در اين ميان خيلي‌ها ترجيح مي‌دهند از اين فرصت خوب استفاده كنند و به ورزش بپردازند، از گل كوچك در زمينهاي خاكي و كوچه پس‌كوچه‌ها كه هزينه‌اي ندارد گرفته تا ورزش‌هاي گرانقيمت‌تر مانند شنا و بدمينتون.
بالاخره هر كسي براي روزهاي تابستان ممكن است برنامه‌ريزي داشته باشد تا بيشتر از روزهاي بلند و طبيعت زيبا استفاده كند، اما اگر به برخي نكات ايمني در اين فصل گرم سال توجه نشود، هر كسي مي‌تواند با خطرات و بيماريهايي مانند مسموميت غذايي، بيماري‌هاي گوارشي و... مواجه شود.
يكي از بيماري‌هاي مربوط به فصل گرم سال، گرمازدگي است كه چنانچه جدي گرفته نشود، مي‌تواند دردسرآفرين شود.
گرمازدگي بخصوص براي مسافراني كه به شهرهاي جنوبي كشورسفر كرده‌اند و به آب و هواي اين مناطق عادت ندارند و بيشتر از همه براي گروه‌هاي سني پرخطر و بيماران خاص و همچنين افرادي كه در محيط سر باز به كار و فعاليت يا ورزش مي‌پردازند زياد مشاهده مي‌شود و بخش عمده‌اي از مراجعه‌كنندگان اورژانس‌ها را در تابستان، افراد گرمازده تشكيل مي‌دهند.
به افزايش دماي بدن بالاتر از 38 درجه، به شرطي كه ناشي از عفونت نباشد، يعني به علت غيرعفوني هايپوترمي يا گرمازدگي مي‌گويند.
شايع‌ترين علت گرمازدگي افزايش فعاليت بدني در محيط گرم است، زيرا گرماي ناشي از متابوليسم داخلي بدن به دليل گرم بودن محيط اطراف نمي‌تواند از بدن خارج شود؛ در نتيجه دماي بدن از حد طبيعي (38ـ36) بالاتر مي‌رود و گرمازدگي ايجاد مي‌شود؛ البته خداوند بدن انسان را چنان حساب شده و دقيق آفريده كه قادر است در برابر هرگونه شرايط نامطلوب از خود واكنش نشان دهد و در جهت بهبود و اصلاح شرايط حركت كند.
به طور مثال، براي تنظيم درجه حرارت بدن مكانيسم‌هايي وجود دارد كه باعث تنظيم درجه حرارت بدن مي‌شود. در هيپوتالاموس، مركزي وجود دارد كه درجه حرارت بدن را كنترل مي‌كند و با توجه به ميزان افزايش درجه حرارت بدن، مكانيسم‌هاي متفاوتي را براي تنظيم درجه حرارت به كار مي‌گيرد.
يكي از اين مكانيسم‌ها رادياسيون حرارت يا انتقال حرارت به صورت تشعشع است؛ در شرايطي كه محيط اطراف خنك‌تر از بدن باشد، حرارت اضافي از اين طريق به محيط صادر مي‌شود و به اين صورت درجه حرارت بدن كنترل مي‌شود.
از ديگر مكانيسم‌ها مي‌توان به مكانيسم تبخير اشاره كرد؛ در اين روش غدد عرقي كه در پوست وجود دارد، مقداري از آب خود را به سطح پوست منتقل مي‌كند و اين آب با جذب گرماي بدن، به شكل بخار درمي‌آيد و عملا به اين طريق دماي بدن كاهش مي‌يابد.
مكانيسم تشعشع در شرايطي مي‌تواند به كاهش دماي بدن كمك كند كه دماي محيط كمتر از دماي بدن باشد بنابراين در فصل تابستان كه دماي هوا بالاتر از 38 درجه است، اين مكانيسم نمي‌تواند كمكي به افراد در معرض گرما بكند.
