کلمه کاروانسرا ترکیبی از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهی سفر می‌کنند و سرای، به معنی خانه و مکان است. هـردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است
کاروانسرا محل یا بنایی است که کاروان را در خود جای می‌دهد. پلان کاروانسراها معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است.
تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و ... داشته است.
اساس معماری کاروانسراهای ایران، مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبک رایج زمان بوده است.
با این ترتیب می‌توان پنداشت که کاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان بوده و معماری خاصی نداشته است.
شیوه معماری، محل و منطقه، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثری در ایجاد اینگونه بناها داشته است.
در کاروانسراها اتاق‌های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می‌شده و پشت آنها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبل‌ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی در ایوان ورودی حیاط باز می‌شده است.
در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متنوع شد و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی، مدور، هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث شد.
در دوره‌های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد.
از نظر طرح و نقشه کاروانسراهای دوره یاد شده عموما از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره متقدم که از آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است.
آثاری که از کاروانسراهای کهن بدست آمده نشان می‌دهد که اتاق‌هائی برای نگهبانان، کاروانسرادار یا مامورین ساخته می‌شده است. ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دوطبقه بودند.
در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسرا نیز معمولا اتاق‌هائی برای پاسداران و کاروانسرادارساخته می شده است.
معمولا هر کاروانسرا دارای چاه آب و آب انباری است که گاهی در وسط کاروانسرا در زمانی خارج از محوطه جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته شده است.
 

در بسیاری از کاروانسراها بخصوص از دوره صفویه به بعد بخاری دیواری یا مکانی برای بر افروختن آتش تعبیه شده است. محل بخاری‌های دیواری یا در اتاق‌ها ساخته می‌شده یا در محل‌های سر پوشیده.
در کاروانسراهای نوع کوهستانی اهمیت بخاری به حدی بوده که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب می‌کرده‎اند.
مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است، در بعضی موارد سنگ ها کاملاً استادانه تراش داده می‌شده و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگ‌های نتراشیده استفاده می‌کردند.
بام‌ها اکثراً مسطح و با شیب کم ساخته می‌شدند و در قسمت‌هائی که اتاق‌های بزرگ دارند سقف‌ها شکل قوسی دارند.
آب باران بوسیله ناودان‌هائی که در روی دیوار خارجی کاروانسرا ساخته می‎شد به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌شد.
در دوره اسلامی، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک و تنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائـی رسید و در مسیر شهرها و روستا ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباط‌های برونشهـری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، با ویژگی‌های متفاوت کاربری احداث شدند.
نمـونـه‌های بسیار زیبـا وجالب تـوجه از معماری این گونه بـناها [در جست‌و‌جوی کاروانسرا] که در سرزمین پـهناور إیـران از کرانه‌های رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان واستادکارانی است که در ادوار مختـلف و با توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.
 

انواع کاروانسرا:
کاروانسراها به طور کلی به دو دستهٔ اصلی تقسیم می‌شوند:
کاروانسراهای درون شهری
کاروانسراهای برون شهری
کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم بندی کرد:
کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی
کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس
کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران
کاروانسراهای حیاط دار به انواع مختلف تقسیم بندی می‌شوند:
کاروانسراهای مدور
کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار
کاروانسراهای دو ایوانی
کاروانسراها با تالار ستون دار
کاروانسراهای چهار ایوانی
کاروانسراها با طرح متفرقه

- کاروانسرای ایزدخواست در شمال شرقی رودخانه ایزدخواست و در شمال شهر آباده از استان فارس قرار دارد.
 

- معماری داخلی این کاروانسرا به مانند دیگر کاروانسراها هر طول ضلع آن 35 متر است. این کاروانسرا در بین راه شهر تاریخی و باستانی آباده و اصفهان قرار دارد و یکی از مهمترین کاروانسراها در این منطقه محسوب می‌شود.
 

کاروانسرای ایزدخواست در زمینی به مساحت ۴۰۰۰ متر بنا شده است. در ردیف جلوی این کاروانسرا در اطراف حیاط در ضلع های شمالی و شرقی و همچنین جنوبی ۲۰ باب اتاق در ابعاد ۳×۳ متر ساخته شده است که هر اتاق دارای ایوانی به مساحت ۷/۵ متر می‌باشد.
گفته می‌شود کاروانسرای ایزدخواست یکی از ۹۹۹ کاروانسرایی است که شاه عباس صفوی در دوران خود بنا کرده است.
 

