نباید فراموش کرد به استناد شواهد باستان‌شناختی مانند تپه‌های پیش از تاریخ،‌ آتشکده‌ها و قلعه‌های دوران تاریخی در عصر پیش از اسلام خصوصاً دوره ساسانی، منطقه قم از شهرهای نسبتاً بزرگ و آباد ایران بوده است.

درباره وجه تسمیه نام قم روایات تاریخی متعددی نقل شده است. یکی از علمی‌ترین آن روایات، تبدیل کلمه «کومه» به معنی خانه‌های کوچک کنار هم به کُم و سپس تبدیل آن به قم توسط اعراب مهاجر است. برخی نیز قم را برگرفته از کمیدان، نام بخشی از این منطقه می‌دانند که به اختصار کُم خوانده شد.

هر چند مورخان سابقه شهر قم را به پیش از اسلام مربوط می‌دانند اما شهرت آن بیشتر به دوره بعد از اسلام باز می‌گردد. از سال 200 ه.ق،‌ یعنی زمانی که قم مدفن حضرت معصومه (س) شد، به تدریج مردم منازل خود را نزدیک به حرم بنا کردند. در زمان خلافت عباسی که سادات مورد آزار قرار می‌گرفتند، بسیاری از آنان به قم پناه آوردند. این شهر که در طول تاریخ با آسیب‌های زیادی مواجه شد،‌ از زمان قاجار مورد توجه واقع شد و به تدریج رونق گرفت.

دیدنی های قم

حرم مطهر

ایجاد فضاهای معماری بر تربت پاک حضرت فاطمه معصومه (س) به نیمه دوم قرن دوم هجری قمری باز می‌گردد. با آغاز قرن دهم هجری قمری و شروع فرمانروایی سلسله صفوی، آستانه قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در عصر قاجار، فتحعلی شاه به قم و آستانه مقدس توجه خاصی نشان داد، چنان‌که تزیینات کنونی همراه رواق‌ها و بیوتات فعلی اغلب متعلق به آن عهد است و ضریح نقره‌ نیز در این دوره نصب شد. از تغییرات دوره معاصر نیز می‌توان به نصب ضریحی با ظرایف هنری در سال 1368 و تغییر آن در سال 1380 اشاره کرد.

آستانه مقدس در حال حاضر از چند بخش تشکیل شده است؛ بقعه فراز آرامگاه حضرت معصومه (س) با رواق‌ها؛ دو مسجد بالاسر و طباطبایی؛ صحن عتیق با سردر شمالی آن و مقابر پادشاهان قاجار؛ مقابر فقه‌ها، علما و پادشاهان صفوی در مجاورت تربت منور؛ صحن نو، ایوان‌ها، سردرها و مناره‌ها و مدرسه فیضیه و مسجد اعظم در پیوندی کالبدی با مجموعه حرم مطهر از آن جمله‌اند. در آستان مقدس مراسم لاله‌گردانی نیز برگزار می‌شود که جالب و دیدنی است. این مراسم مخصوص خادمان حرم است که هنگام تغییر کشیک با آیین خاص انجام می‌شود.

موزه آستانه مقدس

موزه آستانه مقدس یکى از ذخایر مهم تاریخى و هنرى کشور محسوب مى‌شود. این موزه آبان ماه سال 1314 شمسى در محوطه داخلى حرم مطهر و محل فعلى مسجد شهید مطهرى تأسیس شد. فعالیت این موزه تا حدود دى ماه سال 1353 ادامه یافت و از آن تاریخ تا سال 1361 به دلایل متعدد موزه متوقف شد.

 ساختمان کنونى موزه که در میدان آستانه واقع است، در فروردین ماه سال 1361 احداث شد که ابتدا با مساحتى حدود 500 متر مربع فعالیت داشت، ولى سال 1371 با راه‌اندازی زیرزمین موزه مساحت آن به یک هزار متر مربع افزایش یافت.

 در این موزه مجموعه‌های باارزشی نگهداری می‌شود که گنجینه قرآن‌های خطی،‌ سکه‌ها،‌ تابلوهای نقاشی،‌ خاتم‌،‌ منبت،‌ سفال و شیشه،‌ آثار حجاری و دستباف اعم از قالی و پارچه از آن جمله‌اند.

