده‌ي ما مهجوران و خلاصي ما زندانيان سجن طبيعت و مغلولان زنجيرهاي پيچ در پيچ هواي نفس و آمال به صورت لفظ و كلام درآمده، از بزرگ‌ترين مظاهر رحمت مطلقه‌ي الاهيه است5.
هيچ جا بهتر از قرآن نيست، هيچ مكتبي بالاتر از قرآن نيست. اين قرآن است كه هدايت مي‌كند ما را به مقاصد عاليه‌اي كه در باطن ذات ما توجه به او هست و خود نمي‌دانيم6.
گسترش پيام اين سروش هدايت در عرصه‌ي جهان و مواجهه‌ي استوار با مهاجمه‌ي كژانديشان از هر تبار و ديار، مستلزم توجه جدي به مبحث بنيادين و زيرساز اعجاز است . در اين ميان، مسأله‌ي مهمي شايان توجه است كه آيا تمامي آيات قرآن حاوي ويژگي اعجاز است يا برخي از آنها ؟ آيا هر يك از آيات از جنبه‌اي خاص، حايز صفت اعجاز است يا مي‌توان به وجوهي از اعجاز دست يافت كه بر تمامي آيات شريفه‌ي قرآن نقش بسته باشد و پرتو آن بر تارك تك‌تك اجزاي قرآن بدرخشد؟
پژوهش حاضر،‌افزون بر پرداختن به پرسش بالا، نگاهي به تنوع حيرت‌انگيز وجوه اعجاز قرآن در آراي دانشمندان و قرآن پژوهان مي‌افكند و مي‌كوشد موجبات اين اختلاف را مورد كاوش قرار دهد.

خليل بن احمد (م 170 ق ) صاحب كهن‌ترين كتاب لغت عرب،‌العين، « عجز» را به معناي ضعف و ناتواني دانسته است 7. لسان العرب نيز بر همين پايه،‌صورت‌هاي ديگر ساخته شده از اين واژه را توضيح مي‌دهد و مي نويسد: « عَجَّزَ الرجلُ و عاجَزَ ؛ 8 رفت و به او نرسيد» پس استمرا در ناتواني در معناي اين لغت نهفته است و در همين معناست اين آيه‌ي شريفه:
« وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِي آيَاتِنَا مُعَاجِزِينَ » [حج (22)،‌ (53) ]
آنان كه عاجزانه در ابطال آيات ما تلاش مي‌كنند. [ يا اين كه در فكر معاجزه هستند و معاجزه به مفهوم كوشش هر يك از دو طرف در عاجز كردن طرف مقابل است]‌
إعْجاز به معناي عاجز و ناتوان و درمانده ساختن ديگري است و از همين باب است:
« وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعجِزَاللهَ فِي الأَرْضِ» [ جن‌(72) ، 12]
و ما دانستيم كه هرگز خدا را عاجز نتوانيم كرد.
اما در معناي اصطلاحي اعجاز،‌دانشمندان علم كلام و قرآن شناسان، فراوان و موشكافانه سخن رانده‌اند. از آن جمله، علامه فاضل مقداد سيوري در شرح خود بر باب حادي عشر آورده است كه :
« المُعْجزُ هَوَ الأَمْرُ الخارقُ لِلْعادةِ المطابِقُ لِلدَّعْوي الْمَقْرونُ بِالتَّحَدِّي المُتَعَذِّرُ عَلَي الْخَلْقِ الإتْيانُ بِمِثلِهِ ؛9 معجزه امري است خارق عادت ومطابق ادعا كه هم راه با تحدي و همانند طلبي بوده و مردم از انجام آن درمانده گردند. »
شيخ طوسي ، هم‌چنين بر اختصاص معجزه به شخص آورنده‌ي آن تصريح مي‌كند تا ترديدي در دل مردم واقع نشود و صدق دعوي آورنده ،‌به روشني ثابت شود. 10
علامه‌ي طباطبايي در تعريف اعجاز مي‌نويسد:
« اَلأمْرُ الْخارِقُ لِلْعَادَةِ الدّالُّ عَلي تَصَرُّفِ ماوَراءِالطَّبِيعَهِ في عالَمِ الطَّبيعَهِ وَنَشْأَةِ الْمادَّةِ لابِمَعنَي الأَمْرِ الْمُبْطِلِ لِضَروُرَةِ الْعَقلِ ؛11 معجزه امري است خارق عادت كه بر دخالت و تصرف نيروي ماوراي طبيعت در عالم طبيعت و جهان مادي دلالت مي‌كند،‌نه آن كه به معناي امري باشد كه ضروريات عقلي (مانند قانون عليّت) را ابطال كند. »
در قرآن كريم، « اعجاز» در معناي اصطلاحي ياد شده به كار نرفته است، بلكه معمولاً از واژه‌هاي آيه و بينه ( آيات و بينات) استفاده شده است .
بنابر تعريف راغب اصفهاني، « آيه» به معناي نشانه و علامت آشكار، و « بينه» به معناي دليل روشن و واضح است،‌اعم از آن كه دليل عقلي باشد يا حسي.12
« لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَهٍ وَ يَحْيَي مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَهٍ » [انفال (8) ، 42]
تا هر كه هلاك مي‌شود از روي دليل به هلاكت رسد و هر كه زنده مي‌شود از روي دليل زندگي يابد.

وجوه اعجاز قرآن به طور كلي به دو قسمت قابل تقسيم‌اند: نخست، وجوهي كه براي پي‌بردن به آنها تسلط و تخصص در زبان عربي ضرورت دارد؛ دوم، وجوهي كه تنها به معاني و مفاهيم قرآن ارتباط مي‌يابند و آگاهي از آنها براي ناآشنايان با دقايق و ظريف ادبي زبان عربي نيز مقدور و ميسور است .
امّا به هر حال، مشهور ميان قرآن شناسان آن است كه مهم‌ترين وجه اعجاز در عصر نزول، فصاحت و بلاغت قرآن بوده و اين را عرب به روشني درمي‌يافت و بدين معرفت معترف بود و از اين جهت، حجت بر اعجاز، علاوه بر فصحا وبلغاي عرب، بر دو گروه ديگر نيز تام و تمام است:
1 ـ اعرابي كه معاصر نزول و معاشر رسول (ص) بودند اما در حد استادان مممتاز و مبرز بلاغت آن عصر كه بعضاً سروده‌هايشان بر پرده‌ي كعبه آويخته مي‌شد ـ معلقات - نبودند بلكه داوري در ترجيح سخن‌هاي بليغ را به آنها وامي‌نهادند و هر كه اندكي در احوال عرب آن روزگار تذمل كند اين تفاوت چشم‌گير مراتب بلاغت را در ميان آنها به طور كامل تشخيص مي‌دهد. اين گروه، پس از خضوع و تسليم استادان برجسته و داوران فراتر نشسته‌ي ادب عرب به غير بشري بودن قرآن ، عذري در عدم ايمان نخواهند داشت، هم‌چنان كه معاصران حضرت موسي (ع) ،‌حتي اگر نابينا بودند و امكان مشاهده‌ي عيني معجزات آن پيامبر بزرگ را نداشتند، با وجود گواهي آن همه انسان بينا، عذر بي‌خبري از ايشان پذيرفته نبود.
2 ـ گروه دوم، كليه‌ي عرب‌هاي پس از عصر نزول قرآن و نيز همه‌ي مردمان غير عرب در هر زماني هستند كه گرچه ممكن است با ادبيات عرب آشنايي نداشته باشند و با علم تفصيلي، وجوه اعجاز ادبي و بياني قرآن را درنيابند، ولي به يقين دريافته‌اند آنها كه اهل عربيت بوده‌اند وفصاحت تمام داشته‌اند در پيشگاه قرآن زاوي فروتني زدند و پيشاني خضوع بر خاك ساييدند.
علامه شعراني در اين مورد بيان جالبي دارد، وي مي‌نويسد:
خداوند عالم نفرمود يك تن مانند قرآن نمي تواند آورد، بلكه فرمود اگر همه‌ي جهان به يكديگر ياري برسانند باز مانند قرآن نياورند. يك تن عالم است و فصيح نيست و ديگر فصيح است و عالم نيست و يكي تاريخ داند و ديگري از علوم اجتماعي باخبر است و ديگري از حساب آگاه‌ است و يكي از رموز جنگ و يكي تجارب آموخته ، اگر همه باهم يار شوند و بخواهند به ياري يكديگر قرآني بسازند باز عاجز شوند وفرو مانند و اگر قرآن تأليف يك تن بشر باشد آيا ممكن است تمام مردم جهان از معارضه‌ي با او و نوشتن يك فصل مانند فصلي از كتاب او عاجز شوند و همه‌گونه كوشش نمايند و رنج به خود دهند و راضي به كشته شدن و اسيري شوند و مال خويش را به تاراج دهند و يك آيت [ سوره] مانند قرآن نياورند؟! … پس از آن حضرت تا امروز هم كه هزار [و چند صد ] سال مي‌گذرد، اين همه دشمنان اسلام نتوانستند يك سوره مانند قرآن بياورند با آن [همه ] حرص و ولع كه به اضمحلال اين دين حنيف دارند!13