کاروانسرای شاه عباس ایزدخواست نیز که در محدوده این آثار تاریخی قرار دارد مانند قلعه ایزدخواست دچار محرومیت‌های مشابه‌ای شده است.
این کاروانسرا از لحاظ زیبایی و استحکام و وسعت یکی از کاروانسراهای نمونه در نوع و زمان خود است.
از نظر استحکام، این بنا از قلعه ایزدخواست شرایط بهتری دارد اما آنچه در مورد محافظت از تخریب بنا نمایان است نگهداری از بخشهایی از بنا به وسیله تیرهای چوبی است که به نظر نمی رسد چندان مطابق با اصول علمی باشد.

- مجموعه کاروانسراهای تاریخی میاندشت در ‪ ۱۰۵‬کیلومتری شرق شاهرود قرار دارد.
 

کاروانسراهای میان‌دشت در دهکده میان‌دشت شاهرود در هفت فرسخی خاور میامی واقع است.
مجموعه کاروانسراهای شاه عباسی میاندشت مشتمل بر سه کاروانسرای متصل به یکدیگر است که دو کاروانسرای آن مربوط به دوره قاجاریه و یک کاروانسرا مربوط به عهد شاه عباس اول است.
این کاروانسراها که در مجموع بالغ بر ‪ ۲۰‬هزار مترمربع وسعت دارند دارای آب انبار، حمام، چاپارخانه و تلگراف‌خانه بوده و سالیان متمادی محل اسکان و استراحت کاروانیان و راهیان زیارت مرقد مطهر امام هشتم (ع) بوده‌است.
شیوه ساخت این کاروانسراها در کتاب مطلع الشمس به گونه مشروح و پردامنه بیان شده است.
بر پایه نوشته نویسنده کتاب در سه کاروانسرای میان‌دشت و بیرون آنها ۲۰,۰۰۰ زائر می‌توانستند خانه نمایند.
 

تاریخ بنای کاروانسرای میانی را ملک الشعرای صبوری پدر ملک الشعرای بهار به شعر آورده و بر سردر کاروانسرای نام برده نگاشته‌اند.

آشنایی با کاروانسرای عباس ‌آباد - سمنان

- کاروانسرای عباس آباد در شرق شهرستان شاهرود و در کیلومتر ۱۳۵ جاده شاهرود - مشهد و در مرکز روستای عباس آباد واقع شده است.
این کاروانسرا مربوط به دوره صفویه است و در دوره قاجار مرمت اساسی شده است.
فرم پلان این کاروانسرا مستطیل شکل و از نوع ۴ ایوانی است و دارای دو ورودی شرقی و غربی است که ورودی اصلی آن در ضلع شرقی می‌باشد.
در وسط حیاط این کاروانسرا بارانداز جهت خرید و فروش و بارگیری کالاهای کاروانیان ساخته شده است.
در پیرامون حیاط اتاق‌ها، ایوان‌ها و سکوها و در پشت اتاق‌ها شتر‌‌خانه قرار دارد.
دسترسی به پشت‌بام کاروانسرا از طریق راه پله‌هایی که در طرفین ایوان‌های شرقی و غربی قرار دارد، میسر است.
از تزئینات این کاروانسرا می‌توان به کاربندی‌های گچی رواق‌های پیرامون حیاط و نیز آجرکاری‌های سقف ایوان‌ها اشاره کرد.
این بنا در دوره‌های گذشته مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و تنها بخش‌هایی از پی دیوار ضلع شرقی و جنوبی آسیب دیده است.

1/ 7 تا 3/7
- کاروانسرای قصر بهرام د‌ر ۱۵۴ کیلومتری جنوب تهران و بر سر راه جاد‌ه سنگی قد‌یمی و کاروان روی کویری اصفهان ـ کاشان ـ گرمسار قرار د‌ارد.
 

