اردبیل 

جغرافیا
شهر اردبیل در ارتفاع ۳۰۰۰ متری از سطح دریا و در میان کوه‌های طالش و سبلان واقع در رشته‌کوه البرز در شمال غرب فلات ایران جای گرفته‌است و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های ملایم است.

مردم
جمعیت این شهر براساس سرشماری سراسری سال ۱۳۸۵ ایران، برابر با ۴۱۲٬۶۶۹ نفر است. زبان مردم شهر اردبیل ترکی آذربایجانی است. مذهب اکثر مردم این شهر، اسلام (شیعه دوازده‌امامی) بوده و مسلمانان اهل سنت در روستاهایی نظیر عنبران سکونت دارند. هم‌چنین مسیحیان شهر که اغلب ارمنی بوده‌اند در دهه‌های گذشته مهاجرت نموده‌اند.

وجه تسمیه
غالب صاحب‌نظران نام قدیمی شهر را «آرتاویل» و از ریشه اوستایی می‌دانند. این نام از ترکیب دو کلمه «آرتا» (به‌معنی مقدس که در فارسی میانه تبدیل به «ارد» شده‌است و در کلماتی نظیر اردشیر آمده‌است) و «ویل» تشکیل شده‌است. امروزه در مناطق تالش‌نشین استان، هنوز هم به اردبیل، «آردویل» می‌گویند که معنی «شهر مقدس» را می‌دهد.

پیشینه

بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلیاردبیل از شهرهای کهن ایران است که حدود ۵۰۰۰ سال قدمت دارد.در لوحه‌های گلی سومریان به صورت ارتا ثبت گردیده‌است که خود قدمت شهر را تا ۵۰۰۰ سال میرساند. این شهر در زمان حکومت بنی‌امیه مرکز حکومت آذربایجان و در زمان بنی‌عباس مرکز قیام بابک خرمدین بوده‌ است. در سال ۶۱۸ هجری مورد حمله مغولان قرار گرفت.در دوران باستان نیز که ایران به چهار ولایت تقسیم شده بود اردبیل مرکز ولایت باختر شامل آذربایجان، ارمنستان و آران بوده‌است.[۱۲]اما در زمان تیموریان و صفویان، نهضت تشیع و جنبش‌های سیاسی ایران از این شهر برخاست. اردبیل در زمان صفویان آباد گردید و به اوج اعتبار، عزت، و عظمت خود رسید، اما پس از انقراض این سلسله در پیشامدها و تحولات تاریخی دوره نادرشاه و اوایل قاجار و به‌خصوص با ورود قشون روسیه به ایران و حوادث دوران مشروطیت، از رونق و اهمیت افتاد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در ۲۴ فروردین ۱۳۷۲ به مرکز استان تبدیل شد.

از آثار تاریخی اردبیل که برخی به دوره پیش از اسلام می‌رسد، می‌توان از دهکده آتشگاه، شهر هیر، شهریور، و مسجد جامع اردبیل که در قدیم آتشکده بوده‌است، نام برد. با توجه به این‌که این مسجد، بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین مسجد اردبیل است، احتمال می‌رود یکی از واحدهای آن، کتابخانه بوده، ولی در تاریخ اردبیل اشاره‌ای به آن نشده‌ است.

بسیاری از مؤلفان دوره اسلامی، بنای شهر اردبیل را به فیروز، پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند و می‌نویسند که اردبیل به دستور این پادشاه، که در سده پنجم میلادی می‌زیست، ساخته شده‌است.فردوسی در شاهنامه بنای اردبیل را به پیروز ساسانی نسبت می‌دهد.

اما تاریخ اردبیل خیلی قدیمی‌تر از زمان فیروز ساسانی است. زیرا که فیروز درسال ۴۵۹ میلادی به سلطنت رسیده‌است و ۳۴ سال قبل از این تاریخ، بهرام پنجم ملقب به بهرام گور در مقابل حمله هیاتله از راه اردبیل به آمل وگرگان و سپس به خراسان رفته و در آن‌جا، خاقان هیاتله را کشته‌است. این موضوع در شاهنامه فردوسی آمده‌است:

چو آگاهی آمد به بهرام‌شاه که خاقان به مرو است چندان سپاه 
همی راند لشکر چو تزکوه سیل به آمل گذشت از ره اردبیل

در زمان فیروز به دلیل حمله طوایف شمال (هون‌ها) ویران گردید و به دستور فیروز، آباد گردید و برج و بارو درآن ساخته گردید و از این‌رو بنای آن‌را به فیروز نسبت می‌دهند.

در داستان سیاوش در شاهنامه فردوسی نیز نام اردبیل آمده بود.