اختلال در ايجاد عرق از موارد ديگري است كه شرايط را براي گرمازدگي فراهم مي‌كند. اختلال در تعريق مي‌تواند به دلايل مختلفي پديد آيد؛ از جمله اين موارد مي‌توان به برخي بيماريهايي كه باعث خشك شدن پوست مي‌شود و مي‌تواند در ايجاد عرق اختلال ايجاد كند، اشاره كرد.
در مواردي هم ديده شده كه افراد سالم دچار اختلال در تعريق شده‌اند در توضيح آن بايد گفت: در يك فرد طبيعي اگر ميزان توليد عرق از يك حد مشخص فراتر رود، ممكن است غدد عرق قادر به ايجاد قطرات آب به شكل عرق نباشند و در اين شرايط، فرد مستعد گرمازدگي شديد خواهد بود.
شايد بعضي تصور كنند، تنها گرم بودن بدن كه از نشانه‌هاي آن برافروختگي پوست بدن است، نشانه گرمازدگي باشد، در حالي كه بايد گفت از نظر پزشكي تنها بالا بودن دماي بدن دليل گرمازدگي نيست، بلكه گرمازدگي با علائمي همراه است.
اين علائم مي‌تواند طيف وسيعي را در بر گيرد كه از يك سردرد و سرگيجه و تهوع و استفراغ شروع مي‌شود تا اختلال سطح هوشياري كه خود را به شكل تشنج و كما نشان مي‌دهد.
اگر گرمازدگي از نوع خفيف باشد، مي‌تواند با علائمي مانند ورم دست و پا از مچ به پايين همراه باشد. اين نوع تورم با تورم‌هاي معمول مثل ورم دست و پا در بيماران قلبي كه اثر فشار انگشت بر قسمت متورم مدتي باقي مي‌ماند، متفاوت است و معمولا فرد گرمازده مي‌تواند با احساس تنگ شدن كفش به آن پي ببرد.
بثورات جلدي و خارش در نواحي كه در تماس با لباس بوده و به شكل برجسته و قرمز رنگ هستند از ديگر علائم گرمازدگي خفيف است.
گرفتگي عضلاني در ناحيه پشت ساق پا كه با درد زيادي نيز همراه است، در فردي كه مدت طولاني در محيط گرمي مانند كارخانه يا شهرهايي كه دماي بسيار بالايي دارند مانند شهرهاي جنوبي كشور فعاليت داشته، از جمله علائم گرمازدگي در طيف خفيف تا متوسط تعريف مي‌شود، اما زماني كه گرمازدگي شدت بيشتري پيدا كند، گرفتگي عضلات دردناك نيست و به آن تتاني‌هاي عضلاني ناشي از گرمازدگي مي‌گويند كه با علائم ديگري مانند سردرد و سرگيجه همراه است و در حالت‌هاي شديد حتي فرد از هوش مي‌رود و ظاهري شبيه بيماري كه دچار غش شده، پيدا مي‌كند.
پزشكان به چنين وضعيتي سنكوپ ناشي از گرما مي‌گويند. از ديگر علائم گرمازدگي متوسط مي‌توان تهوع و استفراغ، سرگيجه شديد و ضعف و بي‌حالي به حدي كه شخص را زمينگير كند اشاره كرد، اما در گرمازدگي نوع شديد فرد علامت‌هايي خواهد داشت كه بسيار شاخص است.
شايع‌ترين علت گرمازدگي افزايش فعاليت بدني در محيط گرم است، زيرا گرماي ناشي از متابوليسم داخلي بدن به دليل گرم‌بودن محيط اطراف نمي‌تواند از بدن خارج شود
به طور مثال، مانند بيمار تبدار، بدن فرد گرمازده فوق‌العاده گرم (41 ـ40 درجه) است و پوست بسيار خشكي دارد و علاوه بر آن علائم عصبي و تغيير سطح هوشياري نيز در وي ديده مي‌شود.