کاروانسرای قصر بهرام سمنان

این جاد‌ه د‌ر طول مسیر خود‌ از کنار کاروانسرای عین‌الرشید‌ می‌گذرد و به جاده سنگفرش نیز  معروف است.
کاروانسرای عین‌الرشید‌ د‌ر ۴ کیلومتری جنوب غربی کاروانسرای قصر بهرام واقع شد‌ه است. کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام یکی از جاذبه‌های تاریخی این منطقه است.
 

این بنا که بیشتر شبیه کاروانسراهای شهری است و شبــــاهت آن به کاروانسراهای میان راه کمتر است، به گفته برخی از کارشناسان برخلاف نامش ساختمانی برای اقامت سلاطین صفوی د‌ر مواقع شکار و سفرهای شاهانه بود‌ه است.
ظاهر بیرونی این کاروانسرا به شکل مربع است و نمای آن از سنگ‌های بزرگ و منظم آهکی و سفید‌رنگ است. قصر د‌ارای چهار برج بلند‌ و نیم د‌ایره و د‌و د‌روازه شمالی و جنوبی است.
این قصر به صورت چهار ایوانی است و اتاق‌ها د‌ر اطراف حیاط یا صحن مرکزی قرار د‌ارند‌. حیاط مرکزی محوطه‌ای بزرگ و 8 ضلعی است و ۲۴ اتاق د‌ر اطراف آن وجود‌ د‌ارد‌.
 

حوض چهارگوشی به عمق حد‌ود‌ ۲ متر د‌ر وسط حیاط مرکزی وجود دارد. حیاط بزرگ ساد‌ه‌ای با طاق بلند‌ ضربی نیز د‌ر طرف شرقی این کاروانسرا وجود‌ د‌ارد‌.
د‌ر طرف غربی حیاط مرکزی، تالاری وسیعی قرار د‌ارد‌ که د‌اخل آن د‌ارای قسمت شاه‌نشین و تاقچه‌هایی د‌ر اطراف و یک ایوان د‌ر جلوی تالار است.
کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام که به کاروانسرای عباس‌آباد‌ نیز مشهور است و د‌ر حال حاضر به عنوان پاسگاه شکاربانی پارک ملی کویر و نیز مهمانسرایی برای اقامت گرد‌شگران و محققین مورد‌ استفاد‌ه قرارمی‌گیرد‌.
این کاروانسرای سنگی توسط سازمان حفاظت محیط زیست با نظارت سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شد‌ه است.

- کاروانسرای مشیرالملک در ضلع شرقی میدان مرکزی شهر برازجان در استان بوشهر قرار دارد.
 

این کاروانسرا در سال 1250 شمسی به فرمان حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک با هزینه‌ای معادل 40 هزارتومان ساخته شد.
معمار این ساختمان حاج محمد رحیم شیرازی سازنده پل مشیر و کاروانسرای دالکی است که به طرز ماهرانه‌ای اقدام به ساخت این بنا به سبک معماری زندیه کرده است.
عمده مصالح تشکیل دهنده این کاروانسرا سنگ، گچ و ساروج است و در کف آن از تخته سنگ‌های بزرگ تراشیده شده، استفاده شده است.
بام کاروانسرای مشیرالملک نیز با سنگ پهن تراشیده شده مفروش شده بود که به هنگام بارندگی آب باران بوسیله ناودان‌های سنگی که به طرز جالبی تعبیه شده بودند به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌شد.
در دیوار ضلع غربی کاروانسرا درب ورودی بسیار بزرگی از جنس چوب قرار دارد که راه ورودی اصلی به حیاط کاروانسرا بوده است.
در همین ضلع طبقه دوم کاروانسرا وجود دارد که به شاه‌نشین معروف است. در جلوی شاه‌نشین یک تراس نسبتاً وسیع رو به خارج وجود دارد.
 