درقرن ششم قبل از میلاد زرتشت پیامبر بزرگ ایران ظهور کرد و بنا به روایت اوستا، کتاب یسنا در بالای کوه سبلان بر او نازل شده‌است.

شهر اردبیل به علت نزدیکی به قفقاز و گرجستان و ارمنستان، جایگاه ویژه‌ای داشت به‌طوری که در زمان جنگ‌های ایران و روس در عهد قاجار، اردبیل مرکز استقرار نیرو و ستاد عملیات سپاه ایران در برابر طوایف شمال بوده‌است.

باستانشناسی اردبیل
منطقه اردبیل حداقل از هزاره ششم قبل از میلاد مسکونی بوده‌است. براساس پژوهش، سراسر منطقه از تپه‌های باستانی پوشیده شده‌است. کاوش‌های مقدماتی در برخی از نواحی اردبیل به ویژه در قسمت‌های شمالی و شرقی آن نشان می‌دهد که اردبیل از کانونهای مهم فرهنگ مگالی تیک یا سنگ افراشتی بوده‌است. مردم مگالی تیک شرق آذربایجان که ماهیت قومی آنها می‌باید از عناصر کاسی و هوری بوده باشد، دهها اثر مگالی تیک پرارزش از خود به یادگار گذاشته‌اند. کشفیات اخیر در محوطه باستانی شهر یئری مشکین شهر، پرتو تازه‌ای به تمدن و فرهنگ هشت هزارساله اقوام ساکن در اردبیل و اطراف آن افکنده‌است و انتشار نتیجه کشفیات می‌تواند ارتباط تمدن و فرهنگ مگالی تیک اردبیل را با دیگر مناطق ایران و آذربایجان تاریخی و قفقاز و شرق آسیای صغیر مشخص کند. تصاویر هیکل‌های سنگی شهر یئری با تصاویر هیکل‌ها و سرهای آدمیانی که برروی اجاق‌های نعل اسبی ایغدیر (ایگدیر درشمال شرقی ترکیه در نزدیکی مرز ایران و ارمنستان) نقش بسته شباهت تام دارد.آثاریافت شده درموزه باستانشناسی اردبیل موجود میباشند.

اردبیل درعصر مفرغ
آثار به‌دست‌آمده در حفاری‌های صورت‌گرفته در اردبیل، نشان از حیات در دوره مفرغ را به‌اثبات می‌رساند. آثار به‌دست‌آمده شامل شمشیرهای مسی، خنجرهای مختلف، تیر و سرنیزه، حلقه برای گرفتن زه کمان و تیردان‌های مسی، از نوع تبری که در لرستان پیدا شده و باستان‌شناسان، تاریخ آن را قریب سه‌هزارسال قبل ازمیلاد معین کرده‌اند، در ناحیه اردبیل نیز پیداشده‌است چون این اشیا ازمفرغ‌های به‌دست آمده لرستان ساده‌ترند، این امر قدمت اردبیل را فراتر هم می‌برد.باستان‌شناسان در یکی از گورها تعدادی مهره عقیق، لاجورد، شیشه، یک دکمه طلا و سفال به دست آورده‌اند.

درضمن حفاری در تپه نادری اردبیل، باستان شناسان موفق شدند بقایای معماری عصر مفرغ را به دست آورند.این بقایا از دوره‌های عصر آهن ۲ و ۳ و نمونه‌هایی از دوره‌های اشکانی، ساسانی، سلجوقی و اوایل دوره اسلامی میباشند.این نوع معماری بسیار شناخته شده و در تمام دنیا به ویژه در معماری شرق ترکیه بسیار دیده شده‌است.

دردیگرکاوشها درمنطقه گیلوان اردبیل مواردی به شرح ذیل کشف گردیده‌اند:

دو گور مربوط به دوره عصر مفرغ جدید (حدود سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد)
یک گور مربوط به عصر آهن (حدود سال‎های ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد)
چهار گور مربوط به دوره هخامنشی
۹۹ گور مربوط به عصر آهن (سال‎های ۲۲۰۰ تا ۲۸۰۰ پیش از میلاد)
موضوع قابل توجه در گور‎های عصر آهن تدفین‎های دسته جمعی است که در گور‎های این عصر بی نظیر است که این موضوع نشان از همان تداوم فرهنگی از عصر مفروغ جدید تا عصر آهن است.سازه‎های گور‎های گیلوان از نوع سازه‎های چاله‎ای است و تدفین اسکلت‎ها به صورت چمباته‎ای انجام شده‌است. جهت سر این اسکلت‎ها نشان دهنده این مطلب است که: اجسادی که در صبح دفن شده‎اند سرشان به طرف شرق و آن‏هایی که در ظهر دفن شده‎اند، سرشان به طرف جنوب بوده‌است.

