اقلیم خشك و نسبتا گرم جغرافیایی ایران باعث شده توجه خاصی به كاشت درختان در فضاهای معماری شود.
باغ‌های ایرانی همواره یكی از مصادیق بارز هنر، علم و ذوق ایرانی بوده و در همه منابعی كه به معرفی و شرح شهر‌ها و مجتمع‌های زیست ایرانیان پرداخته‌اند، از آن ذكر شده است.
به گفته مورخان یونانی پیرامون خانه‌های بیشتر ایرانیان را باغ‌هایی در برگرفته كه به آنها پردیس می‌گفته‌اند. در لغت‌نامه دهخدا پردیس برگرفته شده از زبان مادی (پارادائز) ذكر شده است. همچنین بسیاری از مورخان در آثار خود این واژه را به كار برده‌اند. به طور مثال گزنفون در شرح بازدید لوساندروس از باغی كه كوروش در ساردیس ساخته بود واژه پردیس را به كار برده است.
جهان اسلام دو سبك باغ‌سازی را از ایرانیان اقتباس كرده كه با گذشت زمان كم و بیش در بین ملت‌ها رواج یافت. یكی باغ به عنوان ظرف كه ساختمان در وسط آن قرار می‌گرفت و دیگری باغ به عنوان مظروف كه احاطه شده توسط ساختمان‌ها بود و همچنین استفاده از فضای باز شهری به عنوان باغ میدان و محل تفریح و تفرج و تعاملات اجتماعی از دوره صفویه در شهر‌های ایرانی آغاز می‌شود كه می‌توان این باغ‌ها را در نواحی مختلف ایران از جمله بیرجند مشاهده كرد.
باغ‌ها و عمارت‌های بیرجند با طراحی فضای سبز به نمایش گذاشتن آب در جوی‌ها، استخر و فوراه‌ها، محیطی زیبا و كاملا متفاوت با اقلیم منطقه را به نمایش گذاشته‌اند. این باغ‌ها كه اكثرا متعلق به خاندان‌های ثروتمند و بالاخص خاندان علم بوده‌اند. به تعداد زیاد در داخل شهر بیرجند و روستاهای اطراف پراكنده‌اند. كه از آن جمله می‌توان باغ‌ها و عمارت‌های رحیم آباد، معصومیه، بهلگرد، امیر‌آباد شیبانی، علی‌آباد، شوكت آباد و ارگ كلاه فرنگی یا ارگ میرحسن خان اشاره كرد. كه از لحاظ معماری، تزیینات و طراحی شباهت فراوانی با یكدیگر دارند. اما آنچه كه در اینجا باید بدان توجه داشت مورد بی‌مهری قرار گرفتن و عدم توجه به این باغ‌های زیبا كه هر كدام هزاران حرف نگفته دارند، است. امید است با تلاش مسئولان و توجه مردم به این اماكن تاریخی درهای نهفته آنها بازگشته و از اماكن استقبال بیشتری به عمل آید.
باغ و عمارت اكبریه:
این مجموعه تاریخی در انتهای خیابان معلم _ بیرجند و در داخل محدوده روستای تاریخی اكبریه قرار گرفته است. تفاوت ویژگی‌های معماری در بخش‌های مختلف این بنا نشان دهنده ساخت بنا در طی چند دوره است. به نحوی كه ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر این دوره و در چند مرحله انجام شده است. این مجموعه شامل چند عمارت است كه هرعمارت شامل طبقات متعددی است كه به وسیله دالان‌های متعدد به یكدیگر راه دارد. در بخش‌هایی از این اتاق‌ها تزیینات گچی دیده می‌شود و بخش‌هایی از آن نیز فاقد هرگونه تزیین است. همچنین درهای موجود در این عمارت چوبی بوده كه با شیشه‌های رنگی تزیین شده‌اند. وجود درختان بلند قامت كاج در دو طرف خیابان اصلی عمارت مركزی این مجموعه بر‌زیبای و طراوات باغ و نمای آن افزوده است. در طبقه همكف عمارت مركزی، تالار زیبا با تزیینات گچی با طرح‌های اسلیمی و درب‌های چوبی وجود دارد و همچنین در میانه خانه این عمارت در قسمت ساختمان مركزی آن قرار دارد آینه كاری‌های بوده كه متاسفانه قسمت اعظم آن از بین رفته است. بخش اداری این عمارت كه جدید‌ترین قسمت آن است در اوایل دروه پهلوی احداث شده است.
