آیت الله العظمی جوادی آملی
ماه مبارك رمضان یك وحدت جمعی دارد. گذشته از این كه هر روز تكلیف جدا و مستقل دارد و روزه گرفتن‌اش لازم است، مجموع این ماه یك وحدت خاصّ دارد كه قرآن كریم از او این چنین یاد كرده است: «مَنْ شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهرَ فَلیَصُمْهُ» (1). كسی كه در ماه مبارك رمضان شاهد و حاضر بود و مسافر بود، این شهر را، این ماه را روزه بگیرد. لذا وظائف خاصّی برای شب‌هاست ؛ دستورهای مخصوصی برای روزهاست. این وحدت جمعی ماه مبارك رمضان با فرارسیدن اوّل شوّال، فطر او فرا می‌رسد.
بنابراین، همان طوری كه هر روز پایانش افطار است، این ماه هم پایانش افطار است و روز عید فطر، افطار این ماه است ؛ این مطلب اوّل.
مطلب دوّم آن است كه این روز را خدای سبحان، عید رسمی مؤمنین قرار داد. از دعای نورانی امام سجاد (ع) در وداع ماه مبارك رمضان بر می‌آید، چنین كه در دعاهای قنوت نماز عید فطر هم بر می‌آید كه خداوند این روز را عید قرار داد ؛ كه جَعَلتَهُ لِلمُسلِمینَ عِیداً (2)، لِلمُؤمِنینَ عِیداً (3).
مطلب بعدی آن است كه عید به معنای نشاط و سرور نیست. چون سُروراً عطف بر عید شده است و جدای از اوست. در صحیفه سجادیّه دارد عِیداً وَ سُروراً ؛ این عید گرچه با «یا» استعمال شده است، ولی اصلش « واو»ی است نه یائی. شاید یائی هم اصلاً نباشد! این عادَ یَعُودُوا است ؛ كه معاد هم از همین لغت است، و مُعید بودن خدای سبحان هم از همین لغت است. كه عید از عُود و رجوع مجدّد است. خدای سبحان نام مباركی دارد به نام مبداء و مُبدع و نام مبارك دیگرش مُعید است كه او بر‌می‌گرداند. یوم عید یوم رجوع إلَی الله است.
لذا دستورهایی كه مربوط به خطبه‌ها و سخنان امام نماز عید هست، این است كه: شما وقتی از منزل‌هایتان بیرون می‌روید به طرف مصلّی، آن حالت زنده شدن از قبر را در نظر بگیرید كه یك ترسیمی از معاد است. منتهی خدای سبحان اگر بخواهد به صورت مُعید تجلّی تامّ داشته باشد، جریان معاد پیش می‌آید ؛ و اگر گوشه‌ای از آن نام تجلّی بكند، «عید فطر» ظهور می‌كند. این عود و رجوع بنده است به طرف خدای سبحان.
كسانی كه روزه این ماه را گرفتند و توفیق انجام وظیفه داشتند، بر می‌گردند، جائزه خود را از خدای سبحان دریافت می‌كنند. لذا شب عید فطر و روز عید فطر به عنوان «لِیلَة الجَوائِز» یا «یُومُ الجَوائِز» هست كه اگر گفته شده است:
روز عید است و من مانده در این تدبیرم
كه دهم حاصل سی روزه و ساغر گیرم
همین است كه انسان بر می‌گردد به طرف خدای سبحان، پاداشش را دریافت می‌كند.
مطلب بعدی آن است كه: كسانی كه به وظائف این ماه پر فیض موفّق شدند و عمل كردند، آنها كه خُوفاً مِنَ‌النّار روزه گرفتند، یا شبهای این ماه را زنده نگه داشتند، جائزه‌ای كه از فرشتگان الهی دریافت می‌كنند، نجات از نار است.
آنهایی كه برای رسیدن به بهشت وظائف ماه مبارك رمضان را انجام دادند، جائزه‌ای كه از فرشتگان رحمت دریافت می‌كنند، وصول به بهشت است. إن شآءَ الله این جائزه را حفظ می‌كنند.
و آنهایی كه شُوقاً إلَی الله، حُبّاً لله، شُكراً لله عبادت كردند، عُودشان به طرف خود خدای سبحان است و جائزه را از دست بی دستی خدای سبحان دریافت می‌كنند و آن هم محبوبیّت است و كرامت، كه مقام شامخ محبّت را به آنها عطاء می‌كند. وقتی محبوب الهی شدند، هم از گزند دوزخ مصون‌اند، هم از فیض و فُوز بهشت طرفی می‌بندند. بنابراین سه گروه به خدا بر می‌گردند؛ و هر گروه جائزه خاصّ خودشان را هم دریافت می‌كنند.
و در قرآن كریم فرمود: ما این یك ماه را كه وحدت جمعی دارد بر شما لازم كردیم كه روزه بگیرید: «ِتُكمِلُوا العِدَّه وَ لِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلی مَا هَداكُمْ» (4). شما باید این سی روز را به كمال برسانید، این ماه را به كمال برسانید، و بعد خدا را تكبیر بگوئید ؛ بگوئید: «خدا اَكبَرِ مِنْ كُلِّ شِیء» (5) یا «اَكبَرِ مِنْ أنْ یُوصَفْ» (6) است كه شما را هدایت كرده است. «لِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلی مَا هَداكُمْ».
