اصلاح الگوی مصرف با تأکید بر نقش آموزش در مدیریت مصرف انرژی

  منظور از بهینه‌‌سازی مصرف انرژی، انتخاب الگوها، اتخاذ و به‌کارگیری روش‌ها و سیاست‌‌هایی در مصرف درست انرژی است که از نقطه نظر اقتصاد ملی مطلوب بوده و استمرار وجود و دوام انرژی و ادامه حیات انسانی و حرکت رو به جلو و شتاب در اقتصاد ملی را تضمین کند.

 

چکیده

اصلاح الگوی مصرف و تصحیح رفتار اسراف گرایانه دغدغه حدود دو دهه مقام معظم رهبری است که بارها نسبت به این موضوع هشدار داده و سرانجام سال 1388 را به عنوان سال اصلاح الگوی مصرف مطرح کردند. اینک در آغاز دهه چهارم انقلاب اسلامی، که به شعار پیشرفت و عدالت مزین گشته، بیش از پیش نیازمند اصلاح الگوی مصرف جهت نیل به ایجاد عدالت و پیشرفت هستیم؛ اصلاحی که می‌تواند نقش اساسی در ایجاد عدالت و پیشرفت در کشور داشته باشد.

این پژوهش نقش آموزش در مدیریت مصرف انرژی کشور را به عنوان یکی از مؤلفه‌های تحقق بخش اصلاح الگوی مصرف در کنار مؤلفه‌های آگاهسازی و اطلاع رسانی از وضعیت میزان تولید مصرف انرژی در کشور، فرهنگ‌سازی، طراحی برنامه‌های آموزشی مصرف انرژی در مقاطع گوناگون آموزشی، مدیریت مصرف، پرهیز از تجمل‌گرایی و مصرف‌زدگی را مورد بحث قرار داده است.

کلید واژه‌ها: آموزش، مدیریت مصرف، انرژی، اصلاح الگوی مصرف.

مقدمه

سالانه بخش زیادی از منابع انرژی کشور به دلایلی چون مناسب نبودن فناوری، ارزان بودن انرژی، عدم دقت در مصرف از بین می‌رود. این امر موجب شده که علاوه بر کاهش منابع خدادادی انرژی کشور، موجب افزایش آلودگی و صرف هزینه‌های سنگین به منظور استحصال، تولید، انتقال و توزیع انرژی گردد، نتیجه آن، عدم امکان دستیابی به اهداف تعیین شده در چشم انداز 20 ساله توسعه کشور خواهد بود.

بر اساس سند چشم انداز 20 ساله، آینده کشور تا سال 1404، به گونه ای ترسیم شده که «ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اوّل:اقتصادی، علمی و فن‌آوری، در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین‌الملل»1 . یکی از چالش‌های کنونی در دستیابی به اهداف این سند، تأمین انرژی مطمئن برای رشد اقتصادی پرشتاب است.

این مشکل نه تنها در کشور ما بلکه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته هم سوی است. از این‌رو، تلاش می‌شود با تدوین استاندارد و نظارت کافی بر مصرف انرژی و با اعمال روش‌های گوناگون از قبیل اطلاع رسانی از میزان مصرف انرژی، راهنمایی در زمینه مصرف صحیح انرژی و تعدیل قیمت حامل‌های انرژی، مصرف انرژی را در کشور کنترل کرده و نیازهای زیست محیطی و توسعه زیربنایی را فراهم نمایند.

آموزش مدیریت مصرف، آگاهسازی مردم از فرایند تولید انواع انرژی، میزان مصرف سرانه مردم کشور ما نسبت به سایر کشورها ـ حتی کشورهایی که جمعیتی به مراتب بیشتر از ما دارند و برابری میزان مصرف کشور ما نسبت به این کشورها در برخی از اقلام مصرف انرژی ـ و...، جملگی از مواردی است که ضرورت اطلاع رسانی به مردم و آموزش استفاده صحیح و بهینه از انرژی را بیان می‌کند.

آنچه در این مقاله بررسی می‌شود. آموزش مدیریت مصرف و یا اطلاع رسانی و آگاهسازی جهت کاهش مصرف نیست؛ چرا که یکی از شاخص‌های اصلی رشد هر جامعه‌ای میزان مصرف مردم آن کشور است، بلکه هدف این است که از طریق آموزش روش‌های صحیح مصرف، مردم را نسبت به اهمیت استفاده صحیح و بهینه از انرژی آگاه نماید.

مفهوم شناسی پژوهش

«اصلاح الگوی مصرف» عبارت است از: نهادینه کردن روش صحیح استفاده از منابع کشور به گونه‌ای که موجب ارتقای شاخص‌‌های زندگی مردم و کاهش هزینه‌‌ها شده و زمینه‌ای برای گسترش عدالت عمومی شود. «اصلاح مصرف» با «اصلاح الگوی مصرف» با یکدیگر تفاوت دارند، نباید آن دو را با هم خلط نمود.2

از سوی دیگر، «اسراف» در معانی گزاف کاری کردن، در گذشتن از حد میانه و نیز تلف کردن مال، ولخرجی کردن، افراط و تبذیر  به کار رفته است. «صرفه جویی» را نیز اندازه نگاه داشتن در خرج، پس انداز کردن و اقتصاد تعریف شده است3 «مصرف کردن» یعنی استفاده درست و به اندازه از منابع طبیعی برای زنده ماندن و زندگی کردن.

مصرف بیش از حد، دارای بار منفی در جامعه بوده و آثار مهمی بر زندگی سازگار با محیط ‎زیست جوامع باقی می‎گذارد4  شواهد امید بخشی وجود دارد مبنی بر اینکه سبک زندگی ساده، افراط‌گرایی اقتصاد نوین را رّد کرده و مصرف کنندگان را درگیر زندگی سازگار با محیط زیست می‎کند.5پدیده مصرف گرایی و اسراف، که در نقطه مقابل مصرف بهینه قرار دارد، یکی از بزرگترین آفات‌ها و آسیب‌های فردی و اجتماعی و از گناهانی است که مورد نهی شدید خدای متعال واقع شده است و مقابل اعتدال و میانه روی در مصرف قرار گرفته است. به طور کلی اسراف هرگونه زیاده روی در کمیت و اتلاف منابع را دربرمی‌گیرد.

یکی از علل اصلی آسیب‌‎های محیط زیستی و اجتماعی، مصرف‎گرایی است. مصرف‎گرایی، اصطلاحی است که برای توصیف آثار و پیامدهای جمع آوری اموال و خرید مواد برای افزایش خوشبختی و موقعیت اجتماعی به کار می‎رود.6  مصرف گرایی عامل تخریب رشد، توسعه و از بین رفتن منابع ملی است؛ زیرا میل به مصرف بی‌رویه نیازی کاذب است که گاه به تقلید از دیگران، تبلیغات، شرایط مادی یا تغییرات ساختار جامعه ایجاد می‌‌شود.

اسراف از منظر اسلام

دین مبین اسلام بهره‏ بردارى مشروع از نعمت‌هاى الهى و امکانات زندگى را مباح، روا و اسراف و زیاده ‏روى را حرام و ناروا مى‏داند. این به این دلیل است که مسلمان به تناسب امکانات و توانایى و کارآیى خود، در برابر جامعه مسئولیت دارد. در این صورت، فرد اسراف کار به اجبار از اجراى مسئولیت و تعهدات اجتماعى خود بازمى‏ماند و از این رهگذر، بر پیکر جامعه ضربه مى‏زند. دین اسلام، دین اعتدال، میانه روی و دوری از افراط و تفریط است.از منظر تعالیم دین اسلام، نه تنها مصرف کردن امری مذموم و ناپسند نیست، بلکه مورد تشویق هم واقع می‌شود.