از اشیایی که همراه با اسکلت‎ها به دست آمده می‌توان به خنجر، سرنیزه و پیکان در گور مردان و سنجاق سینه، مهره‎های تزئینی، پولک و... در گور زنان اشاره کرد.

سفال اردبیل دردوره مفرغ
بررسی باستان شناسان بر روی ۱۲ قلعه و گورستان قدیمی اردبیل که قدمت آنها به دوره عصر آهن می‌رسد سبب کشف سفال‌هایی شد که بیانگر تداوم فرهنگی از عصر مفرغ جدید تا دوره اشکانی است.این سفال از لحاظ طرح و نقش بسیار شبیه به هم بوده که به سفال نوع اردبیل درتاریخ معروف شده‌است. بر اساس آن می‌توان تداوم فرهنگی نقوش سبک اردبیل را نشان داد. چرا که سبک و فرم سفال‌ها در ملی دوران‌های مختلف تغییر چندانی نکرده‌است.

گورستانهای کشف شده پیش ازتاریخ دراردبیل
بررسی‌های انجام شده در۴ نوع قبر در منطقه اردبیل دوران عصر آهن I تا آهن III رابه وضوح ترسیم مینماید.. که تقریبا هیچ کدام از قبرها سالم نبود. و به نظر می‌رسد در گذشته‌های بسیار دور مورد تاراج قرار گرفته‌است.این نوع ازگورستان هارا، کورگان می‌نامند. در تمامی مناطق قفقاز و ماوراء قفقاز پراکنده هستند و به لحاظ سازه و معماری به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. هر کدام دارای مشخصات خاصی هستند ولی عملکرد تمام آنها به یک گونه بوده‌است. گورستان‌های بررسی شده بین اردبیل و مشکین شهر قرار دارند.

اولین شهر لوله‌کشی‌شده آب
اردبیل، اولین شهر ایران از لحاظ لوله کشی آب مشروب میباشد. تاریخ این لوله کشی احتمالا به دوره صفوی معطوف میگردد. بطوریکه آثار آن درحفاریهای صورت پذیرفته شده موجود میباشد[۲۴][منابع معتبرتر از مسجدسلیمان به عنوان اولین نام میبرند، جهت اثبات درستی ادعای مطرح شده نیاز به مدارک بیشتر است] [۲۵] [۲۶]

جاذبه‌های توریستی

موزه اردبیلآرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و مسجد جامع اردبیل از بناهای تاریخی این شهر به‌شمار می‌روند. از جاذبه‌های طبیعی این شهر دریاچه شورابیل و بقعه شیخ جبراییل در داخل شهر و دریاچه نئور، جنگل فندق‌لو، و پیکره سنگی بابا داوود عنبران و شهر توریستی سرعین در نزدیکی این شهر می‌باشد.

از دیگر آب‌های معدنی که اغلب مزین به زیبایی‌های بی‌نظیر طبیعی می‌باشند عبارت‌اند از: سردابه، قطورسویی، دودو، ایلاندو (که بر اثر زلزله ویران شده‌است)، مشه سویی، شابیل، قینرجه، ویلادره، خلخال سویی و... همچنین آبشارها و عوارض طبیعی دیدنی مانند آبشار شورشورنه عنبران، آبشار نره‌گر در روستای اسبوی خلخال، آبشار سردابه، دریاچه واقع در قله سلطان سبلان، روستای زیبای نمهیل و سواحل رود قزل اوزن، جاده فوق‌العاده زیبای خلخال به اسالم، مراتع وسیع دامنه سبلان و...

هتل‌های اردبیل
اردبیل به واسطه داشتن مناظربی نظیر طبیعی، شاید به جرات بتوان گفت رتبه نخست گردشگری درایران رادارا میباشد.اردبیل وسرعین به واسطه پذیرش گردشگر، میزبان مسافران تابستانی وزمستانی میباشد.درتابستان استفاده از مناطق خوش آب وهوای اردبیل ودرپاییزوزمستان به واسطه دارا بودن پیست اسکی آلوارس وآبگرمهای معدنی سرعین میزبان مسافران میباشد.لذا هتل عای زیردرخدمت میهمانان میباشد:[۳۱]

هتل دریا اردبیل
هتل شیخ صفی اردبیل
هتل لاله سرعین
هتل آپارتمان اترک سرعین
هتل آپارتمان سپیدسرعین
هتل آپارتمان دنیز سرعین
هتل آپارتمان فانوس سرعین
هتل آپارتمان آنا
هتل آپارتمان تخت طاووس
هتل قصر سرعین

غذاهای محلی
آش شیر، آش دوغ، پیچاق قیمه، کوفته، لَوَنگی، خشیل، هرا، قویماق، ترشی قرمه، ساج ایچی، سبزی قرمه، سوغان سو، آش اوماج، آَش یارما، بزباش، خورشت قاتق، تاس‌کباب، چیغیرتما، حلوا زرد، تر حلوا، حلوای زنجبیل، قیساوا و قیقاناق.