لذا وظیفه آن است كه بعد از نماز مغرب و نماز عشاء و نماز صبح و نماز عید فطر این تكبیر «اَللهُ اَكبَرُ عَلی مَا هَدانا» (7) را انسان بازگو كند. «لِتُكمِلُوا العِدَّهَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلی مَا هَداكُمْ». خدا را انسان به بزرگی یاد كند كه او را هدایت كرده است. معلوم می‌شود یكی از بهترین و بارزترین مصادیق هدایت، همین این دستور روزه گرفتن است و انجام وظائف شبهای این ماه پر بركت.
و شاید در نوبت‌های قبل هم به عرضتان رسید كه هم در دعاهای ما آمده، هم در روایات ما آمده كه: ماه مبارك رمضان قُرَّهُ الشُّهُور و رأسُ السَّنَه (8) است. آغاز سال برای سالكان صالح ماه مبارك رمضان است. كسی كه اهل سیر و سلوك است، ذخیره یك ساله را از ماه مبارك رمضان فراهم می‌كند. هم مشكل ماه مبارك رمضان را تأمین می‌كند، هم مشكل یازده ماه دیگر را.
بنابراین باید جایزه‌ای كه در شب و روز عید فطر می‌گیریم، آنقدر قوی و زیاد باشد كه بتواند مشكل یازده ماه دیگر ما را هم حل كند ؛ كه إن شآءَ الله امیدواریم این چنین باشد. جوایز الهی این است! وَ لِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلی مَا هَداكُمْ.
مطلب بعدی آن است كه بیشترین دعا را در بین این چهارده معصوم (علیهم الصَّلاه و علیهم السَّلام)، وجود مبارك امام سجاد دارد. حالا یا از ائمه دیگر جمع‌آوری نشده، یا جمع آوری شده بود و به ما نرسیده، یا اصلاً آنها این تجلّی دعا را واگذار كرده بودند به وجود مبارك امام سجاد. شما ببینید دعاهایی كه وجود مبارك امام باقر (سلام الله علیه) در مراسم عید فطر دارند، همان‌هایی است كه امام سجاد فرمود؛ وقتی می‌خواستند برای نماز عید فطر خارج بشوند، همان دعایی را می‌خواندند كه امام سجاد دارد.
وجود مبارك امام سجاد در بخش وداع ماه مبارك رمضان به خدا عرض می‌كند: خدایا! ما الآن تقریباً داریم مصیبت می‌بینیم كه عزیزترین دوست ما از ما رخت بر می‌گردد، هجرت می‌كند: «وَاجبُر مُصیبَتَنَا فِی شَهرِنا» (9). خب ما با این ماه مأنوس شدیم، این ماه ما را حفظ كرده است؛ حصن حصینی بود. مجاری ادراكی ما و تحریكی ما در این شهر طهور و تَمحیص به طهارت و پاكیزگی راه یافته است و الآن داریم این دوست عزیز را از دست می‌دهیم. شما در روز عید فطر این مصیبت مان را جبران بكنید. جایزه‌ای عطا بكنید كه این مصیبت ما تسلّی پیدا كند. «وَاجْبُر مُصیبَتَنَا فِی شَهرِنا».
این گونه از لطائف نیایش كه در دعاهای امام سجاد (سلام الله علیه) هست، در ادعیه ائمه بعدی هم ظهور كرده ؛ امام باقر (سلام الله علیه) هم همین را دارد.
مطلب مهمی كه وظیفه همه ما در همه مراحل، مخصوصاً در این عیدهاست، این است كه دعا برای وجود مبارك ولی عصر و استقرار حكومت مهدوی با كرامت و عزّت از خدا بخواهیم. چون در همین این دعاهای امام سجاد آمده است كه خدایا! شما عید فطر را روزی قرار دادی كه امّت اسلامی كنار هم جمع می‌شوند. و مُهتشد اینهاست، مجمع اینهاست. و برای اینها آن نشاط را هم فراهم بكنید. نشاط امّت اسلامی در استقرار عدل است. لِیَقُومَ النّاسُ بِالقِسط(10) است. اگر إن شآءَ الله فقر و فساد و تبعیض رخت بر می‌بندد، جامعه اسلامی لبخندی بر لبانش می‌نشیند.
وجود مبارك امام باقر وقتی برای نماز عید فطر بیرون می‌آمدند، از منزل خارج می‌شدند، دعاهایی كه مربوط به امام زمان است، داشتند؛ كه خدایا!... «اَللّهُمَّ إنّا نَرغَبُ إلَیكَ فِی دُولَهٍ كَریمَهٍ تُعِزُّ بِهَا الإسلامَ وَ اَهلَه» (11). چنین كه خود وجود مبارك ولی عصر هم این دعاها را دارد.