اختلال سطح هوشياري مي‌تواند از خواب‌آلودگي شروع شود و تا تشنج و كما هم پيش رود كه به آن هيت‌استروك مي‌گويند و به معني ضربه مغزي ناشي از حرارت بسيار زياد است و از نظر علائم بسيار شبيه بيماران مبتلا به سكته مغزي است؛ چراكه مانند آنان دچار كاهش سطح هوشياري مي‌شوند و به همين دليل آنان را جزو دسته استروك‌ها يا سكته مغزي قرار داده‌اند و اين شديدترين و خطرناك‌ترين نوع گرمازدگي محسوب مي‌شود كه در اين شرايط بايد هرچه سريع‌تر با مركز اورژانس تماس گرفت و بيمار را به مراكز درماني رساند.
وقتي گرمازدگي خطرناك مي‌شود
خوشبختانه آمارها نشان مي‌دهد 95 تا 98 درصد گرمازدگي‌ها از نوع خفيف يا متوسط است كه تنها با كاهش و كنترل درجه حرارت بدن بيمارمي توان آن را درمان كرد و عارضه‌اي در پي نخواهد داشت.
تنها خطري كه انواع خفيف تا متوسط گرمازدگي دارد، اين است كه علائم مي‌تواند پيشرفت كند و به شديدترين حالت برسد.
همان‌طور كه اشاره شد، علائم شديد گرمازدگي معمولا در افرادي ديده مي‌شود كه بيماري خاصي دارند و در اغلب موارد با مصرف دارو همراه است، زيرا بيماري زمينهاي همراه با استرس شديدي كه گرمازدگي براي وي به وجود مي‌آورد، مي‌تواند وضع بيمار را از حالت نرمال به حالت پرخطر تبديل كند.
بنابراين بيماران قلبي ـ عروقي يا قلبي ـ ريوي يا كليوي كه در حالت طبيعي بيماري آنها تحت كنترل است و مي‌توانند مانند ديگر افراد جامعه فعاليت‌هاي روزمره خود را داشته باشند، چنانچه در شرايط استرس‌زايي مانند گرمازدگي يا سرمازدگي قرار گيرند، بيماري زمينهاي آنها از كنترل خارج مي‌شود و همين مسأله مي‌تواند سلامت آنها را در معرض خطرجدي قرار دهد، اما تنها عارضه‌اي كه گرمازدگي مي‌تواند براي بيمار ايجاد كند نارسايي كليوي است، زيرا همان‌طور كه مي‌دانيد، حجم بالايي از بدن را عضلات تشكيل مي‌دهند.
عمل انقباض و انبساط در سلول‌هاي عضلاني از طريق ماده‌اي به نام مايوگلوبين انجام مي‌شود كه در شرايط سرمازدگي و بخصوص گرمازدگي آزاد مي‌شود و وارد خون شده، براي دفع به كليه‌ها مي‌رود.
چنانچه اين شرايط زود تشخيص داده نشود و اقدامات درماني صورت نگيرد و شرايط دفع آن از كليه‌ها تسهيل نشود، به عنوان يك ماده بسيار سمي بر كليه‌ها اثر گذاشته، بيماري شبيه نارسايي كليوي براي وي ايجاد خواهد كرد كه بيمار مدت‌هاي طولاني درگير عوارض كليوي آن خواهد شد.
كمك‌هاي اوليه در برخورد با فرد گرمازده
همان‌طور كه قبلا اشاره كرديم، عامل اصلي گرمازدگي، فعاليت جسماني در محيط گرم يا قرار گرفتن در محيطي گرم‌تر از دماي بدن است بنابراين اولين اقدام درماني براي اين دسته از افراد، خارج كردن آنها از محيط گرم و رساندن آنان به محيط سرپوشيده با دماي مناسب (22درجه) است تا تبادل گرما به صورت تشعشع امكان پذير شود و دماي بدن كاهش پيدا كند.