آش دوغاین غذای سنتی اردبیل باتوجه به استقبال بی نظیر، به عنوانی غذای سنتی جهانی درحال ثبت میباشد.

سوغات
سرشیر، کره، حلوای سیاه، آبنبات، شیرینیهای محلی و تخمه آفتابگردان، عسل خالص سبلان، عصاره شهدآمیز گلهای رنگارنگ و عطرآگین طبیعت سرسبز سبلان مشهورترین سوغات منطقه می‌باشد. حلوای سیاه استان به صورت معجونی از جوانه گندم و کره طبیعی نشاط بخش و مقوی است.[۳۶]

بازار تاریخی اردبیل
بازار اردبیل یادگاری از دوره صفوی و ماقبل انست. در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول بازارهای اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده‌اند.

تقسیم بندی کل بازاراردبیل عبارتنداز: بازار بقالان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه، چاقو فروشان، کلاه دوزان و... سرای دیگر اشاره کرد.راسته‌های موجود در بازار اردبیل عبارتند: از راسته اصلی بازار، راسته قیصریه، علافان، راسته پیرعبدالملک، بازار زرگران، سراجان، پارچه فروشان، کفاشان، مسگران، چاقوسازان، آهنگران و سراهای آنها.در قرن هفتم و هشتم بازار اردبیل رونق فراوان داشته‌است. در دوره‌های بعد، قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه‌ها و سراها از موقوفات بقعه شیخ صفی الدین بشمار می‌رفت و درآمد و عواید حاصله به مصرف مخارج این بقعه می‌رسید.

موزه‌ها
اردبیل به دلیل داشتن تاریخ کهن، همواره آثارتاریخی بیشماری رادر خود جای داده‌است. به همین دلیل آثار موجود در موزه‌های اصفهان، تبریز میراثی از تاریخ اردبیل به شمار میرود که دردوره‌های تاریخی بالاخص دوره صفویه از این دوران میباشد.

موزه تاریخ طبیعی اردبیل
موزه مردم شناسی اردبیل
موزه صنایع دستی اردبیل
موزه مفاخردینی اردبیل
موزه مفاخراردبیل
موزه تخصصی باستانشناسی(درمحل بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
موزه سنگ و کتابخانه تخصصی بقعه شیخ صفی (درمحل بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
موزه چینی‌ها یا چینی خانه (درمحل بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
موزه باستان شناسی مشگین شهر

حمام‌های تاریخی
حمام‌های تاریخی اردبیل معمولاً قدمتی طولانی دارند. نقشه‌های تاریخی موجود از بافت قدیمی شهر نشان می‌دهند که حمام‌های شهر عمدتاً در کنار مساجد قرار داشته‌اند.

حمام‌های تادوره صفویه
حمام قرادگنک
حمام حاج محسن
حمام حاج شیخ
حمام آقانقی
حمام یعقوبیه
حمام میرزاحبیب
حمام ابراهیم آباد
حمام زینال
حمام منصوریه

حمام‌های دوره قاجاریه
حمام پیر
حمام سرچشمه
حمام اوچ دکان
حمام پیرزرگر

 

کاروانسراها
باتوجه به جایگاه تجاری-اقتصادی شهر اردبیل طی ادوارگذشته و در پی آن ورود تجار و مسافران مختلف، بدیهی است مکانهایی برای اقامت واتراق مسافران وچهارپایان درنظرگرفته شده بود که اصطلاحا کاروانسرا نامیده میشد.که سرا هم به اختصار نامیده میشد. بطور نمونه: سرای حاج احمد، سرای گلشن، کاروانسرای زنجیرلی و... در نقشه‌های سال ۱۸۲۷ میلادی ۳ کاروانسرای شهر در نزدیکی دروازه قنبلان واطراف بازار قرار داشته‌اند.

کاروانسرای عباسی نقدی کندی
کاروانسرای سربازوطن (قانلی بلاغ)
کاروانسرای شورگل

خانه‌های تاریخی اردبیل
خانه ابراهیمی
خانه رضازاده
خانه ارشادی
خانه وکیل الرعایا
خانه خادم باشی
خانه مبشری
خانه آصف
خانه خلیل زاده
خانه مناف زاده
خانه میرفتاحی
خانه شریعت
دبیرستان صفوی
تالار حکمت
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد