سواد رسانه‌ای یا بصیرت رسانه‌ای

  تاثیراتِ ناخوشایندِ رسانه ها، متفکران علوم اجتماعی را به تامل واداشت تا به طراحی سازوکارهایی برای مصون سازی مخاطبان رسانه ها در برابر این تاثیرات ناخوشایند و ناگوار بیاندیشند، که توسعه ی «سوادِ رسانه ایِ» مخاطبان یکی از این سازوکارها بوده است.

 

چگونه می توان سخنِ حقیقت را از میان انبوه واقعیات ساختگی یافت؟ ابزار مخاطب برای یک مشارکتِ فعال در تعاملِ با رسانه چیست؟ تاثیراتِ ناخوشایندِ رسانه ها، متفکران علوم اجتماعی را به تامل واداشت تا به طراحی سازوکارهایی برای مصون سازی مخاطبان رسانه ها در برابر این تاثیرات ناخوشایند و ناگوار بیاندیشند، که توسعه ی «سوادِ رسانه ایِ» مخاطبان یکی از این سازوکارها بوده است.

مشهور است جوانانِ آلمانی که دیوارِ برلین را فروریختند، تی شرت هایی با آرم شبکه ی «ام تی‌وی» آمریکا پوشیده بودند، حتی رئیسِ هیئت مدیره رادیو تلویزیون امریکا «بی‌بی‌جی» با قاطعیت تاکید کرد: این ام تی‌وی بود که دیوار برلین را فروریخت. (Fraser,2008:173)سخن بالا مثالی بود از قدرتِ نرمِ رسانه در ساخت واقعیت ها. در عرصه جنگ نرم، رسانه ها، ستونِ جنگ را تشکیل می دهند.

درواقع رسانه ها اذهان و دل‌های مخاطبان بسیار گسترده ای را در کشورها و جوامع گوناگون هدف قرار می دهند تا بتوانند قدرتِ نرم یک گروه یا کشور رقیب یا دشمن را تضعیف کنند. در این میان رسانه ای قدرتمند تر است که بتواند بدون آنکه خودآگاه مخاطب را فعال کند بر ایشان تاثیر گذارد.

بگذارید برایتان با مثالی دیگر مطلب را بازگو کنم؛ در زندگینامه جرج پنجم، پادشاه انگلستان، نوشته اند که بر پایه ی یادداشت های شخصیِ پزشک مخصوص او، در ساعت 11 شبِ 20 ژانویه 1936 قدری مُرفین و کوکائین به پادشاه 70 ساله و به شدت بیمار تزریق کردند و او چهل دقیقه بعد مُرد. هدف از این کار نه تنها تسکین درد جرج پنجم، بلکه اعلام خبر مرگ او در روزنامه های خاص پسند صبح هم بود، زیرا لابد اگر می گذاشتند مرد محتضر آرام آرم بمیرد، انتشار خبر درگذشت او ممکن بود به «جراید کمتر مناسبِ عصر» بکشد.

چه چیزی می تواند عامل این دستکاری در واقعیت ها باشد؟! همان‌گونه که از دو مثال بالا پیداست، در جامعه‌ی کنونی واقعیت‌های اجتماعی_برخلافِ حقیقت که مقوله ای مطلق است_ توسط جامعه شکل می گیرد و چیزی بیرونی نیست. درواقع نکته مهم، بررسی نقشِ رسانه ها در ساخت و بیان واقعیت ها است. این روند در گذشته توسط گروه های اجتماعی مانند احزاب و… بود و جامعه شناسی به مثابه علمِ محور، هر واقعیتی را بررسی و تبیین می کرد، اما امروزه باید پذیرفت که واقعیات توسط رسانه شکل می گیرد و علمِ محور، ارتباطات است، که امکان تغییر و دستکاری واقعیات را داراست.

اما نکته مهم در این بین، نقشِ مخاطب است به عنوان پذیرنده ی پیامِ رسانه. در ابتدای ظهور علوم ارتباطات، نظریاتی مطرح شدند که نقش مخاطب را «منفعل» تلقی می کردند و او را پذیرنده مطلق پیام می دانستند. رفته رفته، نقش مخاطب «فعال» شد و به گزینش پیام پرداخت. امروزه نگاه به مخاطب «مشارکت‌جو» است، درواقع اکنون مخاطب، خود تعیین می کند پیام های رسانه ای جمعی به چه سمت و سویی بروند.

این مفهوم «مارشال مک‌لوهان» نظریه پرداز علم ارتباطات که «رسانه، همان پیام است»، به «پیام، همان رسانه است» تغییر پیدا کرده است. یعنی امروزه با گسترش دامنه استفاده از وسایلِ ارتباطِ جمعی و طیف گسترده پیام های دریافتی، رسانه به عنوان محملی برای بیان و ساخت واقعیت، نیاز به شناختِ دقیق و عمیق دارد.

حال باتوجه به مقدمه ای که بیان شد، این سوال مطرح می شود که راه حل گره گشا برای رهایی مخاطب از این واماندگی رسانه ای چیست؟ چگونه می توان سخنِ حقیقت را از میان انبوه واقعیات ساختگی یافت؟ ابزار مخاطب برای یک مشارکتِ فعال در تعاملِ با رسانه چیست؟ تاثیراتِ ناخوشایندِ رسانه ها، متفکران علوم اجتماعی را به تامل واداشت تا به طراحی سازوکارهایی برای مصون سازی مخاطبان رسانه ها در برابر این تاثیرات ناخوشایند و ناگوار بیاندیشند، که توسعه ی «سوادِ رسانه ایِ» مخاطبان یکی از این سازوکارها بوده است.

این پیشنهاد بر این فرض استوار است که اگر مخاطب را با آگاهی و برخی پیش شرط ها واکسینه کنیم، هیچگونه محتوایِ رسانه ای نمی تواند تاثیر منفی خاصی بر آنها بگذارد. در واقع این فرض از دیدگاه برخی نظریه پردازان ارتباطات مانند «برلو» ناشی می شود که «معنی، قابل انتقال نیست» و در واقع معنی در خود مخاطب شکل می‌گیرد.

به نظر می رسد تفسیر و تعبیر هر مخاطبی از یک پیامِ واحد متفاوت است؛ از این رو معانی مختلف در مخاطبان شکل می گیرد. بنابراین اگر مخاطبانِ رسانه به چیزی که از آن با عنوان سوادِ رسانه ای یاد می شود، مجهز شوند، به طور قطع می توان تاثیراتِ اینترنت و ماهواره و… را کاهش داد. منظور از توسعه سوادِ رسانه ای این نیست که به مخاطبان توانایی کارکردن با رسانه ها یا ابزارهای مرتبط با آن ها را یاد دهیم که این را «آموزش رسانه ای» نامیده اند، نه سواد رسانه ای. منظور از سواد رسانه ای تجهیز کردن مخاطبان رسانه ها با توانایی ها و مهارت های تحلیل، نقد و ارزش یابی محتوایی رسانه هاست تا بتوانند تشخیص دهند که همچون رژیم غذایی، چگونه رژیمِ رسانه ای داشته باشیم.

با نگاه به تاریخچه ی این مفهوم نکات جالبی را مشاهده می توان کرد. سوادِ رسانه ای اولین بار در کانادا و با هدف «انتقاد از فرهنگِ آمریکایی و کمک به ایجاد فرهنگِ کانادایی» و سپس در ژاپن فراگیر شد. نکته ای که قابل توجه است، این است که در برخی از این کشورها سوادِ رسانه ای آنقدر اهمیت داشت که آن را به عنوان یک ماده درسی درمیان مواد درسی دوره های تحصیلی گنجاندند.

شاید بتوان برای این واژه، یعنی «سوادِ رسانه ای» معادلی دینی پیدا کرد، چیزی که نیاز امروزه جامعه ی ما است و با بازتولیدِ رسانه ای می توان آنها را زنده کرد. بصیرت؛ که در بیان رهبری اینگونه تعریف می شود: «در خودتان بصیرت ایجاد کنید. قدرت تحلیل در خودتان ایجاد کنید؛ قدرتى که بتوانید از واقعیت هاى جامعه یک جمع بندى ذهنى براى خودتان به‌وجود آورید و چیزى را بشناسید. این قدرت تحلیل خیلى مهمّ است.

هر ضربه‌اى که در طول تاریخ ما مسلمانان خوردیم، از ضعف قدرت تحلیل بود. در صدرِ اسلام هم ضرباتى که خوردیم، همین‌طور بوده که حالا اینها بحث هاى تفسیرى زیادى دارد. در دوره‌هاى گوناگون دیگر هم همین‌طور است. نگذارید که دشمن از بى‌بصیرتى و ناآگاهى ما استفاده کند و واقعیتى را واژگونه در چشمِ مان جلوه دهد.» (بیانات در جلسه پرسش و پاسخ با جوانان در دومین روز از دهه فجر- 13/11/1377)توسعه سوادِ رسانه ای -بخوانید بصیرتِ رسانه ای- در کشور ما پیشنهاد جدی و مهمی است که درصورت عملی شدن می تواند بسیاری از نگرانی های سیاستمداران فرهنگی و نیز خانواده ها را درخصوص عوارض رسانه ها برطرف کند.

در مجموع باید هشدار داد، پس از نتیجه اثربخش نگرفتن غرب از حمله ی نظامی، تحریمِ اقتصادی، ایجاد چالش ها و بحران های سیاسی، اکنون مرحله بسیار پیچیده تر و نرم تری از تهاجمِ علیهِ انقلابِ اسلامی ایران در مقایسه با گذشته شروع شده که خانواده ایرانی را با همه ویژگی های مختص خود هدف قرار داده و از هم پاشیده شدن خانواده ایرانی را به عنوان لازمه متلاشی شدن جامعه یکپارچه و متحد ایرانی، در نظر گرفته است.

این مرحله از تهاجم را می توان مرحله «ایجادِ بحران های اجتماعی» نامید که از طریق فضای مجازی نیز به شدت دنبال می شود و یکی از کارکردهای شبکه های اجتماعی مجازی را می توان در این راستا ارزیابی کرد. بنابراین باید در اسرع زمان به فکر چاره بود و در کنار اقدامات زیربنایی مانند فراهم کردن شرایط ازدواج جوانان و حل مشکلاتی مانند بیکاری و مسکن، از آموزش سواد رسانه ای- بصیرت رسانه ای- برای خانواده ها نباید غافل ماند.

هادی فیروزمندی

منبع:تریبون مستضعفین