آيا هماوردجويي قرآن در خطاب با عموم انسان‌ها در همه‌اي اعصار است يا صرفاً با قهرمان‌هاي فصاحت و بلاغت در عصر بعثت رسول مكرم اسلام؟
دكتر بنت الشاطي در گزارشي كه از مفهوم اعجاز و مخاطبان تحدي بنابر نظرگاه‌هاي باقلاني به دست داده است مدعي وجود تعارض در انديشه‌ي اين دانشمند شده است با اين بيان كه باقلاني در يك جا گفته است :
اين آيت ـ يعني معجزه‌ي قرآن ـ علمي است كه بر همگان لازم است آن را بپذيرند و سر تسليم در برابرش فرود آورند. اين در حالي است كه دانستيم مردم در درك اين حقيقت و رسيدن به اين علم، يا به عبارت ديگر به وجه دلالت آن، با يكديگر تفاوت دارند، زيا غير عرب تنها از طريق آگاهي يافتن از ناتواني عرب در اين مسأله به اين معرفت مي‌رسد كه قرآن معجزه است . غير عرب در معرفت اين امر واسطه‌هايي نياز دارند كه افرادي كه خود اهل فصاحت‌اند بدان نيازمند نيستند . اما زماني كه همين غير عرب از ناتواني اهل فصاحت در اين مسأله آگاهي مي‌يابد، به منزله‌ي آنان، مخاطب اين آيت و حجت قرار مي‌گيرد. به همين نحو،‌كساني هم كه اهل فصاحت‌اند، ولي در سطحي متوسط قرار دارند، به آن اندازه به درك مسأله‌ي اعجاز نايل نمي‌آيند كه صاحبان قدرت و توانايي و چيره‌دستان اين صناعت بدان نايل مي‌شوند. به همين دليل نيز، شايد اين متوسط‌ها از اين نظر در رديف غير عرب قرار گيرند كه تنها در صورت آگاهي يافتن از ناتواني خدواندگاران اين هنر حجت بر آنها تمام مي‌شود. بنابراين، در اين مسأله، آنان كه مرجع و معيارند مجموعه فصيحانند، نه تك‌تك آنها … 14 .
اما ديري نمي پايد كه دانشمد مزبور ، اين سخن خود را كه گفته بود تنها اعراب عصر بعثت مخاطب تحدي هستند، ناديده مي‌گيرد و مي‌گويد:
اين تحدي، به يكنحو،‌هم آنان و هم ديگران را مورد خطاب قرار مي‌دهد: ما به همان نحو كه از ناتواني مردم نخستين عصر [ در آوردن همانند قرآن ] آگاهي مي‌يابيم ، از ناتواني مردم ديگر عصرها نيز آگاه مي‌شويم، زيرا راه رسيدن به چنين آگاهي‌اي در هر دو مورد يكي است ، چرا كه همه به يك نحو مخاطب تحدي و مبارزه‌جويي قرار گرفته‌اند و از ديگر سوي ،‌روح به مخالفت و مبارزه برخاستن در همه‌ي طبايع به يك نحو موجود است و تكليف نيز به يك شيوه و بي آنكه تفاوتي در كار باشد متوجه همگان است.15
به نظر مي‌رسد تصور تعارض در سخنان علامه باقلاني، توهمي بيش نباشد كه از تعارض ظاهري دو سخن ياد شده نشأت گرفته باشد در حالي كه با اين توضيح مختصر، اشكال مذكور مرتفع مي‌شود كه : هر چند خطاب تحدي به همگان است اما در حقيقت اين متخصصان و نخبگان فصاحت و بلاغت ( يا هر يك از ديگر وجوه اعجاز قرآن ) هستند كه مخاطب تحدي واقع مي‌شود و اگر قرار باشد نمونه‌اي همانند قرآن برساخته شود، هر چند همه بخواهند،‌اما به طور طبيعي همان متخصصان مدعي و تلاشگر در اين كار خواهند بود. بنابراين اگر تا آخر تاريخ هم،‌همه مخاطب تحدي قرآن باشند، در عمل نگاه همه‌ي شكاكان در اعجاز براي مشاهده‌ي نتيجه‌ي كار به استادان فن به ويژه سرآمدان صدر تاريخ اسلام كه فحول ادبيت و عربيت بودند دوخته مي‌شود؛ گر چه تا ابدالدهر نيز هرگز توان كوچك‌ترين مقابله‌اي را در اين جهت نخواهندداشت ـ هم‌چنان كه طول تاريخ بشريت از صدر اسلام تاكنون نشان داده است و روز به روز اين ناتواني و شكست ظاهرتر و قطعي‌تر جلوه مي‌كند، پس تعارضي در كار نخواهد بود.

درباره‌ي وجوه اعجاز قرآن در طول تاريخ اسلام، فراوان گفته و نوشته‌اند، به گونه‌اي كه توصيف ، تبيين و بررسي آنها مستلزم چندين پژوهش گسترده و پردامنه است . اينكه به صورتي كاملاً مجمل و مختصر سيري داريم در مشهورترين وجوهي كه نامداران پهنه‌ي تفسير و قرآن پژوهي در آثار خود به يادگار نهاده‌اند و يا از قول آنها در آثار ديگران نقل شده است .

گوناگوني آراي قرآن پژوهان در امر اعجاز قرآن، بسي شگفت انگيز است . هر چند به تصريح تمامي انديشمندان مسلمان اصالت معجزه‌بودن قرآن كريم، حقيقتي است كه مورد پذيرش واتفاق همگان است و هيچ كس در آن ترديد روا نمي‌دارد ، با اين حال، اين كتاب آسماني، چون توسط بشر، در معرض تبيين علمي قرار مي‌گيرد ، معركه‌ها برمي‌انگيزد و هوش وخرد نقادان معاني و الفاظ را به بهت و حيرت وا مي‌دارد.
اينك به ذكر فشرده‌ي نظرات پرداخته ، از توضيح و تفصيل آنها صرف نظر مي‌كنيم:

علامه شعراني ضمن برشمردن وجوهي از اعجاز، يادآور مي‌گردد كه خواجه نصير الدين طوسي همه‌ي آنها را محتمل مي‌شمرد و سپس اظهار مي‌كند كه بحث از وجوه اعجاز ، بحثي غيرلازم است و دقت در علت اعجاز، وسوسه‌اي غير ضروري است كه نفعي جز انحراف ذهن از راه مستقيم ندارد.16 با توجه به توضيحات علامه شعراني در اثر ديگر خود، راه سعادت، مي‌توان گفت : ايشان توجه و وسواس بر كشف وجه اعجاز را براي اذهان ضعيف، مجاز نمي‌شمرد، ولي به طور كلي غير ضروري بودن اين بحث يا نهي از وسواس بي‌جا در چند و چون اين مفهوم، منافاتي با سودمند يا حتي مستحسن بودن اين مباحث ندارد، همچنان كه خود نيز در حد معمول و معقول بدان پرداخته است.17

در نقطه‌ي مقابل نظر پيشين، علامه جرجاني، اطلاع ما را از شكست اعراب در برابر تحدي قرآن،‌موجب بي‌نيازي از كاوش در چرايي اين واقعيت نمي‌داند و ترجيح جهل را بر علم در اين باره مجاز نمي‌شمرد و خود نيز در كاوش از اين چگونگي قدم در ميدان تحقيق مي‌نهد. 18

برخي از قرآن پژوهان و مفسران برآنند كه وجه اعجاز قرآن ـ هر چه باشدـ براي بشر قابل درك نيست و « ترديد در تعيين وجه اعجاز قرآن دليل بر نشناختن و درنيافتن وجه اعجاز قرآن است. »19 از دانشمنداني علامه مجلسي، 20 سكاكي 21 و حسن بن محمد قمي 22 مشابه اين نظر نقل شده است.

بسياري از دانشمندان تأكيد مي‌كنند كه اعجمي و حتي عرب غيرفصيح و ناآشنا با بلاغت، نمي‌تواند با علم تفصيلي و به گونه‌اي بديهي و ضروري، اعجاز قرآن را دريابد و تنها راه فهم اعجاز قرآن براي اين گروه، استدلال است.23
روشن است كه اين نظر درباره‌ي درك اعجاز بلاغي قرآن درست است، ولي آيا قرآن كريم، تنها از نظر بلاغت معجز‌است كه راه درك تفصيلي آن بر اعجمي مسدود باشد؟!