در مرحله بعد بايد لباس‌هاي بيمار را درآورد و با استفاده از كيسه يخ، دماي بدن بيمار را كاهش داد، اما لازم است به اين نكته توجه داشته باشيد كه كيسه يخ را نبايد مستقيما روي بدن بيمار قرار داد، چون تماس مستقيم يخ با پوست مي‌تواند باعث سوختگي شود.
براي جلوگيري از تماس مستقيم يخ با پوست بدن مي‌توان از يك حوله يا پارچه استفاده كرد. روش ديگري كه مي‌توان براي كاهش دماي بدن توصيه كرد، اين است كه آب خنك را بوسيله آب‌پاش معمولي به بدن فرد گرمازده اسپري كنيد و پنكه‌اي را مقابلش قرار دهيد، از اين طريق براحتي مي‌توان مكانيسم تبخير يا تعريق را به شكل مصنوعي براي بيمار به وجود آورد.
اين روش به طور چشمگيري در كاهش دماي بدن بيمار موثر است و به همين دليل از اين روش در سيستم‌هاي درماني بيمارستاني نيز بيشتر استفاده مي‌شود. فردي كه دچار گرمازدگي و افزايش درجه حرارت بدن شده، چنانچه سرعت كاهش درجه حرارت بدن زياد باشد، ممكن است دچار لرز شود، اما اين‌كه واقعا دچار سرمازدگي يا هيپوترمي شود، خيلي محتمل نيست، چون به محض اين‌كه اقدامات درماني قطع شود، بلافاصله درجه حرارت بدن افزايش پيدا مي‌كند.
بنابراين اگر طي اقدامات درماني بيمار دچار لرز شد، كافي است 15 تا 30 دقيقه از خنك كردن بدن بيمار پرهيز كنيد و با برطرف شدن لرز، مجددا اقدامات درماني را شروع كنيد.
در اين مرحله بهتر است از آب ولرم براي اسپري كردن و از دور كم پنكه استفاده كنيد. استفاده از مايعات خنك براي بيماراني كه هوشيار هستند، مي‌تواند كمك‌كننده باشد، زيرا همان‌طور كه مي‌دانيد، توليد گرما درداخل بدن توسط سلول‌ها صورت مي‌گيرد. پس با خوراندن مايعات خنك مي‌توان به ميزان زيادي دماي بدن فرد گرمازده را كاهش داد.
توصيه به ورزشكاران براي پيشگيري از گرمازدگي
دسته ديگري از افراد جامعه كه در معرض گرمازدگي قرار دارند، ورزشكاران هستند. بخصوص ورزشكاراني كه مجبورند در فضاي باز تمرين و ورزش كنند. اين افراد بهتر است در فواصل زماني كوتاه به ورزش بپردازند و سعي كنند در اين فاصله استراحت كنند تا بدنشان كم كم به گرماي محيط سازگاري پيدا كند بنابراين اگر ميزان فعاليت ورزشكاران كنترل شده باشد و به مقدار كافي از مايعات استفاده و به تغذيه مناسب خود توجه كنند، عملا به بدن خود فرصت مي‌دهند تا سيستم‌هاي تنظيم درجه حرارت در برابر گرمازدگي سازگارتر و قوي‌تر شود و در چنين شرايطي، ورزشكار بدون مواجهه با اختلال گرمازدگي و با خيال راحت مي‌تواند به فعاليت بپردازد.
ريزگردها، عامل افزايش دماي هوا
پديده‌اي كه اين روزها با آن روبه‌رو هستيم، مسأله ورود ريزگردها از بيابان‌هاي كشورهاي همسايه به داخل كشورمان است.
اين مشكل علاوه برافزايش آلودگي هوا (ريزگردها با باكتري و قارچ همراه هستند و باعث افزايش غلظت مواد آلاينده مانند سرب مي‌شود) و پيامدهاي ناشي از آن مي‌تواند تاثير مستقيم در افزايش دماي هوا داشته باشد و همين قضيه ريسك گرمازدگي را بالا خواهد برد.
