بخش شمال شهرستان اردستان با كوير يكي مي‌شود و بخش جنوبي آن كوهستاني است در نتيجه آب و هواي منطقه در شمال گرم و خشك و در جنوب نسبت به شمال معتدل‌تر است، اما در كل اختلاف زياد دما در شبانه‌روز و فصل‌هاي تابستان و زمستان ديده نمي‌شود و به همين سبب از نظر پوشش گياهي بسيار فقير بوده است و استپ بياباني پوشش گياهي منطقه را تشكيل مي‌دهد. دو رودخانه فصلي در اين منطقه جريان دارند كه با بارش خوب باران و برف آب دارند. آب منطقه از راه چاه‌هاي عميق و نيمه‌عميق و قنات تامين مي‌شود.
اردستان با توجه به موقعيت خود براي دوستداران كوير و ستاره‌شناسي مقصدي ايده‌آل تلقي شده و علاوه بر آن وجود ده‌ها اثر باستاني در كنار فرهنگ ناب و اصيل مردمان آن مي‌تواند دليل ديگري براي انتخاب اين شهر به عنوان مقصد سفر خانواده‌هاي ايراني باشد.
مسجد جامع اردستان
اين مسجد از نوع مساجد چهار ايواني است كه در سده سوم هجري بنا شده است. از نقش بنا و آثاري كه در اين مسجد وجود دارد، مي‌توان گفت اين مسجد روي پايه يك آتشكده ساخته شده است. براساس منابع تاريخي دستور ساخت اين مسجد را عمربن عبدالعزيز اجلي صادر كرده بود كه به صورت يك مجموعه بزرگ بوده است. در حقيقت مدرسه حاج حسين نورالدين، آب انبار حاج حسن، راسته بازار، ميدان تعزيه، حمام و قلعه ميان شهر كه در كنار مسجد بودند تشكيل اين‌مجموعه را مي‌دادند.
مسجد جامع اردستان از خشت و گل ساخته شده است و تزيينات كاشيكاري در آن ديده نمي‌شود. اين مسجد در دوره‌هاي مختلف همچون دوره‌هاي آل بويه، سلجوقي و... مورد بازسازي قرار گرفت.
قنات دوطبقه اردستان
در اردستان قناتي دو طبقه وجود دارد كه قدمت آن به 800 سال پيش برمي‌گردد. اين قنات يكي از عجيب و شگفت‌انگيزترين قنات‌هاي ايران است. اين قنات كه در محله «مون» اردستان قرار دارد شامل دوطبقه است كه هر طبقه آن جريان آبي جداگانه و مستقل دارد و قابل توجه است كه آب هيچ يك از اين دوطبقه به ديگري نفوذ نمي‌كند. بنا به پژوهش‌هاي انجام شده اين قنات تنها قنات دوطبقه جهان است.
بقعه و خانقاه پير مرتضي
اين بقعه، در محله «فهره» در غرب مسجد سفيد دردشت واقع شده است. اين بنا، چهار ضلعي بسيار كوچكي با ابعاد 6×6 متر است كه در دو سمت جنوب و شمال آن دو ايوان ساده بنا شده است. ورودي بقعه در ايوان جنوبي قرار دارد. بقعه مذكور در بافت قديمي واقع شده و داخل كوچه‌اي بسيار باريك قرار دارد.
در اين بقعه سه قبر قرار دارد كه يكي مربوط به پير مرتضي علي اردستاني فرزند امير شمس‌الدين محمد، نديم شاه منصور (قرن هشتم)، دومي از آن همسر او و سومي متعلق به پير جمال‌الدين محمد اردستاني عارف معروف قرون هشتم و نهم هجري قمري است.
پيرامون قبر‌هاي سه‌گانه را محجري چوبي فراگرفته و كتيبه منظومي، در هفت بيت بر آن نقش بسته كه در آن، سال ساختن سنگ قبر و ضريح را 1039 هجري قمري ذكر كرده است. گفته شده پير مرتضي، اين محل را كه خانقاه و مدرسه خود وي بوده، برپا كرده و پس از مرگ در آن به خاك سپرده شده است.
مقبره پير اويس
اين بنا در روستاي مهاباد، در 22 كيلومتري مسير اردستان به كاشان قرار گرفته است. در اين بنا قبر دو عارف بزرگ، پير اويس و پير بر حق ديده مي‌شود.
نوع ساختار بنا چينه‌اي و تقريبا از فرم اوليه آن چيزي باقي نمانده است. بخش بيروني بنا كاملا بازسازي‌شده و روي گنبد نيز بتازگي كاشيكاري شده است كه متاسفانه كاشي‌هاي جديد هم در حال ريزش هستند.
در دور بنا و اطراف چينه‌ها، پلكاني دسترسي به گنبد بنا را فراهم مي‌كرد. كل بنا شامل يك اتاق گنبددار و يك راهروي ورودي طاق‌دار است. در داخل اتاق دو قبر وجود دارد كه مربوط به پير اويس و پير بر حق است.
سنگ قبر‌هاي مربوط به اين عرفا از جاي اصلي خود برداشته شده و به مسجد جامع اردستان منتقل شده است. در اين بنا آثار كتيبه وجود دارد كه متاسفانه به سرقت رفته است و تنها محل قرارگيري آنها روي ديوار مشهود است.
مقبره مير بهاءالدين حيدر
مير بهاءالدين از سادات طباطبايي زواره است كه بسياري از سادات طباطبايي كشور نسبشان به وي برمي‌گردد. روايت است در زمان تهاجم هولاكوخان مغول به زواره، تنها مكان امن منزل عرفا بود. منزل مير بهاءالدين حيدر نيز از اين قاعده مستثنا نبود. دليل آن هم احترام فراوان مغولان به عرفا بود كه اين مساله ريشه در فرهنگ خرافي شديد مغولان و ترس آنها از عوامل ماوراءالطبيعه دارد.
مردم زواره تدبيري به خرج داده و همگي به خانه مير بهاءالدين پناهنده شدند و از آنجا به بيرون شهر تونلي حفر كردند و به اين ترتيب جان سالم به در بردند.
بعد از اين مساله مغولان خشمگين شده و مير بهاءالدين حيدر را در چاه مي‌اندازند و او كشته مي‌شود.
اين بنا در روستاي زواره از توابع اردستان و در فاصله 12 كيلومتري اين شهرستان واقع شده است.
اين بنا در محله حسن‌آباد و در شرق حسينيه بزرگ زواره قرار گرفته و كل بنا از خشت ساخته شده است. كل بنا از چهار سفره‌خانه دوره صفوي، يك محوطه ورودي به مقبره و اتاق مقبره تشكيل مي‌شود. در داخل اتاق مقبره كاملا با گچ پوشيده شده و تنها چند نمونه از خشت‌هاي اوليه ديده مي‌شود.
راه‌پله‌اي بنا را به پشت‌بام هدايت مي‌كند كه از آجر ساخته شده و بنا داراي گنبد محقر ساده‌اي با پوشش كاه و گل و بدون تزئينات است.
از ديگر آثار تاريخي و ديدني اردستان مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
مسجد جامع اردستان (سده سوم هجري)، مقبره امير اويس (دوره صفوي)، آب انبار بزرگ بازار در ميدان بازار محله كبودان، مسجد امام حسن(ع) (سده هشتم هجري)، مسجد خسرو (دوره قاجار)، مسجد دشت، آب‌انبار‌هاي حاج‌حسن، حاج معدل و حاج ميررحيم، مسجد ملايعقوب، قنات دو طبقه مون و مقبره سلطان بيگ اردستان.
كورش تعالي