در مقابل رأي سابق، گروهي ديگر از دانش‌مندان، درك اعجاز قرآن را براي احدي از كساني كه بخواهند به وجهي از وجوه اعجاز دست يابند، غيرممكن نمي‌دانند؛ يعني همچنان كه ممكن است باب معارف قرآن بر روي كسي كه جز از بلاغت آن آگاهي ندارد ناگشوده بماند، كساني هم كه از بلاغت قرآن سررشته‌اي ندارند ممكن است از وجوه ديگر،‌روزنه‌اي براي مشاهده‌ي عظمت كبريايي و ماورايي اين كتاب براي خود بيابند.24

از ديرباز، كساني از مذاهب مختلف اسلامي همچون ابواسحاق نظام (م 436 ق) و ابن سنان خفاجي (م 466 ق) نظريه‌اي را مطرح كرده و گسترش داده‌اند كه بر آن است « رمز شكست اعراب در رويارويي با قرآن ، نه از ناحيه‌ي جنبه‌هاي دروني قرآن بلكه به سبب نيروي بازدارنده‌اي است كه خداوند نسبت به مخالفان و منكران حقانيت قرآن اعمال مي‌كند و به اين وسيله از همانند آوري آنان مانع مي‌شود.»25 ناگفته نماند كه برخي از منتقدان به نظريه‌ي صَرفه، يا كساني كه احتمال درستي آن را نيز مي‌دهند، علاوه بر نظريه‌ي صرفه، وجوه ديگر اعجاز را نيز صادق مي‌دانند،‌از اين گروه مي‌توان راغب اصفهاني26 و خواجه نصيرالدين طوسي27 را نام برد.

از نظرات تازه‌اي كه مطرح شده، مي‌توان نظر خالد العك را نام برد. وي مي‌نويسد: در قرآن كريم دوازده معنا وجود دارد كه اگر در تمام قرآن جز يكي از آنها نبود براي اثبات اعجاز آن كفايت مي‌كرد .اين معاني عبارت‌اند از : ايجاز لفظ،‌ تشبيه چيزي به چيز ديگر، استعاره، معاني نو، هماهنگي حروف و كلمات،‌فاصله‌هاي مقاطع كلام در آيات، تجانس ساختار كلمات، بيان قصص و احوال، اشتمال بر حكمت‌ها و اسرار، مبالغه در امر و نهي، حسن بيان مقاصد و اغراض، تمهيد مصالح و اسباب واخبار از آنچه بوده و خواهد بود.28
وجوه مذكور سيزده وجه است كه ممكن است مؤلف دو تا از آنها را باهم به حساب آورده باشد نظير تشبيه و استعاره . به هر حال با توجه به اين كه تمامي اين وجوه در كل ايات جريان ندارد معلوم مي‌شود كه از نظر ايشان وجود يكي از وجوه اعجاز در پاره‌اي از آيات براي اثبات اعجاز كل قرآن كفايت مي‌كند.

از جمله‌ي نظريه‌هاي قابل توجه در تبيين وجه اعجاز قرآن ، رأيي است كه بدرالدين زركشي اظهار داشته و مي‌گويد:
نظر اهل تحقيق آن است كه مي‌گويند اعجاز قرآن با تمامي وجوه ياد شده واقع شده است نه به تك‌تك آنها، چرا كه قرآن ، همه‌ي آنها را باهم جمع كرده پس معنا ندارد كه با وجود اشتمال بر همه، تنها به يك وجه نسبت داده شود.29

اعتقاد به اين كه در قرآن كريم، علوم اولين و آخرين نهفته است و تلاش براي يافتن راه‌ها و روش‌هاي استخراج اين دانش‌ها، برخلاف تصور معمول، سابقه‌اي طولاني در ميان مفسران و قرآن پژوهان دارد.
در توضيح بنياد اين روش گفته شده است كه معتقدان به اين نوع تفسير، با توسعه بخشيدن به اصطلاح « علم» ،‌برآنند كه قرآن در كنار علوم اعتقادي و عملي ديني، دربردارنده‌ي ديگر دانش‌هاي دنيا با وجود همه‌ي شاخه‌ها و گونه‌هاي متفاوت آن نيز هست.30
از پيشينيان، شايد شناخته‌ترين كسي كه كوشيد در اين راه به فهمي روشمند دست يابد و با جديت تمام،‌ديگران را به اين نوع نگرش فراخوند محمد غزالي (م 505 ق ) باشد كه هم در احياء علوم الدين 31 و هم در جواهر القرآن32 سخت بر اين نظر پاي فشرده است.
صاحب كتاب فكرةِ اعجاز القرآن كه به معرفي كوتاه آراي دانشمندان علوم قرآني از قرن دوم تا قرن چهاردهم پرداخته است، در موارد متعددي نظرات كساني همچون طنطاوي صاحب تفسير الجواهر را بازگو مي‌كند كه به تصريح يا اشاره وجه اعجاز قرآن را در رازگشايي از حقايق علمي جهان برشمرده‌اند.33

از جمله معتقدان به اين نظر علامه شمس الدين محمد آملي صاحب كتاب نفائس الفنون است . وي سبب اعجاز قرآن را دو عامل مي‌شمارد كه هر دو در تمامي آيات قرآن جاري و نمودار است . اين دو عامل عبارت اند از :
الف ) فصاحت و بلاغت منحصر به فردي كه تمام بليغان عرب را از همانند آوري عاجز ساخت .
ب ) اشتمال بر جميع معارف وحكم و محاسن شيم (اخلاق ) و اقاصيص اولين و آخرين و اخبار از مغيبات و كيفيت اداي طاعات و امتناع از منهيات و جميع آنچه در تكميل نفوس بشري و وصول به سعادت ابدي بدو احتياج افتد.34

اين مسراقه، بنابر آنچه سيوطي در اتقان از وي نقل مي‌كند بر آن است كه تمامي وجوهي كه عالمان در تبيين وجه اعجاز برشمرده‌اند درست است و با اين همه به يك دهم از ده يك كل وجوه اعجاز دست نيافته‌اند .35
زرقاني نيز به وجود هزاران وجه اعجاز در قرآن تصريح مي‌كند و مي‌گويد: بسيار اتفاق مي‌افتد كه يك معجزه تنها در يك آيه مشاهده مي‌شود،‌همچنان كه آيه‌ي « مباهله» به تنهايي يك معجزه است.36

آنچه اين نظر را از نظريه‌ي پيشين متمايز مي‌سازد، توجه به عنصر تعيين كننده‌ي زمان در ظهور معجزات قرآن است . بنابراين اعتقاد، وجوه اعجاز قرآن، نه تنها بيش از آن است كه قابل استقصا و شمارش باشد بلكه قرآن با مردم هر عصر و زمان با زبان خودشان از اعجاز خود سخن مي‌گويد و متناسب سطح درك و ظرفيت فهم و خرد و آگاهي آنها،‌ابعادي از معجزات خود را آشكار مي‌سازد. پس مي‌توان گفت: قرآن، كتاب همه‌ي دوران‌هاست كه همواره به زبان روزگار خود سخن مي‌گويد.37

سخن در عوامل ايجاد اختلاف ميان دانشمندان قرآن پژوه پيرامون توضيح در چگونگي اعجاز قرآن و زوايا و دريچه‌هاي آن، پيچيده و گسترده است . آن چه به اجمال مي‌توان آورد طرح آنها در ساختار سه عنوان كلي ذيل است :
الف ـ عوامل انساني و شخصي ؛
ب ـ عوامل علمي و اجتماعي
ج ـ عوامل قرآني

اين عوامل به نوبه‌ي خود به مؤلفه‌هاي ديگري بخش‌پذيرند:
1 ـ دشواري بيان يك احساس دروني : اساساً درك و بيان يك احساس قلبي و جمال بيكران در قالب الفاظ سخت ثقيل و برگرده‌ي زبان،‌تحمل ناپذير است.
2 ـ تفاوت مراتب درك : گوناگوني دريافت باطني انسان‌ها از آن حقيقت شكوهمند نيز امكان توضيح واحد را كاهش مي‌دهد.
3 ـ اختلاف در بيان و تعبير: اختلاف سليقه و تفاوت در گزينش معيارها و تعريف‌ها نيز از جمله‌ي موجبات ناهماهنگي در تحليل و تبيين وجوه اعجاز است.

اين مقوله نيز خود متشكل از اسباب گوناگوني است :
1 ـ بررسي‌هاي علمي و تخصصي : پيشرفت زمان، طرح پرسش‌هاي جديد و گسترش عرصه‌ي انديشه‌ي تخصصي موجب طرح روي كرد تازه و مباحث نوين در زمينه‌ي اعجاز قرآن گرديد.
2 ـ رشد و گسترش علوم : رشد دانش‌ها موجب اصلاحات تازه يا ساختار بهتر بخشيدن به مباحث و تنظيم مطلوب‌تر مباحث بوده است.
3 ـ كشف وجوه تازه در اعجاز قرآن : علاوه بر عوامل ياد شده، بايد از طرح عناوين تازه در وجوه اعجاز سخن گفت كه بر پيشينيان پوشيده مانده بود.

شايد بتوان گفت مهم‌ترين عوامل ايجاد اختلاف ميان اذهان بشري در تبيين وجوه اعجاز در خود قرآن كريم نهفته است :
1ـ بي‌كرانگي دنياي قرآن ؛
2 ـ تفاوت مراتب ظهور اعجاز در آيات؛
3 ـ تفاوت دامنه‌ي وجوه اعجاز در شمول بر آيات.

