در این مقاله با انواع مواد اولیه که در هنر سفالگری مورد استفاده قرار می گیرند آشنا خواهید شد.
اولین ماده مصرفی در ساخت ظروف سفالی گل رس یا خاک رس است خاک رس به چند صورت در طبیعت وجود دارد:
1) خاک های اولیه :خاک هایی است که در کنار سنگ های مادر رسوب نموده، به وسیله آب یا باد جابه جا نشده، به طور نسبی خالص باقی مانده است.
2) خاک های ثانویه :خاک هایی است که بر اثر عوامل طبیعی مانند باد و باران و جریان های موقت یا دایمی رودخانه ها از محل اولیه منتقل و در این جا به جایی با مواد آلی و اکسیدهای مختلف مخلوط شده است. این نوع خاک ها در مقایسه با خاک های اولیه خلوص کمتری دارند اما از چسبندگی بیشتری برخوردار است.
موارد و مصالح مورد استفاده در سفالگری از نظر کمیت فیزیکی به چند دسته تقسیم می شوند:
1) مواد اولیه پلاستیک(شکل پذیر یا رُس ها) :به خاک هایی گفته می شود که خاصیت «پلاستی سته» دارند. یعنی خاصیتی که ماده را قادر می سازد تا در اثر یک نیروی خاری بدون شکست و گسستگی تغییر شکل داده، بعد از حذف یا کاهش نیرو، هم چنان شکل خود را حفظ کند.
2) مواد اولیه غیرپلاستیک :خاصیت تغییر شکل ندارند
مواد اولیه غیر پلاستیک به چند دسته تقسیم می شوند:
1) پر کننده ها :مانند سیلیس، سنگ چخماق و تالک، مواد غیرپلاستیکی هستند که به بدنه افزوده می شوند. معمولاً دارای نقطه ذوب بالا و مقاومت شیمیایی خوبی هستند.
2) گداز آورها :مانند فلدسپات، اکسیدهای سدیم، پتاسیم، بور یا باریم که در بدنه و لعاب سازی به کار می رود. گداز آورهای مورد استفاده در سرامیک سازی، بسیار متنوع اند.
ابزار و وسایل تولیدسفال:
- سنگ خرد کن :برای تبدیل قطعه های سنگ بزرگ به خرده سنگ استفاده می شود.
- آسیاب :برای پودر کردن مواد معدنی به کار می رود.
- الک :برای دانه بندی، تمیز کردن و جداسازی مواد از یکدیگر از الک استفاده می کنند.
- مخلوط کن :به هم زدن دوغاب های سرامیکی و ورز دادن خمیر سرامیک با مخلوط کن انجام می گیرد.
- خشک کن: برای خشک کردن دوغاب بدنه های خام قبل از پخت آن ها را در خشک کن قرار می دهند.
- کوره: بدنه های خام و لعابدار را در کوره می پزند.
- چرخ سفالگری: برای ساخت ظرف های سفالی از چرخ سفالگری استفاده می شود.
- ابزار کوچک چرخکاری: وسایلی است که برای شکل دادن ظرف های سفالی، هنگام چرخ کاری به کار می رود.
این نوع سرامیک را فرانسویان فیانس(Faience) نام گذاری کرده اند. در سرامیک سازی فرانسه(فایانلس) به سفال لعابدار منقوش گفته می شود. در زبان انگلیسی ارتن ور (Earthen Ware)نامیده می شود.(معنای تحت الفظی ارتن ور به نام بدنه خاکی است). در انگلیسی کلمه پاتری (Pottory)در این مورد بکار می رود در صورتی که معنای لغوی پاتری از دو کلمه پات (Pot)به معنای ظرف و اری (Ery) به معنای کار کردن و ساختن تشکیل شده است. که مجموعاً به معنای ظرفسازی و به معنای خاص جنبه سرامیک سازی دارد . در خاتمه نزدیک ترین لغتی که به پاتری وجود دارد کلمه(کوزه گری) است. در زبان آلمانی نیز (Steingert)نامیده شده است
بررسی کیفیت مواد اولیه کاربردی
مواد اولیه مناطق مختلف کیفیات و خصوصیات متفاوتی دارند و هر کدام برای ساخت نوع خاصی از محصول و شیوه تولید مورد استفاده قرار می گیرند. به طور مثال محل مورد استفاده برای کاردستی، چرخکاری و قالبی باید دارای قابلیت های متناسب با آن شیوه باشد .