در دو طرف این شاه‌نشین راه پله هایی وجود دارد که پشت بام کاروانسرا را به محوطه دیگری که اندرون کاروانسرا و مخصوص زنان و کودکان بوده است وصل می‌شود
این بنا مثل سایر کاروانسرا‌های دیگر دارای 4 برج مرتفع است. مساحت کل بنا 7000 متر مربع با زیر بنایی در حدود 4200 متر مربع می‌باشد.
کاروانسرای مشیرالملک مجموعاً دارای 68 باب اتاق و حجره بوده که به دلیل تغییر کاربری آن در دوره‌های بعدی تعداد اتاق‌ها کم یا زیاد شده‌اند.
از این بنا تا سال 1300 شمسی به عنوان کاروانسرا استفاده می‌شد که به دلیل واقع شدن شهر برازجان بر سر راه تجارتی شیراز به بوشهر مکانی مناسب جهت استراحت کاروانیان بوده است.
از سال 1300 شمسی که قشون نظامی به برازجان وارد شد این کاروانسرا محل مناسبی برای استقرار نظامیان شناخته شد.
از سال 1335 با تغییرات و تعمیراتی، این بنا در اختیار شهربانی قرار گرفت که از آن به عنوان زندان استفاده می‌شد. به همین دلیل به دژ برازجان معروف شد.
این بنا سال 1377 با پیگیری‌های مکرر مدیریت میراث فرهنگی بوشهر به دلیل اهمیت و ارزش آن تخلیه شد و در جهت کاربری فرهنگی و هنری این اثر تاریخی مرمت‌های لازم روی آن صورت گرفت.
کاروانسرای مشیرالملک در سال 1362 به شماره 1638 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
محمد ملاحسینی

- کاروانسرای پاسنگان در عصرصفوی ساخته شد و در دوره‌های بعد از جمله قاجاریه از آن استفاده می‌شده است .
این کاروانسرا در مسیر جاده قم - کاشان و حد فاصل 20 کیلومتری شهر قم قرار دارد.
کاروانسرای پاسنگان هم‌اکنون در شعاع چند صد متری جاده ارتباطی اتوبان قدیم قم به سمت کاشان و در محدوده دشت واقع است.
در مجاورت این کاروانسرا آب انبارهایی واقع شده که در هنگام استراحت کاروانیان از آن استفاده می‌شده است.
این کاروانسرا به شکل مربع 50 در 50 متر و به صورت چهار ایوان بناشده که چهارگوشه بنا چهار برج نیم دایره و در طرفین ورودی ساختمان ده طاقنمای تزئینی بنا ساخته است.
در کاروانسرای پاسنگان اتاق چهارپاداران کوچک است. تمام کاروانسرا از آجر ساخته شده که روی پایه‌ای مرکب از سنگ‌های بزرگ که از سطوح رودخانه گردآوری شده فرا گرفته است.
کاروانسرای پاسنگان از نظر قدمت به دوره صفوی برمی‌گردد. این کاروانسرا با شماره 357 و در سال 1321 ثبت شد و هم‌اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است.
حجره‌هایی در داخل شترخانه‌ها وجود دارد که به عنوان حجره‌هایی برای استفاده مراجعه کنندگان در فصول سرما می‌باشد. همه حجره‌ها، چه حجره‌های بیرونی و چه حجره‌های داخلی در ارتفاع cm 120 از کف زمین اصلی بنا شده‌اند.
دو حجره دیگر هم در دو طرف ایوان ورودی کاروانسرا قرار دارد که هم از ایوان و هم از حیاط ورودی دارد، که از آنها احتمالا برای سکونت نگهبانان و سرایداران کاروانسرا استفاده می‌شده است.

- کاروانسرای شاه عباسی سیوند در دوران صفویه بر کنار شهر قدیم سیوند (سیوند خرابه)ساخته شده است.
 

پیش از انقلاب، قوام شیرازی رعیت‌های عشایر خود را در آن ساکن کرد و بعدها سازمان میراث فرهنگی آن را به نام کاروانسرای قوام آباد به دلیل مجاورت با روستای قوام آباد به ثبت رساند.
کاروانسرا قوام آباد سیوند آسیب‌های فراوان دیده با آنکه این اثر به نام کاروانسرای سیوند در زمان صفوی در کنار شهر قدیم سیوند ساخته شده است اما در اداره میراث فرهنگی شهرستان مرودشت به عنوان کاروانسرای قوام آباد آورده شده است.
سیوند خرابه شهر قدیم سیوند است که از غرب به امامزاده عقیل سیوند و گورستان قدیم سیوند و از شرق به کاروانسرای سیوند در دامنه کوه‌های سیوند و در کنار رودسیوند محدود می‌شود.
این مکان تا پیش از حمله محمود افغان شهری آباد بوده و در حمله محمود به کلی ویران شده است.