مشاهده شد تمامي شرايط اعجاز در معجزه‌ي جاودان اسلام يعني قرآن كريم موجود است و از همان صدر نزول ، مخالفان و شكاكان را به تحدي دعوت كرده است . درخشش اعجاز قرآن به گونه‌اي است كه نه تنها استوانه‌هاي فصاحت و بلاغت و اركان ادبيات عرب در صدر اسلام و بلكه در طول تاريخ تا به امروز را خاضع كرده است بلكه براي تمامي مشتاقان راستين درك حقانيت قرآن راه و روش‌هاي اطمينان بخش و يقين آور تدارك ديده است .
بنابراين به رغم تحير و سرگشتگي دانشمندان در طول اعصار در تبيين چند و چون اعجاز، همگان اعم از مسلمان و غيرمسلمان در پيشگاه عظمت قرآن سر تسليم فرود آورده‌اند و هيچ كس را توان و ياراي ايستادگي در برابر تحدي آن نبوده است .

در بحث تحدى گفته شد كه براساس قانون تماثل كه مى‏گويد«حم الامثال فى ما يجوز و فى ما لا يجوز واحد»، اگر اين قرآن، سخن بشر باشد نه كلام خداوند، پس افراد بشر - كه مانند رسول اكرم (ص) در بشر بودن هستند - بايد بتوانند كتابى اين چنين بياورند و اگر نتوانند روشن مى‏شود كه قرآن، كتاب الهى است نه بشرى.! اين قانون، قانونى عقلى است و مشركين نيز آن را قبول دارند وگرنه، نمى‏شد براساس آن استدلال كرد.
مشركين از همين قانون بر ضد وحى و نبوت استفاده كرده، مى‏گويند: بر اساس قانون تماثل اگر مدعى پيامبرى راست مى‏گويد و بر او، كه به گفته خودش بشرى است مانند ما: «قل انما أنا بشر مثلكم » (2) وحى نازل مى‏شود و ملائكه را مى‏بيند، پس چرا براى ما اين حالت پيش نمى‏آيد؟ مگر مانيز مثل او نيستيم و مگر قانون تماثل نمى‏گويد كه در افراد همانند، اگر چيزى براى يكى ممكن بود، براى ديگر افراد نيز ممكن است؟ بنابراين، تا وقتى كه بر ما وحى نازل نشود، صحت وحى و نيز حقانيت دين را نمى‏پذيريم.
اين شبهه در واقع، اشكالى است عمومى و مربوط به اعجاز همه انبيا و اختصاصى به قرآن ندارد؛ زيرا هر پيامبرى كه معجزه‏اى بياورد و در برابر منكران، تحدى به آوردن مثل آن كند، منكران نيز مى‏توانند براساس قاعده تماثل بگويند كه چون تو نيز بشرى مانند ما هستى «ان أنتم الا بشر مثلنا» (3) پس چرا بر ما نيز وحى نمى‏شود و چرا ما نيز مثل تو نمى‏توانيم معجزه‏اى داشته باشيم.

خداى سبحان در برابر اين استدلال مشركان كه در هنگام ديدن معجزات انبيا مى‏گفتند: «لن نؤمن حتى نؤتى مثل ما أوتى رسل اللّه » (4) : به تو ايمان نمى‏آوريم مگر اينكه آنچه به رسولان الهى داده شده است به ما نيز داده شود، مى‏فرمايد: «اللّه أعلم حيث يجعل رسالته» (5) : خداوند مى‏داند كه رسالتش را در چه كسى قرار دهد. رسالت در جايى قرار مى‏گيرد كه لياقت وطهارت و عصمت در آنجا باشد. اگر پيامبر به دستور خدا به ما مى‏گويد من بشرى مثل شما هستم: «قل انما أنا بشر مثلكم» (6) بعد از آن هم مى‏گويد: «يوحى الىّ»يعنى دريافت وحى و داشتن معجزه مربوط به ويژگى روحى فوق‏العاده‏اى است كه او دارد و ديگر افراد عادى بشر آن را ندارند و به دليل همان ويژگى و لياقت است كه وحى به او داده شده است و رسالت الهى به گزاف به هر بشرى داده نمى‏شود .
بنابراين، اگر چه قانون تماثل تخصيص‏ناپذير است ولى آن حضرت به دليل خصيصه فوق‏العاده‏اى كه دراد تخصصا از اين قانون خارج است. البته تحليل مسئله، محصول ديگرى را به همراه دارد و آن اينكه قانون تماثل تنها در محدوده خاص خود، حاكم است و چون افراد عادى از لحاظ سعه روح و شرح صدر و عصمت نفس مثل پيامبر (ص)نيستند، لذا مشمول كبراى قانون تماثل نخواهند بود و چون انبياى ديگر و نيز اولياى معصوم الهى در اصل عصمت و طهارت روح مثل پيامبراند، لذا آن ذوات مقدس نيز از فيض وحى برخوردارند و درجات وحى يابى آنان وابسته به مراتب عصمت و ولايت آنهاست .
نتيجه آنكه در بين جوامع انسانى افراد فراوانى يافت شده‏اند به نام انبيا و ائمه معصومين (عليهم‏السلام) كه به فيض وحى يابى فايز آمده‏اند (البته با تفاوتى كه ميان پيامبر و امام است) و اين گروه چون در اصل عصمت، نه در درجه آن، مثل يكديگرند، لذاكبراى قانون تماثل درباره آنها صادق است ولى افراد ديگر از بشر، مثل پيامبر نيست لذا مشمول آن قانون نخواهند بود و چون تماثل آنها با پيامبر در محدوده بدن مادى و جسم طبيعى است، احكام مربوط به بدن و جسم (با حفظ حيثيت تماثل جسمى) بين آنها مشترك است .

تحدی، در لغت یعنی مبارزه طلبی و معارضه كردن، و در اصطلاح یك واقعیت تاریخی قرآنی است كه عبارت است از امر خداوند به مخالفان و منكران وحی قرآن و صدق نبوت حضرت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ كه اگر طبق ادعای خود، قرآن را مجعول و پیش خود ساخته و اساطیر الاولین می‎دانند، نظیر آن را بیاورند.[1]

آیات تحدی در قرآن به دو صورت مطرح گردیده‎اند:[2] الف. تحدی به صورت عام و كلی؛ ب. تحدی به صورت خاص و جزئی؛
آیاتی كه تحدی به صورت كلی در آن ها مطرح شده است به ترتیب نزول از این قرارند:
1. «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً»[3]
«بگو اگر جن و انس اتفاق كنند كه همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد، هرچند یكدیگر را در این كار كمك كنند».[4]
2. «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِینَ».[5]
«آیا آن‎ها می‎گویند: «او قرآن را به دروغ به خدا نسبت داده است»؟ بگو: «اگر راست می‎گویید، یك سوره همانند آن بیاورید، و غیر از خدا هر كس را می‎توانید (به یاری) طلبید!»
3. «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِینَ»
«آیا می‎گویند: «او به دروغ این قرآن را به خدا نسبت داده و ساختگی است؟» بگو: «اگرراست می‎گویید، شما هم ده سوره‎ی ساختگی همانند این قرآن را بیاورید؛ و تمام كسانی را كه می‎توانید، ـ غیر از خدا ـ برای این كار دعوت كنید!».
4. «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ كانُوا صادِقِینَ»[6].
«یا می‎گویند: قرآن را به خدا افترا بسته؟ ولی آنان ایمان ندارند، اگر راست می‎‏گویند سخنی همانند آن بیاورند.»
5. «وَ إِنْ كُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرِینَ»[7]
«و اگر درباره آن چه بر بنده خود (پیامبر) نازل كرده‎ایم شك و تردید دارید، (دست كم) یك سوره همانند آن بیاورید، و گواهان خود را ـ غیر خدا ـ فرا خوانید اگر راست می‎گویید. پس اگر چنین نكردید ـ كه نخواهید كرد ـ از آتشی بترسید كه هیزم آن، (بدن‎های مردم (گنهكار) و سنگها (بتها) است، و برای كافران آماده شده است!».
در آیات قرآن كریم، گاه تحدی به كل قرآن، گاه به ده سوره و گاه به یك سوره از آن صورت گرفته است. این گونه تحدّی زمینه ساز این سؤال شده است كه راز این درخواست‎ها و همانند خواهی‎های متفاوت چیست؟
پاسخی كه معمولا داده می‎شود این است كه قرآن با این شیوه، تحدی از اشد به اخف نموده است تا اعجاز قرآن بهتر به كرسی نشیند. در آغاز درخواست كرده تا همانند كل قرآن را بیاورند. پس از آن كه تلاش برای همانندآوری كل قرآن صورت گرفت و ناتوانی بشر از آوردن همانند آن روشن شد، ده سوره همانند سور قرآن را می‎طلبد و پس از تلاش و اثبات عجز آنان از آوردن ده سوره، قرآن از آنان می‎خواهد كه یك سوره همانند قرآن بیاورند. به این ترتیب قرآن مجید سه بار با فاصله‎ی زمانی انگیزه‎های مردم را به سوی همانند آوری قرآن سوق داده و عجز آنان از آوردن همانند قرآن را در سه مرحله با سیر از دشوارتر به آسان‎تر به اثبات رسانده است.
این پاسخ، بر یك پیش فرض استوار است و آن این كه نزول و به ویژه ابلاغ آیات یاد شده به ترتیبی بوده باشد كه در این پاسخ مطرح شده است. به این معنی كه اوّل آیات تحدی به كل قرآن، سپس آیات تحدی به ده سوره و در نهایت آیات تحدی به یك سوره نازل شده است. در حالی كه در آیات قرآن هیچ شاهدی بر این مدّعا وجود ندارد.
بعلاوه قول مشهور بین مفسران و دانشمندان علوم قرآنی آن است كه سوره یونس كه مشتمل بر آیات تحدی به یك سوره است قبل از سوره‎ی هود كه مشتمل بر آیات تحدی به ده سوره می‎باشد، نازل شده است.[8] و به این دلیل پیش فرض یاد شده مورد تردید قرار گرفته و پاسخ یاد شده را دچار تزلزل ساخته است. این نكته مفسران را بر آن داشته است كه تبیین و توجیه‎های دیگری را به میان كشند و یا دفاعی ویژه از پیش فرض یاد شده به عمل آورند.[9]
در این جا به منظور جلوگیری از اطاله‎ی سخن از پرداختن به نقد و بررسی اقوال یاد شده خودداری كرده و به بیان وجهی كه به نظر ما سازگارترین وجه با آیات است اكتفا می‎كنیم.
گرچه اكثر قریب به اتفاق مفسران و دانشمندان علوم قرآنی مفاد آیات تحدی به مثل قرآن را به كل قرآن دانسته‎اند ولی این احتمال كه مقصود از قرآن در این آیات معنای جنسی باشد و درصدد بیان مقدار معجزه قرآن نباشد به صورت جدّی مطرح است زیرا قرآن از ماده قرائت است و قرائت و تلاوت، هم بر كل قرآن صادق است و هم بر جزء آن. علاوه بر آن هنگام نزول این آیات، تمام سوره‎های قرآن نازل نشده بود. بنابراین نمی‎توان تحدی در این آیات را تحدی به كل قرآن دانست. در این صورت بحث از «ترتیب تحدی» در این مورد رنگ می‎بازد. ولی با فرض پذیرش قول مفسران در این خصوص می‎توان گفت آیات تحدّی در مرحله اوّل ازبشر می‎خواهد كه اگر در خدایی بودن قرآن تردید دارد كتابی همانند قرآن كه دارای همه‎ی امتیازات قرآن باشد بیاورند و پس از آن كه عجزشان ثابت شد تخفیف داده می‎فرماید: یك سوره كه از هر جهت شبیه سور قرآنی باشد و همه امتیازات یكی از سور قرآن را دربرداشته باشد بیاورند، و پس از آن كه از چنین امری نیز عاجز شدند تخفیف داده از ایشان می‎خواهد كه ده سوره بسازند كه هر كدام دارای یكی از جهات اعجاز قرآن باشد بطوری كه مجموع آن ده سوره بتواند ویژگی‎های یك سوره قرآن را دارا باشد. بدیهی است كه ساختن یك سوره كه از هر نظر شبیه یك سوره قرآن باشد، مشكل‎تر از فراهم آوردن چند سوره است كه هر یك در یك جهت شبیه قرآن باشد.پس تحدی از اشد به اخف صورت گرفته و معقول است.[10]
در دسته‎ای دیگر از آیات قرآن، تحدی به صورت خاص مطرح شده است[11] كه تنها به عناوین موضوعات اشاره می‎كنیم:
1. تحدی به آورنده‎ی قرآن.
2. تحدی به فصاحت و بلافت.
3. تحدی به هماهنگی و عدم اختلاف.
4. تحدی به خبرهای غیبی.