 گنجینه قرآن‌ها چه از نظر تعداد و چه از نظر هنر اهمیت زیادی دارد. قدیمی‌ترین قرآن مجموعه به سال 198 هجری بازمی‌گردد که نام مأمون،‌ خلیفه عباسی در آغاز آن نوشته شده است. برخی آثار روی پوست و یا پارچه نوشته شده است. علاوه بر اینها انواع جلد چرمی ساده یا سوخته،‌ سوخته معرق،‌ طلاکوب و همچنین جلد لاکی را نیز می‌توان دید.

پس از مجموعه سکه که از زمان اشکانی آغاز می‌شود،‌ نمونه‌های خاتم موزه را نباید از یاد برد. از میان نمونه‌های موجود در موزه می‌توان از در خاتم مقبره محمدشاه قاجار مربوط به دوره صدارت امیرکبیر،‌ صندوق بزرگ خاتم مقبره شاه صفی صفوی و رحل‌های قرآن و قاب‌های آینه در ابعاد مختلف نام برد.

یکی از قسمت‌های مهم موزه، بخش کاشی است که به‌ویژه مأخذی برای علاقه‌مندان و پژوهشگران هنر کاشی‌کاری محسوب می‌شود. کاشی‌هاى موزه قم از نظر قدمت، نفاست، ابعاد، تنوع نقوش و تزیینات و کتیبه‌ها بسیار حائز اهمیت است. از نظر قدمت، اکثر کاشی‌ها مربوط به دوره سلجوقى و ایلخانى است و بخش اعظم کاشی‌هاى موزه را کاشی‌هاى ستاره‌اى یا کوکبى و چلیپا، خشت کاشى و کاشى‌هاى معرق و کتیبه‌اى تشکیل مى‌دهد.

 در مجموعه آثار دستباف موزه قم قالی‌ها و قالیچه‌هاى ابریشمى از جلوه خاصى برخوردار هستند. عمده این قالى‌ها مربوط به دوره صفوى و قاجارى است و برخى از آنها شاهکار هنر قالى‌بافى به شمار مى‌آیند. قدیمى‌ترین و بزرگ‌ترین فرش موزه، فرش ابریشمى به شکل نیم‌دایره و ضخامت حدود 2 میلی‌متر متعلق به دوره شاه عباس صفوى است.

کتابخانه آیت‌ا... مرعشی نجفی

هسته اولیه کتابخانه که مرجعی برای پژوهشگران است زمانی شکل گرفت که آیت‌ا... مرعشی در عراق ساکن بود. وی ابتدا به تهیه فهرستی از کتاب‌های ارزشمند خطی و چاپی پرداخت تا روزی بتواند آنها را جمع‌آوری کند. با وجود مشکلات بسیار وی با انجام نماز و روزه استیجاری‌،‌ کاستن بخشی از مخارج زندگی و کار شبانه در کارگاه‌های برنج‌کوبی توانست مجموعه‌ای از کتاب‌ها را تهیه کند.

با مهاجرت وی از عراق به ایران در سال 1342 قمری،‌ مجموعه نیز به ایران انتقال یافت و کتابخانه‌ای در منزل شخصی شکل گرفت. بسیاری آثار نیز به کتابخانه‌های دیگر اهدا شد. این تلاش سبب شد محققان بدانند که برخی کتاب‌ها را فقط آنجا می‌توانند بیابند.

مساجد

هدف اصلی گردشگران شهر قم،‌ حرم حضرت معصومه (س) است اما مساجدی در این شهر بنا شده که صرف نظر از جلوه‌های معنوی، منظری از هنر به‌حساب می‌آیند. مسجد اعظم در سمت غربی حرم یکی از این نمونه‌هاست. این مسجد به سعی آیت‌ا... بروجردی و ساخته معمار بزرگ استاد حسین لرزاده است. در بنای این مسجد تلفیقی از سبک قدیم با اسلوب ساختمانی جدید به کار رفته و مقصوره و گنبد و گلدسته‌ها به سبک باستانی و سبک کنونی، ولی چهل ستون‌ها با نقشه روز بنا شده است.

مسجد امام حسن عسگری (ع)، جامع عتیق و پنجه‌علی از دیگر مساجد هستند که می‌تواند برای گردشگر جذاب باشد.

بازار قم

بازار قم با مجموعه‌ای از راسته، چهارسوق، سرا و تیمچه، جزیی از بافت قدیم شهر قم به شمار می‌رود. بخش‌های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی به آن اضافه شد.