- کاروانسرای رباط کریم (فتحعلی شاهی) در سال 1245 قمری در زمان پادشاهی فتحعلیشاه قاجار بنا شد.
 

این کاروانسرا در کیلومتر 37 جاده تهران - ساوه قرار دارد.
کاروانسرای رباط کریم  به سبک دو ایوانی است و ورودی آن از ایوان غربی است. ایوان شرقی به عنوان شاه نشین کاربری داشت.
این کاروانسرا دارای یک حیاط مرکزی با اتاق‌هایی ایوان‌دار است که دور تا دور این حیاط احداث شده‌اند.
در پشت اتاق‌ها سالن‌های طولانی به عنوان بارانداز تعبیه شده که دسترسی به آنها از طریق ورودی‌هایی که 4 کنج حیاط قرار دارد، میّسر است.
مصالح به کار رفته در این بنا سنگ، آجر، ملات گل و گچ است و تنها تزئینات کاروانسرا آجرکاری است.
کاروانسرای رباط کریم دارای 2 کتیبه است که روی یکی از آنها تاریخ 1240 قمری و نام بانی «آقا کمال» حک شده است.
این کاروانسرا در اداره کل میراث فرهنگی استان تهران به ثبت رسیده است.
تزئینات قطاربندی بالای بدنه بیرونی دیوارها نشان از طرحی از پیش فکر شده برای احداث بنایی با الگوی 4 ایوانی و به منظور کاربردی خاص است.
این کاروانسرا علاوه بر سابقه تاریخی، ویژگی‌های بی‌مانندی دارد که آن را در میان کاروانسراهای کشور ممتاز می‌کند.
در یافته‌های باستانشناسی، کوره‌های ذوب فلز در حیاط این کارونسرا به چشم می‌خورد که نمایانگر یکی از کاربری‌های این بنا به عنوان «ضرابخانه» بوده است.

- کاروانسرای مرنجاب، قلعه‌ای در کویر آران و بیدگل کنار دریاچه نمک آران ‌است که توسط شاه عباس در سال ۱۰۱۲ قمری ساخته شده‌است.
 

کاروانسرای مرنجاب از جمله آثار تاریخی موجود در منطقه می‌باشد. قلعه مرنجاب، کاروانسرایی است در کویر آران و بیدگل که در مسیر راه ابریشم قرار دارد و کاروان‌ها برای سفر به خراسان، اصفهان، ری و بالعکس از این مسیر می‌گذشتند.
بالای کاروانسرا به شکل سنگرهای دیدبانی است و همیشه ۵۰۰ پاسدار مسلح در قلعه حضور داشتند و امنیت عبور کالا از چین به اروپا و بالعکس را در این منطقه تأمین می‌کردند.
قنات کنار کاروانسرا که برکه بزرگی به وجود آورده است، آب شیرین دارد و این در کویر نمک و شوره زار یک معجزه است.
اصلی‌ترین راه‌های ورود به منطقه مرنجاب مسیر شهر آران به سمت پادگان و سپس جاده خاکی مرنجاب که پس از طی مسافتی در حدود 45 کیلومتر در جاده خاکی کوبیده شده به مرنجاب می‌رسد.
ارتفاع متوسط کویر مرنجاب از سطح آب‌های آزاد در حدود 850 متر می‌باشد. قسمت عمده این کویر پوشیده از تپه‌های شنی و ریگزار است.
کویر مرنجاب از نظر پوشش گیاهی بسیار غنی است. عمده پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شور پسند از جمله درخت‌های گز و تاق و بوته‌های قیچ  است.
پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است. از جمله حیوانات موجود می‌توان به گرگ، شغال، کفتار، روباه شنی، گربه شنی، بزمجه، آفتاب پرست، انواع مارمولکT مار، عقرب، تیهو، عقاب، شاهین و … اشاره کرد.
در منطقه کویری آران و بیدگل، باد مثل هر منطقه کویری دیگر، یک عامل تعیین کننده اقلیمی است. باد، هم در شکل دهی به وضعیت طبیعی کویر و هم در شیوه زندگی انسان بیابان نشین تأثیر تعیین کننده دارد.
بادهای نامطلوب بزرگترین آفت کویر و باد مطلوب، نسیمی از بهشت است که کویر تفتیده را شاداب و با طراوت می‌کند.