گسترده‎ترین تحدی از میان آیات قرآن در آیه‎ی 88 سوره‎ی اسراء انجام گرفته است. مخاطب این مبارزه طلبی، جن و انس یعنی همه جهانیانند. از این آیه به خوبی استفاده می‎شود كه ابعاد اعجاز قرآن اختصاص به فصاحت و بلاغت و زبان خاص آن كه زبان عربی است نداشته و از جهات مختلف مطرح است؛ و گرنه دعوت به مقابله غیر عرب با یك كتاب عربی بی‎تناسب است.[12]
لازم به توضیح است كه هم آوردی خواستن (تحدی) در آن نیست كه سخنی همسان و همانند سخن خدا بیاورند به گونه‎ای كه در شیوه‎ی بیان و نحوه‎ی تعبیر كاملاً همانند باشد، زیرا این گونه همانندی جز با تقلید امكان پذیر نیست! بلكه مقصود از «تحدی» آوردن سخنی است كه هم چون قرآن از نظر معنویت دارای جایگاهی ارجمند و والا بوده و در درجه‎ی اعلای بلاغت و فصاحت قرار گرفته باشد؛ سخنی توانا و قدرتمند، رسا و گویا، با محتوایی بلند و متین و استوار باشد. علمای بیان با معیارهای مشخصی، درجات رفعت و انحطاط هر كلامی را معین ساخته‎اند و برتری كلامی بر كلام دیگر با همین معیارها مشخص می‎گردد. در علم «بلاغت» به تفصیل از آن معیارها سخن گفته شده است.[13]

برخی از متكلمان مسلمان قایل به این هستند كه خداوند همت و اراده‎ی مدعیان را برای پاسخ گویی به قرآن و آوردن نظیر آن سست می‎كند و نظر آنان را از این كار «صرف» می‎كند یعنی برمی‎گرداند. به این نظریه «صرفه» گفته‎اند.[14] قول به صرفه نه تنها از دو جنبه‎ی نظری خدشه پذیر است بلكه از حیث عملی نیز بطلانش ثابت شده است. زیرا تاریخ برخی از معارضه‎ها را با قرآن ثبت نموده است كه البته مایه‎ی عبرت و شگفتی است. بنابراین در مقابل تحدّی، معارضه صورت گرفته است،امّا سرانجام جز خسارت و فضاحت برای معارضه كنندگان حاصل نشده است. نمونه‎هایی از این معارضه‎ها به شرح زیر است:
مسیلمه كذاب كه ادعای نبوت و پیامبری داشت در مقابل سوره‎ی «فیل» این جملات را ساخته است: الفیل، ما الفیل، و ما ادراك ما الفیل، له ذنب و بیل و خرطوم طویل....[15]
یكی از نویسندگان مسیحی كه مدعی معارضه با قرآن است در مقابل سوره «حمد» با اقتباسی كه از خود سوره داشته است، سوره خودساخته‎ای عرضه نموده است: الحمد للرحمن، رب الاكوان، الملك الدّیان، لك العباده و بك المستعان، اهدنا صراط الایمان.[16] و در مقابل سوره كوثر گفته است: انا اعطیناك الجواهر، فصلّ لربك وجاهر و لا تعتمد قول ساحر! این فرد با تقلید كامل از نظم و تركیب آیات قرآنی و تغییر برخی از الفاظ آن چنین تلقین می‎كند كه با قرآن معارضه نموده است. او همین بافته‎هایش را نیز از مسیلمه كذاب به سرقت برده است. مسیلمه در برابر سوره‎ی كوثر گفته است: انا اعطیناك الجماهر، فصل لربك و هاجر و انّ مبغضك رجلٌ كافر.[17]
نمونه‎هایی دیگر نیز از معارضه‎های واهی و بی‎اساس وجود دارد كه برای همیشه به بایگانی تاریخ سپرده شده‎اند.[18]

تحدى : هماورد خواهى قرآن از منكران وحيانى بودن آن

آيات تحدى:

مراحل تحدى:

گستره تحدى:

هماورد نمايان:

منابع

قرآن معجزه جاويدان پيامبر اسلام و سند زنده حقانيت راه اوست. قرآن عزيز تنها معجزه حاضر در عصر ماست كه گواه هميشه صادق اسلام و راهنماي انسانها است.
از تعريفهايي كه براي معجزه بيان شد برمي‌آيد كه معجزه در اصطلاح عبارت از امر خارق عادتي است كه براي اثبات ادعاي نوبت آورده مي‌شود بطوري كه موافق ادعا باشد و شخص ديگري نتواند مثل آن را انجام دهد بلكه همه درآوردن آن عاجز باشند. ولي با اين حال معجزه امري منافي با حكم عقل يا باطل كننده اصل عليت نيست.[1]
اكنون پرسش اين است كه اعجاز قرآن از كدام جهت است يعني تحدي قرآن به آوردن « مثل» آن يعني چه؟ و مثليت در چه جهتي مراد است. پاسخ به اين پرسش موضوع اين قسمت نوشتار است. كه ديدگاهها را در اين زمينه بررسي مي‌كند . اين نوشتار در چند قسمت ارائه مي‌گردد.
قسمت اولك بررسي تحدي و مبارزه طلبي قرآن كريم ( دليل اعجاز قرآن).
قسمت دوم : بررسي ديدگاهها درباره جهت اعجاز قرآن(رمز مثل نداشتن آن9.
قسمت سوم: راز اعجاز قرآن كريم.