1) ارتن ورEarthen Ware: قطعه ای از سرامیک را نامند که بین 8 شد. در زبان فارسی به اشیاء ارتن ور«سفال» گفته می شود. ولیکن این لغت در برخی 50 درجه سانتیگراد تا 1000 درجه سانتیگراد آتش دیده و دارای تخلخل نامرتب با مواقع فقط به اشیاء سرامیکی سرامیکی بدون لعاب اطلاق می گردد. در زبان عرب نیز(خزف) نامیده شده و آن عبارتست از پوسته آهکی نوعی از حیوان دریایی. این نوع سرامیک را فرانسویان فیانس(Faience) نام گذاری کرده اند. در سرامیک سازی فرانسه(فایانلس) به سفال لعابدار منقوش گفته می شود. در زبان انگلیسی ارتن ور (Earthen Ware)نامیده می شود.(معنای تحت الفظی ارتن ور به نام بدنه خاکی است). در انگلیسی کلمه پاتری (Pottory)در این مورد بکار می رود در صورتی که معنای لغوی پاتری از دو کلمه پات (Pot)به معنای ظرف و اری (Ery) به معنای کار کردن و ساختن تشکیل شده است. که مجموعاً به معنای ظرفسازی و به معنای خاص جنبه سرامیک سازی دارد . در خاتمه نزدیک ترین لغتی که به پاتری وجود دارد کلمه(کوزه گری) است. در زبان آلمانی نیز (Steingert)نامیده شده است .ارتن ور خود از لحاظ ترکیب به چندین نوع تقسیم شده که به شرح ذیل می باشد :
الف) ارتن ور طبیعی Natural Earthen Ware که معمولا از یک نوع ماده اولیه ودارای حداکثر ناخالصی است.
ب) ارتن ور ظریف Fine Earthen Ware عبارت است از قطعه ای که مرکب ازمواد اولیه پرچسب و کم چسب و دارای حداقل ناخالصی است.
ج) ارتن ور تالکی Earthen Ware Talc که نوعی از ارتن ور با استحکام زیاد است و بعلت ریزی دانه های تالک محصول مرغوبی را بدست می دهد.
د) ارتن ور نیمه شیشه ای Semivitruse Earthen Ware که از ترکیب سه ماده اصلی تشکیل شده و دارای تخلخلی متوسط بوده وحاوی درصد جذب آب کم می باشد. این نوع ارتن ور سفید رنگ برخی اوقات شفاف نیز بوده و بعلت عدم وجود اتصال(آلومینیوم سیلیکات) بین ذرات بسیارترد و شکننده می باشد. بدین لحاظ اکثر اوقات با چینی اصل اشتباه شده و در زبان عرف بنام بدل چینی مشهور است.
2) استون ور Stone Ware قطعه ای است لعابدار و یا بدون لعاب که قسمت اعظم آن از مواد دیرگداز تهیه شده و تا نیمه شیشه ای شدن(درجه بحرانی) گرما دیده است. استون ورها عموماً شفافیتی ندارند و کاملاً مات هستند ولی از استحکام عالی برخوردار هستند. در فارسی نام تجاری آن(چینی سنگی) می باشد. در فرانسه (Cres) در آلمانی (Steinzeng) نامیده می شود. استون ورها به انواع ذیل تقسیم می گردند:
الف) استون ور طبیعی S. Natural که از یک نوع خاک با حداکثر ناخالصی تهیه می شود.
ب) استون ور ظریف S. Fine که از مخلوطی از خاک های پرچسب و کم چسب تشکیل شده و پوشش مثلثی ایجاد می کند .
