این بنا با معماری خاصش که برگرفته از معماری هخامنشی است داستان خاص خودش را دارد و هم‌اکنون هم گاهی با اتفاقاتی نظیر خراب شدن چشم‌اندازش با تیرهای انتقال برق و غیره مطرح می‌شود. نکته جالب در مورد این مقبره خراب شدن چند باره و تجدید بناهای متعدد است، چنانکه مشهور است، پیکر فردوسی را به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزدیک به دروازه شرقی رزان به خاک سپردند. مقبره او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنکه بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساخته می‌شد.
خبری نه چندان موثق وجود دارد که ساختن اولین بنا بر گور ابوالقاسم فردوسی را به سپهدار توس در زمان فردوسی، یعنی ارسلان جاذب سپهدار توس نسبت داده است. کسی که ذکر او در دیباچه شاهنامه هم آمده‌است.
100 سال پس از مرگ فردوسی در سال 510 هجری، نظامی‌عروضی آرامگاه شاعر حماسه‌سرای ایران در باغی متعلق به خود شاعر زیارت کرد و 600 سال بعد هنگامی که عبیدخان ازبک به تیشه تعصب آن را ویران کرده بود قاضی نورالله شوشتری به شرف زیارت آن نائل آمد. بعدها درسال 1302 ه.ق که میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف‌الدوله) والی خراسان بود، به دستور آن مرد ادب‌دوست مقبره فردوسی به قرائن و آثار و علائمی در باغی درون توس تعیین شد و بنایی آجری بر آن ساخته شد.
همه با هم برای فردوسی
بعد از جنگ جهانی اول که شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته‌ای بر سر خاک او مطرح شد.ملک‌الشعرا بهار که توس را زیارت کرده و تنها سکویی بی‌سقف و دیوار به جای بنای آصف‌الدوله یافته بود، در 1299 در هفته‌نامه نوبهار خود مقاله‌ای در لزوم بنای آرامگاه نوشت. پس از تأسیس انجمن آثار ملی در سال 1301، کوشش‌هایی برای ساختمان آرامگاه آغاز شد. چون نیت این بود که آرامگاه شاعر بزرگ ملی به هزینه مردم و نه از بودجه دولت ساخته شود، در 1304 با نشر بیانیه‌ای از مردم خواستند که اعاناتی برای این منظور به حساب انجمن پرداخت كنند.
در سال 1305 گروهی از طرف انجمن برای تعیین محل دقیق آرامگاه و تهیه طرح آن از تهران به توس رفتند. آندره گدار، رئیس اداره باستان‌شناسی، مقبره را به شکل اهرام مصر طراحی کرده بود و ساخت این طرح در مراحل اولیه پیش رفته بود ولی با مخالفت ذکاءالملک فروغی این طرح تخریب شد تا به جای آن مقبره‌ای به سبک ایرانی هخامنشی ساخته شود.
طراحی این مقبره بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد. اشعار کتیبه‌ها به خط استاد عمادالکتاب نوشته شده و سپس بر سنگ‌های نما انتقال داده شده. ساختمان آرامگاه در سال 1311 آغاز و در مدت 18 ماه به پایان رسید و برای جشن هزاره فردوسی در سال 1313 آماده شد. برای تأمین کسری هزینه 160هزار برگ بلیت بخت‌آزمایی 10 ریالی چاپ و از طریق شعبه‌های بانک ملی ایران توزیع شده بود.
مساحت ساختمان 945 متر بود و بهترین حجاران تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حک کردند اما از آنجا که در طراحی بنا محاسبات فنی دقیق لازم به عمل نیامده بود، به ویژه به سبب عدم محاسبه مقاومت خاک و مصالح پی، ساختمان آرامگاه از همان سال‌های نخست شروع به جذب رطوبت و نشست کرد. تعمیرات و مراقبت‌های 30ساله هم کارگر نشد و به ناچار لزوم تجدید بنای آرامگاه مطرح شد. به دستور انجمن آثار ملی در سال 1343 بازسازی بنا با نظارت هوشنگ سیحون در سال 1347 به انجام رسید.
فردوسی را به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزدیک به دروازه شرقی رزان به خاک سپردند. مقبره او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنکه بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساخته می‌شد
سیحون که بود؟
هوشنگ سیحون معمار زبده ای بود که در سال 1299 در تهران و در خانواده هنرمندی که همگی اهل موسیقی بودند به دنیا آمد. او از کودکی به نقاشی علاقه‌ای مفرط داشت و از زمانی که توانست زغال یا قلم به دست بگیرد به نقاشی کردن برروی ستون‌ها و دیوارهای خانه‌شان پرداخت. سیحون جزو نخستین دسته از دانشجویان رشته معماری در دانشگاه تهران بود و بعدها استاد همین دانشگاه شد. در سال 1314 هم به عنوان سومین رییس دانشکده هنرهای زیبای تهران انتخاب شد. از همین سال فعالیت‌های زیادی در دانشکده هنرهای زیبا و از جمله تاسیس سه رشته شهرسازی، تئاتر و موسیقی انجام داد.
آرامگاه امروزی فردوسی
بنای پیشین دارای نمای بیرونی شبیه بنای فعلی بود، اما داخل آن کوچک‌تر و کم‌عمق‌تر و دارای دو ورودی کم‌عرض شرقی و غربی بود. بنای کنونی که سعی شده در ظاهر کاملا شبیه بنای پیشین باشد دارای900 متر سطح زیربنا و ساخته شده از بتن، سنگ و کاشی است. بخش فوقانی بنا که در اجرای اولیه توپر بود این بار میان‌تهی ساخته شد. سقف داخلی آن هم با کاشی‌کاری معرق و متأثر از عناصر تزئینی دوره هخامنشی و عصر فردوسی روکاری شد. دیوارهای آن هم تماماً با سنگ‌هایی از منطقه توس نماسازی شد. هیأت کلی بنا آرامگاه کوروش در پاسارگاد را تداعی می‌کند.
مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در 20 کیلومتری شمال شرقی شهر مشهد، در مسیری منشعب از راه عمومی مشهد به کلات نادری، نزدیک به شهر تاریخی طابران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد. روستای پاژ زادگاه فردوسی که امروزه فاز نامیده می‌شود، در 28 کیلومتری شرق آرامگاه فردوسی قرار دارد.