آياتي كه تحدي (مبارزه طلبي) قرآن در آنها مطرح شده است چند گونه است. گاهي مردم را در مورد كل قرآن و يا ده سوره آن به مبارزه مي‌طلبد و گاهي مي‌فرمايد اگر مي‌توانيد يك سوره مثل آن بياوريد. به اين آيات توجه كنيد:
« قل لئن اجتمعت الانس و الجن علي ان يأتوا بمثل هذاالقرآن لايأتون بمثله و لو كان بعضهم لبعض ظهيرا »[2]
« بگو اگر تمامي انسان و جن جمع شوند تا مثل اين قرآن را بياورند نخواهند توانست و لو آنكه برخي آنها به كمك ديگران بشتابند.»
« ام يقولون افتريه قل فاتوا بعشر سور مثله مفتريات و ادعوا من استطعتم من دون الله ان كنتم صادقين » [3]
« آيا مي‌گويند كه [ محمد (ص)] افترا مي‌بندند (و كلام خود را كلام خدا مي خواند) پس ده سوره مانند آن بسازيد و بياوريد و از هر كس، غير از خدا، مي‌خواهيد كمك بگيريد، اگر راست مي‌گوييد.»
« و ان كنتم في ريب مما نزلنا علي عبدنا فأتوا بسورة من مثله و ادعوا شهداكم من دون الله ان كنتم صادقين »[4]
« و اگر در مورد آنچه به بنده خود‌[محمد(ص)] نازل كرديم شكي داريد پس سوره‌اي از جنس آن بياوريد و گواهان خود را ، غير از خدا بخوانيد، اگر راستگويانيد.»
سوره يونس آيه 38 نيز مضموني شبيه آيه 23 سوره بقره دارد. « فأ‌توا بسورة مثله » با اين تفاوت كه كلمه « من» در سوره بقره هست اما در سوره يونس « مثله» بدون كلمه « من» آمده است. ( در مورد اين نكته بعدا توضيح خواهيم داد. )
« ام يقولون تقوله بل لايؤمنون فليأتوا بحديث مثله ان كانوا صادقين»[5]
« يا ( آيا) مي‌گويند او قرآن را از خود بافته است بلكه ايمان نمي‌آورند . اگر راست مي‌گويند پس كلامي مثل آن ( قرآن) را بياورند.»
هر چند كه ظاهر كلمه « مثله » اين است كه كل قرآن مراد باشد ولي كلمه حديث « كلام» شامل كمتر از يك سوره هم مي‌شود. و لذا برخي احتمال داده‌اند كه مقدار معجزه بودن قرآن يك سوره و يا تعدادي از آيات است كه به اندازه يك سوره باشد.[6]
تذكر: نكته جالب در آيات فوق اين است: آنجايي كه سخن از آوردن مثل كل قرآن ياده سوره آن است سخني از ياري افراد به همديگر است اما جائي كه سخن از يك سوره و حديث است مسأله شاهدان ـ و نه ياوران ـ را مطرح مي‌كند. علت اين تعبيرات شايد اين باشد كه در صورت اول اين كاربراي يك نفر مشكل است و يا اينكه اشاره به وجود اعجاز قرآن و مراتب آن است.

1ـ شمول افرادي: قرآن مي‌فرمايد: « لئن اجتمعت الجن و الانس علي ان يأتوا بمثل هذاالقرآن لايأتون بمثله » [7] يعني اگر همه افراد انسانها و حتي جن‌ها جمع شوند نمي‌توانند مثل قرآن را بياورند و به اصطلاح، عام افرادي است. بطوري كه شامل همه افراد موجود انسانها و حتي افرادي كه در آينده مي‌آيند مي‌شود.
2ـ شمول زماني: يعني اين دعوت و تحدي قرآن از زمان صدر اسلام شروع شده و هميشه ادامه دارد و لذا مي‌فرمايد:
« فان لم تفعلوا و لن تفعلوا » [8]
اگر در گذشته نتوانستيد مثل قرآن را بياوريد و هرگز هم نخواهيد توانست .
3ـ شمول احوالي: در هيچ حالي نمي‌توانيد مثل قرآن را بياوريد يعني اگر عرب و يا عجم،‌اديب(متخصص ادبيات عرب) و يا متخصص در هر زمينه ديگر باشد نمي‌توانيد مثل قرآن را بياوريد. البته اين مطلب از اطلاق آيه استفاده مي‌شود.[9]
و از اين شمول و عموم و اطلاق آيه مي‌توان استفاده كرد كه آن جهت و رمز اعجاز قرآن بايد چيزي ديگر باشد. كه شامل همه زمانها و همه احوال باشد. و اين در حالي است كه برخي مثل شاطبي مي‌گويند: اعجاز قرآن مخصوص زمان صدر اسلام است. و همين كه اديبان آن دوره نتوانستند مثل قرآن را بياورند دليل معجزه بودن قرآن است و در اعصار بعدي فقط به همين مطلب احتجاج مي‌شود.[10]

در سوره بقره آيه 12 ميخوانيم : « فأتوا بسورة من مثله » در مورد مرجع ضمير غايب « مثله» مي‌توان چند احتمال را مطرح كرد:
1ـ مرجع ضمير قرآن (مانزّلنا) باشد يعني: « پس سوره‌اي از جنس (از مثل) قرآن بياوريد.»
از ظاهر آيه همين معنا استفاده مي‌شود و مشهور در زبان‌ها هم همين است و علامه طباطبائي (ره) در الميزان نيز اين احتمال را ذكر مي‌كند.[11]
2ـ مرجع ضمير خدا باشد يعني : « اگر مي‌توانيد سوره‌اي از مثل خدا بياوريد» اين مطلب در كلام الزملكاني (م 651 ق) به عنوان يك احتمال نقل شده كه ضعيف است چرا كه سياق اين آيه با آيه «قل فأتوا بعشر سور مثله » [12] واحد است در حالي كه ضمير در اين آيه به خدا بر نمي‌گردد.[13]
3ـ مرجع ضمير به عبد (پيامبر (ص)) برمي‌گردد،‌يعني : « پس سوره‌اي از مثل پيامبر (ص) ( كه امي است) بياوريد.» يعني صدور يك سوره مثل سوره‌هاي قرآن از فردي درس نخوانده مثل پيامبر (ص) ممكن نيست. اين احتمال را علامه طباطبائي در الميزان [14] بيان مي‌كند.
تذكر: شايد اين مطلب اشاره به مراتب اعجاز نيز باشد. يعني آوردن يك سوره با توجه به اينكه همه جهات اعجاز را در برندارد از فردي امي معجزه است و از افراد امي برنمي‌آيد همانطور كه آوردن ده سوره ( با توجه به محتواي آن سوره‌ها و جهات عديده اعجاز آنها) از دست افراد كثير با تخصص‌هاي گوناگون هم ساخته نيست.
يعني هر آيه‌اي خطاب به شخص يا اشخاص خاص(امي ـ جن و انس) است و مرتبه‌اي از اعجاز را بيان مي‌كند . و شاهد اين مطلب همان چيزي است كه قبلاً بيان كرديم كه تحدي قرآن در مورد ده سوره و كل قرآن همراه با اشاره به ياوران انس و جن است اما در مورد تحدي به يك سوره سخني از آنها به ميان نمي‌ايد بلكه داوران و شاهداني را براي قضاوت بين دو سوره كه از فرد امي صادر مي‌شود فرا مي‌خواند . تا روشن شود كه هيچ فرد امي نمي‌تواند مثل پيامبر(ص) باشد و سوره‌اي معجزه آسا آورد.
و از اين مطلب جواب « الزملكاني » هم روشن شد كه سياق دو آيه يكسان نيست چرا كه در سوره هود سخن از ده سوره ـ و نه يك سوره ـ است. و نيز در سوره هود مرجعي مثل « عبد » وجود ندارد و نيز كلمه « من» در آنجا نيست.
پس هر چند ظاهر آيه معناي اول را نشان مي‌دهد اما معناي سوم دقيق‌تر بنظر مي‌رسد.
4ـ علامه طباطبائي (ره) در الميزان[15] احتمال ديگر نيز مطرح مي‌كند كه ضمير به خود سوره(بقره مثلاً) برگردد. و سپس آن احتمال را تضعيف مي‌كند.