جهان اسلام دو سبك باغ‌سازی را از ایرانیان اقتباس كرده كه با گذشت زمان كم و بیش در بین ملت‌ها رواج یافت. یكی باغ به عنوان ظرف كه ساختمان در وسط آن قرار می‌گرفت و دیگری باغ به عنوان مظروف كه احاطه شده توسط ساختمان‌ها بود و همچنین استفاده از فضای باز شهری به عنوان باغ میدان و محل تفریح و تفرج و تعاملات اجتماعی از دوره صفویه در شهر‌های ایرانی آغاز می‌شود كه می‌توان این باغ‌ها را در نواحی مختلف ایران از جمله بیرجند مشاهده كرد.
درختان و گیاهان استفاده شده در این باغ به دو نوع كلی: تزیینی و میوه‌دار تقسیم می‌شوند كه شامل درختان: كاج، بوته‌های شمشاد و همچنین درختان: زردآلو، پسته، انار و توت است.
هم اكنون بخش‌های مختلف این باغ و عمارت مورد استفاده اداره كل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی است. بخش احداث شده در دوره زندیه به عنوان كتابخانه و دانشكده هنر دانشگاه بیرجند فعال است. از بخش مركزی كه در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوی كاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به عنوان سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.
باغ و عمارت عمارت رحیم آباد:
این عمارت در داخل روستای رحیم‌آباد و در حاشیه خیابان شهید مدرس قرار گرفته است این از بناهای دوره قاجار به شمار می‌رود و تاریخ ساخت این بنا سال 1315 ه.ق است. این مجموعه شامل بخش‌های متعددی از جمله عمارت اصلی با راهروها و اتاق‌های متعدد، اصطبل و حوضخانه كه دارای گنبدی كلاه فرنگی است. عمارت رحیم آباد دارای سه تالار بزرگ است كه از لحاظ كاربری به عنوان پذیرایی از مهمانان و تشریفات استفاده می‌شده است و دارای تزیینات مقرنس، آینه‌كاری، گچبری است. درب‌ها و پنجره‌های تالار دارای كتیبه‌هایی به شكل هلالی و تزیینات مشبك با طرح اسلیمی است كه استفاده از شیشه‌های رنگی بر‌زیبایی آن افزوده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به وجود انبوه تزیینات و در انواع مختلف اشاره كرد.
امروزه بخشی از این باغ و عمارت به عنوان مركز آموزش هنر‌های سنتی اداره كل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی استفاده می‌شود و همچنین در یكی از قسمت‌های آن رستوران سنتی تاسیس شده است كه پذیرای مهمانان فراوانی در طول شبانه‌روز است.
باغ و عمارت بهلگرد:
این مجموعه در فاصله یك كیلومتری شامل روستای بهلگرد و حدود 15 كیلومتری شرق بیرجند قرار گرفته است و شامل دو باغ، دو عمارت، اصطبل، محل سكونت خدمه و نیز یخدان طبیعی است. نكته‌ای كه درباره تزیینات این عمارت قابل ذكر است تزیینات كمتر این باغ نسبت به سایر باغ‌ها است. طبقه اول این عمارت دارای چهار ستون دایره‌ای آجری است كه مهم‌ترین عناصر تزیینی باغ را در خود جای داده‌اند.
این مجموعه دارای دو باغ مجزای اندرونی و بیرونی است. كه باغ اندرونی از نظر وسعت بسیار كوچكتر از باغ بیرونی است. در مركز این باغ استخری وجود دارد كه جزیره‌ای با طرح هشت ضلعی در مركز آن واقع شده است. نكته جالب توجه در این باغ وجود یخچالی است كه عملكرد آن تولید یخ در زمستان و ذخیره آن تا تابستان است. اصول كار این یخچال به این صورت است كه از طریق نهری در زمستان آب به استخر وارد می‌شده است كه این آب در زمستان یخ می‌بندد و كارگران با پاشیدن آب بر قطر آن می‌افزودند و هنگامی كه قطر یخ به اندازه كافی رسید یخ را شكسته و برای استفاده در تابستان به مخزن منتقل می‌كرده‌اند.
باغ و عمارت شوكت آباد:
مجموعه تاریخی شوكت‌آباد در فاصله 5 كیلومتری شرق شهر بیرجند قرار گرفته است. این مجموعه نیز همانند سایر مجموعه‌ها شامل بخش‌های متعددی است كه هر بخش تزیینات خاص خود را دارد. از جمله حوضخانه كه دارای بیشترین ویژگی‌های معماری و تزیینی است. این قسمت دارای گنبدی بزرگ است كه در مركز آن یك كلاه فرنگی با پنجره‌هایی كه از طریق آن بخشی از نور حوض خانه تامین شده تعبیه شده از دیگر فضاهای مهم تشكیل دهنده این مجموعه می‌توان به اندرونی و یا محل خصوصی خانواده حاكم اشاره كرد. این بخش كه در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته است از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسكونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد. از مهم‌ترین تزیینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزیینی و طاق نماهای اطراف حوضخانه اشاره كرد. از عناصر معماری مهمی كه مربوط به مجموعه است اما در فاصله 500 متری از باغ قرار دارد یخچال طبیعی است كه از خشت و گل ساخته شده است.