- کاروانسرای حوض سلطان یا رباط حوض سلطان در جاده تهران - قم واقع است.
 

این بنای آجری در کنار یک کاروانسرای دوره صفویه در دشت‌های جنوبی کوهمره قرا ر دارد. این کاروانسرا در دوره ناصرالدین شاه قاجار احداث شد.
طرفین دروازه این کاروانسرا اتاق‌هایی برای نگهبانان و دو قهوه‌خانه وجود دارد. حیاط اصلی با قرینه سازی کامل، شامل ایوان‌هایی است که در دیگر کاروانسراها مشاهده می‌شود.
در کنار ایوان‌ها، راهروهایی وجود دارد که به اصطبل ها راه دارد. در کنار یکی از ایوان‌ها پلکانی به طرف بالاخانه می‌رود.
پشت سر این ایوان‌ها تالاری وجود دارد که هوایش به وسیله چهار تنوره، مطبوع و خنک می‌شود.
این کاروانسرا آب انباری دارد که محل ذخیره آب مورد استفاده روزانه بوده است.
جلوی کاروانسرا حیاط دیگری با طاق‌نما دیده می‌شود . پیش از حیاط اصلی مکانی است که هنگام وزش غبار و بادهای سوزان، کاروانیان با اقامت درآن محفوظ می‌ماندند.
اطراف کاروانسرا طاق نماهایی وجود دارد که اسب سواران از آن استفاده می‌کردند. در سمت جنوب نیز چند اتاق ساخته شده که دیوارشان به دیوار کاروانسرای قدیمی صفویه چسبیده است.
در گوشه جنوب غربی پیشخوان، یک حمام مرکب از یک اتاق بزرگ و دو اتاق کوچک قرار دارد. اتاق بزرگ‌تر به عنوان رخت‌کن و سربینه به کار می‌رفته است.
یکی از دو اتاق کوچک برای شستشو بوده و اتاق دوم حوضچه‌ای برای آ ب تنی داشته است.
کوره حمام در زیر این مجموعه قرار دارد. این کاروانسرا مدت زیادی دایر نبود و به سبب ایجاد دریاچه حوض سلطان راه عبور از آن مسیر مسدود شد.
کاروانسرای حوض سلطان با شماره 76950 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
محمد ملاحسینی

- کاروانسرای گدوک در استان مازندران، شهرستان سواد کوه، در گدوک قراردارد.
این کاروانسرا در ۲۵ کیلومتری جنوب ورسک، در گردنه کوهی معروف به گدوک واقع شده و مربوط به دوران حکومت شاه عباس صفوی است.
این بنا به کاروانسرای شاه عباس نیز معروف است. مال بند این کاروانسرا در ساختمان قرار داشته که ۳۰ متر طول دارد.
بعد از ورودی اصلی صفحه‌ها و اتاق‌های متعددی در ضلع شمالی و جنوبی برای استراحت مسافران ساخته شده است.
روبروی درب ورودی اصلی نیز 3 اطاق وجود دارد که احتمالاً شاه نشین بوده‌است.
ضلع شرقی بنا نیز ۵۰ متر طول دارد. این بنا نیز از کاروانسراهای مهم عصر صفویه است

- کاروانسرای زین الدین که از شاهکار معماری دوره صفویه محسوب می‌شود تنها بنای مدور ایرانی است.
 

این کاروانسرا در 60 کیلومتری جاده یزد - کرمان و در فاصله 500 متری از جاده قرار دارد.
این کاروانسرا به دستور زین الدین گنجعلی خان ریگ حکمران کرمان و به امر شاه عباس ماضی در قرن 10 قمری ساخته شد.
کاروانسرای زین الدین در قرن 10 قمری محل استقرار تفنگچیان و مستحفظان بوده و اکنون با حفظ اصالت پیشینش، هتل گردشگران در یزد شده است.
 