از جمله در دوران ناصرالدین شاه به دلیل گسترش بازار، "بازارنو" احداث شد و در دو سوی این راسته نو، بناهای تازه‌ای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد. در سال‌های نخست دوره پهلوی نیز بخش‌هایی به بازار نو افزوده شد. درحال حاضر دو بخش "بازار کهنه" و "بازار نو" برجای مانده که در هر یک تعدادی مسجد بزرگ و کوچک با فاصله‌های اندک وجود دارد. یادآور می‌شود مسجد در بازار قم به عنوان معبری برای واردشوندگان مطرح است تا با یاد خدا وارد بازار شوند.

خانه‌های تاریخی

خانه حضرت امام خمینی (ره ) در شهر قم، ساختمان دو طبقه ساده‌ای است که از زیرزمین و طبقه همکف تشکیل شده است. تالار سمت شرق، محل سخنرانی حضرت امام (ره) در دهه‌های گذشته بود. بنا درحدود سال 1335 شمسی توسط ایشان خریداری و تا سال 1343 توسط معظم‌له مورد استفاده بوده است.

خانه‌های حاج قلی‌خان و حاج علی‌خان زند که اینک اداره میراث فرهنگی هستند و خانه‌های آیات عظام بروجردی و حائری از دیگر خانه‌های تاریخی شهر قم هستند.

برج‌های کارخانه ریس‌باف

مجموعه کارخانه و برج‌های آن در حال حاضر در اختیار صدا و سیمای قم است. مجموعه کارخانه ریس‌باف در سال 1314 هـ.ش با کارگاه‌های نخ‌ریسی، ‌رنگرزی، ‌پارچه‌بافی و اتوکشی زیر نظر مهندسان آلمانی تأسیس شد. از خصوصیات بارز این برج‌ها شیوه معماری آلمانی آن است.

آب‌انبار شادقلی خان

این بنا که فاصله چندانی از حرم مطهر ندارد، متلعق به دوره قاجار در محوطه شادقی‌خان واقع شده است. این محوطه باستانی شامل آثاری از دوره‌های هزاره چهارم پیش از میلاد،‌ ساسانی،‌ ایلخانی و قاجاریه بوده است. این محوطه باوجود اهمیت بسیار تخریب شد و فقط دو اثر آب‌انبار شادقلی خان و حاج میرزا باقر روحانی باقی مانده‌ است.

آب‌انبار شادقلی خان اینک به یک مجموعه گردشگری سنتی تبدیل شده که فضای مناسبی برای استراحت گردشگران ایجاد کرده است. با وجود شربت‌خانه،‌ سفره‌خانه سنتی و غرفه صنایع دستی گردشگر می‌تواند تجربه خوبی داشته باشد.

مسجد جمکران

مسجد مقدس جمکران در نزدیکى شهر مقدس قم در دامنه کوه "دو برادران" و در ابتدای جاده قم به کاشان واقع شده و همواره پذیراى زائرینى از نقاط مختلف ایران و جهان است. مسجد مقدس جمکران در سال 373 ه.ق به دستور حضرت بقیه‌الله (عج) ساخته شد و در طول قرون مکرر مرمت و تجدید بنا شد.

توری به مقصد قم

قم به واسطه موقعیت جغرافیایی و دسترسی آسان کمتر در تورها دیده می‌شود و از سوی دیگر مانند اغلب مقاصد گردشگری، نام آثار محدودی در اندک تورهای گردشگری این شهر دیده می‌شود.

عمده تورهایی که عازم این منطقه می‌شوند، از شهرهای تهران، اصفهان و مشهد هستند. از تهران و اصفهان تورهای یک روزه و حداکثر با یک شب اقامت به چشم می‌خورد که زیارت بارگاه حضرت معصومه (س) و مسجد جمکران را شامل می‌شوند. از مواردی که در برخی گشت‌ها وجود دارد می‌توان به کوه خضر، مدرسه فیضیه و موزه آستانه اشاره کرد.

تورهای یک روزه‌ی این مقصد بسته به خدمات ارائه شده، بین 15 تا 18هزار تومان قیمت دارند. اما تورهایی که از مشهد برای قم تعریف می‌شود، چند روزه خواهد بود که با در نظر گرفتن محل اقامت و کیفیت سایر خدمات، قیمت‌های متفاوتی خواهند داشت.