ج) استون ور صنعتی غیر متخلخل Tecnnical S. که از مواد خام خالص و کنترل شده تهیه و بدقت مخلوط و حرارت دیده و با حداقل تخلخل بیشتر در صنایع شیمیایی استفاده می شود.
د) استون ور جاسپر Jasper S. که از آن ها به مقدار فراوان از ترکیبات باریم استفاده شده است.
ه) استون ور بازالت Basalt S. که از بدنه آن ها از مقادیر زیادی اکسید آهن استفاده شده است.
3) چینیChina: این نوع سرامیک دارای بدنه ای کاملاً سفید و شفاف با درصد تخلخل کم و گاهی صفر است. لعاب چینی همواره ترانسپرانت و شیشه ای می باشد. چینی از مواد اولیه مرغوب و کاملاً خالص تهیه شده است .چینی ها از لحاظ ترکیب مواد به انواع ذیل تقسیم می گردند:
الف) چینی هتل Hotel China دارای ترکیبی سه ماده ایی است که شامل اکسید آلومینیوم و سیلیس فراوان بوده و به اضافه مقدار درصدی کم از آهک کلسینه شده که در شرایطی ویژه حرارت دیده و دارای تخلخلی بسیار پائین می باشد: معمولاً علامت مشخصه چینی هتل آنست که نسبت به سایر چینی ها بسیار ضخیم تر می باشد.
ب) چینی خانگیHouse hold China : که تمام تولید آن مانند چینی هتل است ولی با ساختی ظریف تر و نازک تر که باعث ایجاد شفافیت در بدنه ظرف می گردد.
ج) چینی استخوانیBone China : که شامل مقادیر فراوانی خاکستر استخوان می باشد که باعث تولید شفافیت بهتری در بدنه ظرف می گردد. چینی های استخوانی اکثراً در انگلستان ساخته می شوند.
د) چینی فریتFrit China : که شامل مقادیری گدازنده فلاکس (Fluxe)است که سبب شفافیت بدنه می گردد. نام بالیک ور (BellekWare)نیز در همین زمینه به کار می رود. چینی های مشهور له ناکس (Lenox)در آمریکا نیز از این نمونه است. توضیح آن که ایرانیان نیز در قرن نهم میلادی این تکنیک را بررسی و تجزیه نمودند .
ه) چینی سخت High Strenght China دارای ترکیبی هستند که در آن آلومین به مقدار زیاد جانشین کوارتز شده است.
ت ـ چینی آشپزخانه ای Kitchen Ware که دارای ضریب انبساط حرارتی کم بوده و اغلب شامل مقادیری کرودریت (Cordierite)یا اکسید لیتم بصورت مواد معدنی مختلف در آن ها وجود دارند. اون ور (Oven Ware)نوعی از چینی های آشپزخانه ای مخصوص داخل فر است و نوعی دیگر ظروف مقاوم در برابر شعله (Flame Ware)می باشد که پخت غذا بر روی حرارت آزاد را میسر می کند.
4) پرسیلن Porcelain پرسیلن ها یک بدنه کاملاً سخت و شفاف سرامیکی اند که معمولاً دارای ترکیبات سه ماده ایی می باشند. در مورد بعضی از پرسلین ها مانند پرسیلن های الکتریکی هردوی این اعمال در یک جا انجام می گیرد. در زبان فنی عرفی اکثر قطعات فنی و مهندس و نیز چینی های بدون لعاب را که دارای درصد تخلخل صفر باشد پرسلین می نامند.
5) سرامیک های خالص Special Ceramics بخشی از این نوع سرامیک برای قطعات غیر مادی جهت صنایع الکترونیک بوده که شامل تیتانیت ها (Titanite)و فریت ها (Ferrites) می باشد. هم چنین سایر قسمت ها شامل بدنه های دیرگداز بسیار نرم. اجسام شیمیائی، پرسلین های دندانپزشکی. بدنه های مقاوم در برابر شوک های حرارتی. ابزار های برش سرامیکی و بدنه های انتقال دهنده اشعه مادون قرمز می باشد.
الباقی این مبحث را در مقاله آینده پی می گیریم.