البته با رعایت شرایط خاصی همانند:

1. اطعام مستمندان: «پس بخورید از آن و به مستمندان و فقیران طعام دهید»(انعام:144)

2. عدم اسراف: «و بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید».(اعراف:30)

3. میانه روی: امام علی (ع)می‌فرمایند: «هر کس در زندگی میانه رو باشد، پیوسته بی نیاز خواهد بود و میانه ‌روی کمبودهایش را جبران می‌کند»7

4. عدم تبذیر: امام عسکری (ع) می‌فرمایند:میانه روی ‌اندازه‌ای دارد. اگر از آن مقدار بگذرد، خسیسی و بخیلی است.8

در قرآن کریم واژة «اسراف‏» و مشتقات آن بارها به کار رفته است، در بیست و سه مورد لفظ «اسراف‏» استعمال شده که در هر مورد، این واژه مفهومى ویژه دارد. در غالب موارد، مقصود از «اسراف»، جنبه‌‏هاى اخلاقى، عقیدتى و تجاوز از حدود الهى است، تنها در چهار مورد، اسراف جنبه مالى را شامل مى‏شود.

قرآن کریم در این زمینه می‌فرمایند: «این‏گونه براى اسرافکاران اعمالشان زینت داده شده است»(یونس:12)؛ «اطاعت فرمان مسرفان نکنید»(شعرا:15) «و به راستى فرعون برترى ‏جویى (و طغیان) در زمین روا داشت و او از اسراف‏کاران بود»(یونس:83)«آنان که در هنگام انفاق نه اسراف مى کنند و نه تنگ مى‌گیرند، بلکه بین این دو راه اعتدال  را  انتخاب  مى کنند».(فرقان:67)

«به درستى که خداوند ستمکاران را هدایت نخواهد کرد»(انعام:144)؛ «خداوند مسرفان را دوست ندارد»(اعراف:30)؛ «خدا مردم مسرف دروغگو را هرگز هدایت نخواهد کرد»(غافر:28).خداوند در جایی دیگر مى فرماید: «از رفتار رؤساى مسرف ستمگر پیروى نکنید»(شعرا:151)؛ «پس از آن همه ظهور معجزات و ابطال سحر ساحران) باز آن مردم باطل پرست به درستى ایمان نیاوردند جز فرزندان قبیله او، آن هم با حال ترس از فرعون و اتباعش که مبادا در صدد فتنه و قتلشان برآیند که فرعون آن روز در زمین بسیار علو و سرکشى داشت. البته او از ستمکاران و سخت متعدى و مسرف بود»(یونس:83)

آثار و پیامد‌های اسراف

با توجه به نهی شدید از مصرف گرایی افراطی و اسراف در دستورات و تعالیم اسلامی، می‌توان گفت بین مصرف و مصرف گرایی در جامعه تفاوت وجود دارد؛ چرا که «مصرف» به خودی خود عاملی مؤثر در تولید، رشد و توسعه اقتصادی است و موجب ایجاد تقاضا، عرضه و تولید می‌گردد. آنچه که مذموم و موجب هدررفتن منابع ملی است، مصرف نامناسب، نامتعارف و یا عدم برخورداری از الگوی صحیح مصرف در جامعه است که موجب مصرف گرایی، زیاده روی و تجمل گرایی در جامعه می‌گردد.