از بخشی از این بنا به عنوان موزه تاریخ طبیعی و حیات وحش بیرجند استفاده می‌شود و بخشی دیگر به رستوران سنتی تغییر كاربری داده است.
این مجموعه دارای دو باغ مجزای اندرونی و بیرونی است. كه باغ اندرونی از نظر وسعت بسیار كوچكتر از باغ بیرونی است. در مركز این باغ استخری وجود دارد كه جزیره‌ای با طرح هشت ضلعی در مركز آن واقع شده است. نكته جالب توجه در این باغ وجود یخچالی است كه عملكرد آن تولید یخ در زمستان و ذخیره آن تا تابستان است. اصول كار این یخچال به این صورت است كه از طریق نهری در زمستان آب به استخر وارد می‌شده است كه این آب در زمستان یخ می‌بندد و كارگران با پاشیدن آب بر قطر آن می‌افزودند و هنگامی كه قطر یخ به اندازه كافی رسید یخ را شكسته و برای استفاده در تابستان به مخزن منتقل می‌كرده‌اند.
باغ و عمارت معصومیه:
مجموعه معصومیه در نزدیكی غرب بیرجند كه در دوره «پهلوی» احداث شده است. بارزترین ویژگی این بنا می‌توان به نوع خاص معماری آن اشاره كرد چرا كه این عمارت به گونه‌ای طراحی شده كه نمای اصلی عمارت در آب استخر مقابل آن كاملا بازتاب می‌كند. به نحوی كه عمارت چهل ستون اصفهان را تداعی می‌كند در داخل باغ اشاره كرد. این عمارت همچون سایر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاق‌های آن به یكدیگر راه دارند. به صورتی كه امكان ورود به داخل ساختمان از هر سوی عمارت میسر است. در این عمارت علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز به چشم می‌خورد كه در یكی از آنها عمارتی ساده خود‌نمایی می‌كند و دیگری فاقد عمارت است. از جمله نكات جالب این عمارت وجود وسایل یكی از خانواده‌های قدیمی بیرجند در داخل آن است كه می‌توان این بنا را به موزه‌ای برای بازدید عموم تبدیل كرد. تا سایرین از نحوه زندگی این خاندان مطلع شوند.
باغ و عمارت مود:
باغ و قلعه مود در روستای مود از توابع شهرستان بیرجند و در فاصله 40 كیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. این عمارت طی دو مرحله ساخت شده است. كه مرحله اول آن شامل: ساخت قسمت‌های اصلی بنا در دوره زندیه و عمارت دوم كه بنایی است مربوط به دوران قاجار ساخته شده است. آنچه از بررسی بنا به دست می‌آید این است كه این بنا در اصل قلعه‌ای بوده است دفاعی و وجود حصاری قوی و قطور با برج‌های متعدد دلیل این مدعاست. این بنا در مجموع دارای 20 برج مدور است یك خندق نیز دور تا دور قلعه حفر شده است كه دفاع از قلعه را آسان‌تر می‌كرده است از جمله تزیینات این بنا می‌توان به نقوش اسلیمی، گل بته و نقوش پرندگان اشاره كرد كه متاسفانه توسط عوامل طبیعی نظیر باد و باران و تابش آفتاب این نقوش تا حد زیادی تخریب شده‌اند.
باغ و عمارت امیر‌آباد:
باغ و كوشك امیر‌آباد در 5 كیلومتری غرب واقع شده است. احداث این بنا به اوایل دوره قاجار بر می‌گردد. آنچه در طراحی این باغ به عنوان الگوی باغ‌های ایرانی ملحوظ شده است. تا حد زیادی به دلیل استفاده از مضمون‌های آشنا با معماری اسلامی و نمایش نماد‌های سنتی تصویری است كه به صورتی موفقیت‌آمیز و تقریبا ابتكاری بوده است از جمله فرم چلیپایی طبقه همكف و به وجود آوردن همان فرم در فضای داخلی طبقه اول بنا كه نوعی وحدت و یكپارچگی را در كل ساختمان كوشك بوجود آورده است. از نظر تزیینات نیز تزیینات تقریبا ساده‌ای در این عمارت بكار رفته است.
در حال حاضر باغ در اختیار دانشكده كشاورزی دانشگاه بیرجند است و اداره كل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی در صدد است تا با مشاركت دانشگاه بیرجند آن را به موزه كشاورزی بیرجند تبدیل كند.