در اين مورد آراء و نظريه‌هاي متفاوتي از زمانهاي قديم مطرح بوده است ولي اين نظريه‌ها را مي‌توان در يازده ديدگاه خلاصه كرد، كه ما به آنها اشاره مي‌كنيم و به مهمترين طرفداران هر ديدگاه اشاره مي‌كنيم، و اگر يك نفر در مورد چند ديدگاه نظر مثبت دارد او را در همه موارد ذكر مي‌كنيم:

يعني قرآن يك معجزه ادبي است به طوري كه فصيح بودن آن در حد اعلاي فصاحت و بليغ و رسا بودن آن نيز كامل است به طوري كه در قبل و بعد از ظهور اسلام هيچ شعر يا خطبه و كلام عربي به پايه آن نرسيده است. [16]

هر چند قرآن از حروف و كلمات معمولي زبان عرب تشكيل شده است اما نظم خاص خود و تأليف منحصر به فرد آن در تركيبات كلامي ان معجزه است يعني سبك خاص آن، نه شعر، نه نظم است بلكه كلامي خاص است كه قابل تقليد نيست.
چرا كه خداوند از همه حروف و كلمات و تركيبات آگاهي دارد و بهترين آنها را انتخاب كرده است ولي ما نه علم كامل الهي را داريم و نه قدرت او را و لذا نمي‌توانيم مثل او سخني بگوئيم.[17]

از همان اوايل بعثت پيامبر(ص) تأثير شگرف قرآن در قلوب مردم واضح بود به طوري كه مشركين عرب، مردم رااز گوش دادن به قرآن منع مي‌كردند تا جذب كلام الهي نشوند و شيريني آن را نچشند.
و همين مطلب امروزه گاهي، تحت عنوان« موسيقي قرآن» خوانده مي‌شود كه برخي از متأخران مصر و ايران به آن تمايل دارند. و مي‌گويند اين جنبه از قران معجزه است و ديگران از آوردن كلامي كه چنين تأثيري داشته باشد عاجزند.[18]

وقتي معارف قرآن در زمينه توحيد و صفات خدا با ديگر كتابهاي آسماني و سخنان فلاسفه و حكما، مقايسه مي‌شود متوجه مي‌شويم كه قرآن چيز ديگري است كه عقل‌ها را متحير مي‌نمايد. و ديگران از آوردن معارفي مثل آن عاجزند و اين در حالي است كه همه اين معارف توسط يك فرد امّي ( بي‌سواد ) بيان شده است قائل اين سخن آية الله خوئي (ره) است.[19]

نظام تشريع و قانون گذاري قرآن از چنان متانت و استواري برخوردار است كه هيچ كس قادر نيست مثل آن را بياورد بلكه انسان‌ها هر قانوني كه مي‌گذارند پس از گذشت چندي اشكالات و سستي آن آشكار مي‌شود و خود ناچار به تغيير آن مي‌شوند. براي مثال قرآن به نظام عدل و وسط، برادري و علم دعوت مي‌كند و در جايي كه به آخرت مي‌پردازد دنيا را هم فراموش نمي‌كند . قائل اين سخن نيز آية الله خوئي (ره) است.[20]

قرآن كريم وقتي سخن از توحيد و معاد و نبوت مي‌كند چنان استوار و بر اساس قوانين صحيح فكر ( منطق ) سخن مي‌گويد، تو گويي پيامبر اسلام(ص) ده‌ها سال منطق و فلسفه خوانده است در حالي كه او يك فرد امي بود. اين ، اعجاز قرآن را مي‌رساند چرا كه هيچ فرد امي نمي‌تواند اينگون سخن بگويد.
از جمله قائلين اين سخن شيخ محمد جواد بلاغي صاحب تفسير آلاء الرحمن است.[21]

قرآن در موارد متعددي از اقوام گذشته كه اثري از آنها نبود مثل قوم لوط و عاد و ثمود و ... سخن گفته است و اكتشافات بعدي باستان‌شناسان اين مسائل را اثبات كرده و مي‌كند. و يا در مواردي از مسائل آينده سخن مي‌راند مثل پيش‌بيني شكست ايران از روم كه به وقوع پيوست . اين اخبار غيبي است كه بشر عادي از آوردن مثل آن عاجز است . [22]

يكي از ابعاد اعجاز قرآن كه در چند قرن اخير ظاهر شد و بسياري از متخصصان علوم را به شگفتي واداشت و برخي صاحب‌نظران علوم قرآن بدان تصريح كرده‌اند همان گزاره‌هاي قرآن در مورد مسايل علمي مثل: زوجيت گياهان و حركت خورشيد و زمين است. در حالي كه انسانها تا قرن‌ها بعد از نزول قرآن بدان مطالب علمي دسترسي نداشتند. يا به نظريه بطلميوسي كه برخلاف آنهاست، معتقد بودند.[23]

قرآن در طي 23 سال بر پيامبر (ص) نازل شد كه گاهي در شرايط جنگ، صلح، سفر و ... بود ولي با اين حال اختلاف و تناقضي در بيانات قرآني وجود ندارد. در حالي كه اگر يك نويسنده در طي چند سال مشغول نوشتن باشد گاهي در ابتدا و انتها و مطالب داخل نوشته تناقضاتي به چشم مي‌خورد.
اين مطلب، اعجاز قرآن را مي‌رساند كه هيچ انساني نمي‌تواند مثل قرآن اينگونه سخن گويد. از جمله كساني كه اين نظريه را پذيرفته‌اند آيه الله خوئي(ره) در البيان است . [24]
همچنين شيخ محمد جواد بلاغي نيز قبل از ايشان قائل به اين نظر شده‌اند.[25]

برخي از صاحب‌نظران برآنند كه اعجاز قرآن كريم اين است كه تغيير عظيم و جدي و انقلاب بزرگي در حيات انسان به وجود آورده است كه با قوانين عادي و تجربي بشر در اجتماعي و سنن تاريخي سازگار نيست.
به عنوان نمونه وضع اجتماعي اعراب جزيرة العرب را مثال مي‌زنند كه قبل از اسلام با تمدن و مدنيت آشنا نبودند ولي كتابي مثل قرآن از آنجا برخاست در حالي كه هر كتاب آئينه فرهنگ و علم جامعه خويش است اما قرآن كريم برخلاف قوانين طبيعي و اجتماعي بوجود آمد و توانست جامعه عرب را صاحب فرهنگ و تمدن جديدي كند.[26]

برخي معتقدند كه اعجاز قرآن از ان جهت است كه خداوند اجازه نمي‌دهد كسي مثل قرآن را بياورد يعني قدرت را از مخالفين سلب مي‌كند. البته اين نظريه به سه صورت تصوير شده است.[27]
اول: اين كه بگوئيم خداوند انگيزه افراد مخالف قرآن را سلب مي‌كند.
دوم: اينكه بگوئيم خداوند علوم لازم آنها را سلب مي‌كند.
سوم : اينكه بگوئيم با اينكه قصد مخالفت دارند و قدرت برآوردن مثل قرآن دارند، اما خداوند جلوي آنها را جبرا مي‌گيرد.
البته به اين ديدگاه جواب‌هاي متعددي داده شده است. [28] و معمولاً اساتيد و صاحب‌نظران علوم قرآن اين ديدگاه را نمي‌پذيرند.[29]
دوازدهم: همه اين جهات از اعجاز قرآن است(مگر صرفه):
اين حاصل كلام علامه طباطبائي (ره) و آيه الله خوئي (ره) و نيز استاد معرفت است كه در ادامه نوشتار بدان مي‌پردازيم. اين ديدگاه در بين علماي سابق هم طرفداراني داشته است مثل:
1ـ سيد عبدالل شبر(م 1242 ق)[30]
2ـ شيخ محمد جواد بلاغي.[31]

قرآن كريم داراي ابعاد گوناگوني مثل فصاحت، بلاغت، اخبار غيبي گذشته و آينده، اسرار علمي، موسيقي خاص(جذب نفوس يا روحانيت خاص قرآن)، معارف عالي، قوانين محكم، براهيم عالي و استقامت بيان است . كه همه اين ابعاد از اعجاز قرآن است.
و فقط قرآن از لحاظ صرف معجزه نيست. بلكه صرفه باطل است.
البته همان‌طور كه گذشت اين ديدگاه مورد قبول ما، يعني ديدگاه دوازدهم،‌در علماي سابق و حاضر طرفداراني دارد و هر كدام اين ديدگاه را به روش خاص تفسي كرده‌اند. كه به برخي آنها اشاره مي‌كنيم:
1ـ از كلمات علامه طباطبايي (ره) و آية الله معرفت بر‌مي‌آيد كه :
تمام ابعاد قرآن معجزه است ولي با اختلاف مخاطبين متفاوت است. براي مثال قرآن معجزه ادبي براي اديبان و معجزه سياسي براي اهل سياست و معجزه در حكمت براي حكيمان و .... است . بنابراين نظريه اعجاز قرآن، شامل همه افراد و همه زمانها و همه حالات مي‌شود.[32]
2ـ شيخ محمد جواد بلاغي صاحب تفسير آلاء الرحمن مي‌فرمايد:
براي اعراب و بقيه مردم ابعاد ديگر اعجاز (مثل اسرارغيبي و ...) وجود دارد.[33]
آية الله معرفت مي‌فرمايد اگر چه ظاهر قرآن اين است كه ( با توجه به تبحر مردم عرب صدر اسلام در علوم ادبي) اعجاز قرآن از جنبه فصاحت و بلاغت است اما در دوره‌هاي بعد كه خطاب عمومي شد و شامل همه بشريت گرديد تحدي قرآن هم با همه جهات صورت مي‌گيرد و منحصر در فصاحت و بلاغت نيست.[34]
3ـ آية الله خوئي (ره) نيز همه اين ابعاد را نشانه اعجاز قرآن مي‌داند. اما آن را منحصر به مخاطبين عرب يا عجم و يا اهل فن و علم خاص نمي‌كند.[35]

طرفداران ديدگاه دوازدهم، در لابلاي بحث‌هاي دلايلي را مي‌آورند از جمله مي‌فرمايند:
اول: اگر اعجاز قرآن منحصر به فصاحت و بلاغت باشد، اعجاز قرآن منحصر به اعراب مي‌شود كه اين مطلب را درك مي‌كنند آن هم اعرابي كه اديب باشند. در حالي كه قرآن براي همه بشر آمده و همانگونه كه گذشت تحدي آن هم از جهت افراد و زمانها شمول دارد.[36]
دوم: از آنجا كه فصاحت و بلاغت امري مبهم و ذوقي است و معيار كاملي ندارد، لذا انحصار اعجاز قرآن در فصاحت و بلاغت موجب شد كه برخي از بزرگان در دامن قول به صرفه بيفتند، از جمله سيد موتضي (ره) و ديگران كه ديدند كلمات فصيح و بليغ در عرب زياد است و برخي در الفاظ مشابه سوره‌هاي كوچك قرآن است(هر چند در محتوا به پاي آن نمي‌رسيد) و لذا ديدگاه صرفه را پذيرفتند.[37]
بررسي و اشكالات : در مورد اين نظريه دو اشكال اساسي مطرح شده است كه عبارتند از:
اول: اگر اعجاز قرآن شامل غير از فصاحت و بلاغت باشد(يعني اعجاز علمي و اسرار غيبي و ...) در اين صورت اين اعجاز در همه سوره‌ها يافت نمي‌شود.[38]
در مورد مي توان به دو گونه پاسخ داد:
الف ـ جواب نقضي: برخي از وجوه اعجاز قرآن مثل تأثير در نفوس (اعجاز روحاني يا موسيقي خاص قرآن 9 در همه سوره‌ها يافت مي‌شود پس بايد آن را هم ملحق به فصاحت و بلاغت كنند و از وجوه اعجاز قرآن بدانند چرا كه در همه سوره‌ها هست و كسي هم نتوانسته مثل آن را بياورد.
ب ـ جواب حلّي: از آنجا كه قبلاً ثابت كرديم كه اعجاز قرآن شامل همه افراد و حالات بشر و زمانها مي‌شود پس تحدي قرآن به نسبت به هر مخاطب خاصي به نوع ويژه‌اي است يعني به اديب مي‌گويد اگر مي‌تواني مثل قرآن را در فصاحت و بلاغت بياور و به هر متخصص بر طبق تخصص او تحدي مي‌كند پس وجه اعجاز هر سوره، نسبت به هر شخص متفاوت است.
علاوه بر آنكه در بخش اول بيان كرديم كه قرآن در جائي كه اعجاز را در يك سوره و كلام كوتاه مطرح مي‌كند « فأتوا بسورة من مثله » [39] صدور يك سوره از يك فرد امي را مطرح مي كند بنابراين كه (ضمير « من مثله» به عبد، كه پيامبر است برگردد) پس در آن مورد و بر طبق ظاهر قرآن تحدي به فصاحت و بلاغت و امثال اين امور است.
اما در جائي كه تحدي به همه قرآن يا ده سوره مي‌شود همه افراد بشر را به مبارزه مي‌طلبد و لذا بر طبق استعداد و تخصص افراد همه ابعاد اعجاز مطرح مي‌گردد.
دوم: فصاحت و بلاغت قرآن در خود قرآن وجود دارد و از لحاظ قرآن بودن معجزه است.
اما ابعاد ديگر اعجاز مثل اخبار غيبي و اسرار علمي به هر زبان يا در هر كتابي كه باشد معجزه است و اعجاز آنها ربطي به قرآن بودن آنها ندارد. يعني اگر كسي با لفظ فارسي يا انگليسي هم خبر غيبي بدهد آيه و معجزه است در صورتي كه ما مي‌خواهيم اعجاز خاص قرآن را ثابت كنيم.
پاسخ: در آيات تحدي كلمه « مثل »[40] آمده است، و اين كلمه اطلاق دارد يعني نفرموده است كه : « اگر مي‌توانيد مثل الفاظ قرآن را در فصاحت و بلاغت آوريد.» بلكه فرموده است كه : « اگر مي‌توانيد مثل قرآن را بياوريد.» يعني مثل الفاظ و تركيبهاي قرآن يا مثل معاني بلند و اخبار غيبي آن.
البته اعجاز قرآن در الفاظ و تركيب‌هاي كلامي با توجه به مضامين و معاني و محتواي خاص آن است. پس اگر كسي الفاظي و تركيبي فصيح و بليغ شبيه قرآن بياورد كه محتواي آن را نداشته باشد، نتوانسته است مثل قرآن را بياورد.[41] و نيز اگر كسي محتوا و اخبار غيبي بياورد كه داراي الفاظ عربي و تركيبهاي فصيح و بليغ مشابه قرآن باشد نتوانسته است مثل قرآن را بياورد. پس نه لفظ فصيح و بليغ قرآن و نه محتواي آن به تنهايي قرآن نيست هر چند كه هر كدام از آنها بعدي از اعجاز قرآن است چون در حد اعلا واقع شده و بشر نتوانسته نظير آنها را بياورد .

بنابرآنچه كه گذشت، اعجاز قرآن ابعاد متعددي مثل فصاحت، بلاغت، محتوا، اخبار غيبي و ... دارد. وجه و جهت تحدي و مبارزه‌طلبي قرآن همه وجوه اعجاز قرآن است( غير از صرفه كه باطل است).
البته جهات اعجاز قرآن نسبت به مخاطبين مختلف، متفاوت است و هر كسي را بر اساس تخصص و استعداد او و در همان زمينه به مبارزه مي‌طلبد. هر چند اعجاز قرآن و تحدي آن شامل همه زمانها مي‌گردد. و همينكه در طول چهارده قرن كسي نتوانسته مثل قرآن را بياورد، اعجاز قرآن و حقانيت و صداقت پيامبر اسلام (ص) ثابت مي‌شود.
قسمت سوم: راز اعجاز قرآن: چرا پس از چهارده‌قرن هنوز كسي نتوانسته است به تحدي (مبارزه طلبي ) قرآن پاسخ دهد و سوره‌اي مثل آن بياورد. رمز اين عجز و ناتواني در چيست؟ آيا انسان‌ها ، زبان عرب و قواعد آن را نمي‌توانند فراگيرند؟ آيا علم بشر ناكافي است؟
همين پرسش مشكل است كه برخي از متفكران و صاحب‌نظران را به دامن « صرفه» انداخته است. در پاسخ به اين پرسش مي‌توان اينگونه گفت: قرآن كلامي است كه از جهات و ابعاد گوناگون معجزه است قرآن كتابي است با الفاظ محدود و معاني بسيار و عالي،‌قرآن كتابي است با الفاظ عربي معمولي اما در اوج فصاحت و بلاغت كه مثل آن وجود ندارد.
قرآن مثل هر كتاب ديگر از سه عنصر « لفظ، معنا و نظم » تشكيل شده است پس اگر كسي بخواهد كتابي مثل قرآن بياورد بايد حداقل سه شرط داشته باشد:
1ـ علم به تمام الفاظ، اسم‌ها، فعل‌ها و ... داشته باشد بطوري كه بتواند بهترين و مناسبترين آنها در هر جمله به كار بندد.
2ـ عل او تمام معني الفاظ، اسم‌ها ، فعل‌ها و ... را بفهمد تا بتواند در موقع سخن گفتن بهترين و مناسبترين معنا را در مورد مقصود خود ارائه دهد.
3- علم به تمام وجوه نظم كلمات و معاني داشته باشد تا بتواند در مواقع لزوم بهترين و مناسب‌ترين آنها را براي كلام خويش انتخاب كند.
از آنجا كه اين ( الفاظ، معاني، نظم آنها ) هنگامي كه در همديگر ضرب شوند يك مجموعه بي‌نهايت (به اصطلاح رياضي ) را تشكيل مي‌دهند . لذا تسلط و احاطه بر آنها و حضور ذهن در مورد همه اين امور براي يك انسان مقدور نيست. علاوه بر آنكه مطالب و محتواي عالي قرآن و اسرار علمي و جهات ديگر آن، خود، علومي ديگر را مي‌طلبد كه در دسترس بشر نيست.
پس تنها خداست كه بر همه چيز احاطه دارد و علم او نامحدود است و مي‌تواند اين مجموعه را يكجا در نظر گيرد و كتابي بوجود آورد كه فصيح‌ترين الفاظ، صحيح‌ترين معاني و بهترين نظم را استفاده كند: « ان الله علي كل شيء قدير»[42] آري به نظر مي‌رسد كه سر عجز انسان درآوردن مثل قرآن و راز اعجاز اين كتاب الهي در محدوديت علم و عقل بشر و نامحدود بودن علم و عقل خدا نهفته است: « و ما اوتيتم من العلم الاقليلاً »[43].
و از اين روست كه هر چه علم بشر بيشتر رشد كند و عقل و تفكر او قوي‌تر و عميق گردد، بهتر مي‌تواند، اسرار الفاظ، معاني و نظم قرآن را دريابد و بر اعجاب او نسبت به اين كتاب آسماني افزوده مي‌شود، ولي هيچگاه قادر نخواهد بود، مثل آن را بياورد.
« قل لئن اجتمعت الانس و الجن علي ان يأتوا بمثل هذا القرآن لا يأتون بمثله و لوكان بعضهم لبعض ظهيراً » [44]
« بگو اگر تمام انسان و جن جمع شوند تا مثل اين قرآن را بياورند، نخواهند توانست و لو آنكه برخي آنها به كمك ديگران بشتابند.».