این کاروانسرا از نظر معماری دارای اهمیت خاصی است و نمونه دیگری از آن به جز کاروانسرای بین کاشان و نطنز که ویران شده، وجود ندارد.
نقشه این کاروانسرا به شکل دایره است و دارای 5 برج نیم دایره است که به دیواره 8 متری آن متصل‌اند.
ساختمان این بنا از آجر است. پس از سر در نسبتاً وسیع ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد.
در اطراف صحن، رواق‌های سکوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق‌هایی مشابه دیده می‌شود.
در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق‌ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهارپایان بود. فضای ضلع شمالی بنا- گویا شاه نشین- دارای سقفی بلند با کاربندی است.
در داخل بنا عمدتاً از تزیینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح 12 ضلعی حیاط یا صحن مرکزی آن است. قسمت شاه‌نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و کاربندی است.
کنگره‌ها و تیراندازهای لبه بام، ترکیب انحنای برج و دیواره ها و نمای تمام آجر آن، چهره خاصی به این کاروانسرا بخشیده است.
از بارزترین مشخصه این بنا می‌توان به قرینه بودن شرق و غرب آن اشاره کرد و آب آن نیز از چشمه تامین می‌شد که امروزه نیز وجود دارد.
این کاروانسرا در سال 2006 دیپلم افتخار یونسکو به دلیل «احیا و ساماندهی با بهره گیری از مصالح سنتی» دریافت کرد.
این بنای تاریخی بازسازی و به محل مناسبی برای اسکان و پذیرایی گردشگران تبدیل شده است.
کاروانسرای زین الدین با شماره ثبتی 926 و مورخ  28/5/51 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

- کاروانسرای دودهک در ساحل شرقی رودخانه قم‌ رود قرار دارد.
 

قدمت این بنا به دوره صفویه برمی‌گردد. در هر یک از د یوارهای شمالی و شرقی و غربی این کاروانسرا 3 برج تعبیه شده که نشان می‌دهد کاروانسرا شبیه به یک قلعه نظامی بوده‌است.
پس از عبور از دروازه ورودی کاروانسرا، ایوانی به طول30.11 متر وجود دارد که انتهای آن با پله‌هایی به حیاط متصل می‌شود.
پل و کاروانسرا که از یادگارهای دوره صفویه است در مسیر تاریخی جاده ابریشم احداث شده است.
ابعاد کاروانسرا ۷۰/۵۳ × ۶۰/۵۳ متر بوده و در هر یک از دیوارهای شمالی، شرقی و غربی برای حفاظت و نگهبانی از کاروانسرا که به صورت قلعه است، سه برج ساخته‌اند. مصالح به کار رفته در بنای کاروانسرا آجر، سنگ، آهک و گچ است و سقف بناها با گچ و پشت بام با کاهگل پوشیده شده است.
ایوان‌های جنوبی و غربی آن که بعد از ایجاد بنا ساخته شده، دارای فرورفتگی‌هایی در دیوار است.
ایوان شرقی روی یک آب انبار زیرزمینی ساخته شده‌است. در سمت راست ایوان 2 اتاق ساخته شده که اولی مربعی با ضع 8.4 ‏مترو پوشش گنبدی است که در گذشته به وسیله یک در بزرگ به اتاق کناری ارتباط داشته‌است.
این اتاق نمازگاه کاروانسرا بوده‌است و چهارگوشه کاروانسرا مشابه یکدیگر نیستند.
گوشه‌های شمال شرقی و جنوب غربی برای نگهداری بار و دوگوشه دیگر به عنوان اصطبل مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. پی‌های این بنا از سنگ و بقیه بنا از آجر ساخته شده‌است.
به علت عدم محافظت در گذشته، قسمت‌هایی از این کاروانسرا تخریب شده بود که در سال‌های اخیر با همت سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی تعمیر و بازسازی شده است.
موقعیت جغرافیایی، نزدیکی به راه اصلی تهران - اصفهان، عبور رودخانه قم رود از کنار آن، مجاورت با پل تاریخی دودهک و همچنین سالم بودن بنای کاروانسرا، از ویژگی‌های مثبت این یاد مان تاریخی محسوب می‌شود.
کاروانسرای دودهک در سال 1377 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۹۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
محمد ملاحسینی