از طرفي فردي كه بيماري زمينهاي دارد و گرمازده شده، چنانچه در محيطي قرار گيرد كه غلظت غبار ناشي از ريزگردها در آن بالاست، علائم بيماري زمينهاي در وي شدت خواهد يافت و اين مسأله مي‌تواند حتي به قيمت جان بيمار تمام شود.
از جمله اين افراد مي‌توان به بيماران آسمي و قلبي اشاره كرد، زيرا از يك طرف ريزگردها باعث تشديد بيماري مي‌شود و از طرف ديگر استرس ناشي از گرمازدگي مي‌تواند اثر مضاعفي بر شدت علائم بيماري داشته باشد بنابراين به افرادي كه بيماري زمينهاي ريوي يا قلبي ـ عروقي دارند، توصيه مي‌شود ـ هنگام افزايش دما و آلودگي هوا از منزل خارج نشوند و در صورت لزوم، هنگام خروج از منزل از ماسك فيلتردارN95 استفاده كنند.
استفاده از ماسك تنها مختص اين بيماران نيست، بلكه همه افراد و بخصوص كودكان و سالمندان هم بايد در روزهايي كه حجم ريزگردها يا آلودگي هوا بالاست، از ماسك استفاده كنند.
چنانچه ماسك فيلتردار در دسترستان نيست، بهتر است همزمان از دو ماسك كاغذي استفاده كنيد يا داخل يك ماسك از يك يا دو گاز استفاده كنيد، زيرا اين نوع ماسك‌ها داراي منافذ بزرگي هستند كه ذرات موجود در هوا را براحتي از خود عبور مي‌دهند و خيلي در جذب ريزگردها و جلوگيري از ورود آنها به داخل سيستم تنفسي موثر نيستند.
نكته‌اي كه بايد در اينجا متذكر شويم، اين كه اين ماسك‌ها بايد در فواصل زماني كوتاه تعويض شوند. در غير اين صورت، استفاده نكردن از آنها بمراتب بهتر از استفاده طولاني‌مدت از آنها خواهد بود. براي تردد در شهر از خودرو استفاده كنيد و تا جايي كه امكان دارد، از خودرو خارج نشويد و شيشه‌هاي ماشين را بالا بكشيد.روزهايي كه آلودگي هوا بالاست زمان مناسبي براي پياده روي نيست.
بنابراين بهتر است تا جايي كه امكان دارد، همه افراد و بخصوص گروه‌هاي در معرض خطر از منزل خارج نشوند. داخل منزل نيز مي‌توانيد با تدابيري از ورود اين ذرات موذي جلوگيري كنيد. در و پنجره‌ها را ببنديد و به جاي هواي آزاد از سيستم تهويه و دستگاه‌هاي تصفيه هوا استفاده كنيد. پنجره‌هاي دوجداره گزينه‌هاي بسيار مناسبي براي جلوگيري از ورود ريزگردها و گردوغبار هوا هستند. بنابراين اگر به سلامت خود و خانواده‌تان اهميت مي‌دهيد، هر چه زودتر اقدام به نصب اين پنجره‌ها كنيد.
چه كساني بيشتر در معرض گرمازدگي هستند
معمولا دو گروه سني در معرض خطر ابتلا به انواع بيماري‌ها هستند كه كودكان زير 10 سال و افراد مسن يا بالاي 50 سال را شامل مي‌شود.
اين دسته از افراد جامعه مستعد ابتلا به بسياري از بيماري‌ها ازجمله گرمازدگي هستند. از ديگر افرادي كه در معرض خطر هستند، مي‌توان به بيماران قلبي ـ عروقي، روحي ـ رواني و ريوي اشاره كرد.
ريسك ابتلا به گرمازدگي در اين دسته از بيماران چنانچه تحت درمان باشند و دارو مصرف كنند، بيشتر خواهد شد. همچنين افرادي كه الكل مصرف مي‌كنند، بيشتر در معرض گرمازدگي قرار دارند.
دكتر داوود فارسي- متخصص اورژانس