دعای دیگری مربوط به وجود مبارك امام زمان (أرواحنا فداه) است كه آن حضرت در روز عید فطر، بعد از نماز صبح با این جلال و شكوه به لقای خدا می‌رفت. بالأخره انسان باید جایزه را از دست خدای سبحان دریافت كند، ترقّی كند و بگیرد.
دعای نورانی امام مهدی موجود موعود (علیه أفضلُ صلواتِ المُصلّین) بعد از نماز صبح روز عید فطر این است؛ عرض می‌كند: خدایا! من می‌خواهم به حضور شما بار یابم. امّا با جلال و شكوه می‌آیم كه محفوظ بمانم. «اَللّهُمَّ إنّی اَتَوَجَّهُ إلِیكَ بِمُحَمَّدٍ (صَلَّ اللهُ عَلیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم) اَمامِی وَ بِعَلِیِّ (عَلَیهِ الصَّلاهُ وَالسَّلام) عَنْ یَمینِی وَ خَلفِی وَ بِاَئِمَّتِی عَنْ یَسارِیْ اَستَتِرُوا بِهِمْ مِنْ عَذابِكْ». (12)
خدایا! ما با این جلال و شكوه به حضور تو بار می‌یابم كه از قهر و غضبت نجات پیدا كنم. اینها تعلیم ماست. یعنی من طرزی حركت می‌كنم كه وجود مبارك پیغمبر (صلّ الله علیه و سلّم) جلوی من باشد. و علی‌بن‌أبیطالب طرف راست و پشت سر مرا حفظ كند. و ائمه دیگر طرف چپ مرا حفظ بكنند. من مُحاط و محفوف به نبوّت و رسالت و ولایت و امامت باشم. من در این مجمع و این مجموعه به حضور تو بار می‌یابم، به وسیله اینها از قهر تو نجات پیدا كنم.
این تعلیم ماست كه ما چگونه به ذات اقدس إله عرض حاجت كنیم، به كی متوسّل بشویم، كی را شفیع قرار بدهیم و از نبوّت آنها، از رسالت آنها، از ولایت آنها، از امامت آنها، از عصمت آنها، از حجّت بالغه بودن آنها مدد بگیریم. خود وجود مبارك ولی عصر خود را محفوف به اینها می‌داند.
ما هم این چنین به خدای سبحان عرض بكنیم: پروردگارا! امّت اسلامی پشت سر پیامبر اكرم (علیه و علی آله آلاف التحیّه والكرم) در حالی كه محفوف به امامت و ولایت است، در پناه اینها به تو پناهنده می‌شود. اینها امام ما و اَمام ما هستند در دنیا و برزخ و قیامت، در عید فطر، در گرفتن جائزه؛ كه إن شآءَ‌الله امیدوار یم اعمال و عبادات همگان به احسن وجه مقبول باشد؛ و خدای سبحان آن دولت كریمه‌ای را كه امام باقر مسألت كرده است و همگان خواهان آنیم، نصیب ما بفرماید و این نظام اسلامی را به نظام ولی عصر (أرواحنا فداه) متّصل بفرماید!
اَللّهُمَّ إنّا نَرغَبُ إلِیكَ فِی دُولَهٍ كَریمَهٍ تُعِزُّ بِهَا الإسلامَ وَ اَهلَه وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفاقَ وَ اَهلَه وَ تَجعَلُنَا فِیها مِمَّنْ تَنتَصِرُ لِدینِكَ وَ لا تَستَبدِلْ بِنَا غِیرَنا.
پی نوشت:
1ـ سوره بقره / آیه 185
2ـ من لا یحضره الفقیه / ج 1 / ص 513 / بابُ صَلاهُ العیدین
3ـ صحیفه سجادیّه / دعای 45 / قسمت 52 ـ وَ كانَ دُعائُهُ (ع) فِی وِداعِ شَهرِ رَمَضان ؛ اَلَّذِی جَعَلتَهُ لِلمُؤمِنینَ عِیداً وَ سُروراً.
4ـ سوره بقره / آیه 185
5ـ كافی / ج 1 / ص 118 / بابُ مَعانی الأسماء وَاشتِقاقِها
6ـ مستدرك الوسائل / جلد 5 / صفحة 328 / بابُ كَراهَه أنْ یُقال اَللهُ اَكبَرُ مِنْ كُلِّ شِیء، بَلْ یُقالُ مِنْ أنْ یُوصَف.
7ـ كافی / ج 4 / ص 166 / بابُ التَّكبیرِ لِیلَهِ الفِطر وَ یُومِه.
8 ـ تهذیب الأحكام / ج 4 / ص 333 / بابُ‌الزِّیادات
9ـ صحیفة سجادیّه / دعای 45 / قسمت 48 ـ وَ كانَ دُعائُهُ (ع) فِی وِداعِ شَهرِ رَمضان
10ـ سوره حدید / آیه 25
11ـ بحار الأنوار / ج 88 / ص 6 / باب 2 ـ اَدعیهُ عِیدِ الفِطر وَ زَوائِدُ الآداب
12ـ تهذیب الأحكام / ج 3 / ص 140 / بابُ صَلاهِ‌العیدین