از این‌ىرو، فرهنگ سازی مصرف بهینه و اصلاح زمینه‌های الگوهای مصرفی در کشور از ضروریات اجتناب ناپذیر است. از مهم‌ترین آثار و پیامدهای اسراف و مصرف گرایی در جامعه اسلامی، که موجب کم رنگ شدن ارزش‌ها و هنجارهای دینی و معنوی می‌شود، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. محرومیت از دوستی با خدا. خداوند می‌فرماید: «خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد». (انعام:41)

2. فساد اجتماعی: از دیدگاه قرآن یکی از آثار و پیامدهای اسراف و مصرف گرایی، فساد در زمین است؛ زیرا هرگونه تجاوز از حد، موجب فساد و از هم گسیختگی می‌شود. به عبارت دیگر، سرچشمه فساد، اسراف است زیرا خداوند می‌فرماید: «پس از خدا بترسید و مرا اطاعت کنید و فرمان مسرفان را اطاعت نکنید، همان کسانی که در زمین فساد می‌کنند و اصلاح نمی کنند». (شعراء: 150ـ153)

3. گمراهی و محرومیت از هدایت الهی: از دیگر آثار و پیامدهای اسراف و مصرف‌گرایی، گمراهی و محرومیت از هدایت الهی است. خداوند متعال می‌فرماید: «این گونه خداوند هر اسراف کار تردیدکننده ای را گمراه می‌سازد» (غافر:34)

از دیگر پیامدهای مصرف گرایی شدید در جامعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. افزایش واردات و وابستگی کشور: اشاعه فرهنگ مصرف گرایی موجب افزایش تجمل گرایی و نیازهای غیرضروری در جامعه می‌شود. این امر خود زمینه ورود به رویه کالاهای خارجی به کشور برای رفع نیازهای فرد و جامعه  به تولید کالاهای خارجی شده که خود و افزایش واردات و تضعیف تولیدات داخلی و سرانجام وابستگی کشور را به دنبال دارد.

2. آثار منفی در فضای معنوی جامعه: از جمله پیامد منفی مصرف‌‌گرایی و روحیه تجمل‌گرایی، زیاده خواهی، تجمل پرستی، رواج خودخواهی، رشد روحیه فردگرایی و نادیده انگاشتن بسیاری از اصول اجتماعی و اخلاقی است که رعایت آن برای زندگی جمعی از ضروری ترین مسائل اجتماع است.

3. عدم تمایل به سرمایه گذاری‌های زیربنایی: جامعه‌ای که مصرف گرایی به یک فرهنگ تبدیل شده باشد، افراد جامعه تمایلی به سرمایه گذاری در بخش‌های عمرانی و زیربنایی کشور ندارند؛ همة افراد به دنبال سرمایه گذاری در خرید و فروش کالاهای پرمصرف، تجملی فعالیت‌های زودبازده می‌باشند. از این رو، مصرف گرایی موجب کاهش گرایش به سرمایه گذاری‌های زیربنایی و عمرانی خواهد شد.

مدیریت انرژی

راهکارهای مدیریت انرژی در بخش مصرف، به توجه به میزان هزینه ای که در پی دارد، به سه دسته تقسیم می شوند:

گروه اول، روش‌هایی هستند که هزینه ای به دنبال ندارد. برای مثال، استفاده درست از وسایل، دستگاه‌ها و مراقبت و نگهداری از آنها.

گروه دوم، روش‌هایی که هزینه دارند، ولی این هزینه‌ها چندان زیاد نیست. مانند تعمیر و نگهداری وسایل و دستگاه‌ها اندازه گیری میزان مصرف انرژی در دستگاه‌های مختلف یک کارخانه و نظارت بر تغییر مصرف هر دستگاه، عایق کاری لوله و کانال‌ها، اجرای برنامه‌های آموزشی در خصوص روش‌های کاهش انرژی .

گروه سوم، روش‌های که پر هزینه هستند. در این روش‌ها، باید تغییرات اساسی برای بهبود مصرف انرژی در دستگاه ها، تأسیسات و ساختمان‌ها بوجود آید برای مثال، اگر کارخانه ای کهنه و فرسوده است، باید در صورت امکان، و با هدف صرفه جویی انرژی، دستگاه‌های جدید جایگزین این دستگاه‌های فرسوده نمود.

از آنجایی که انرژی برای ادامه حیات انسان و جامعه انسانی ضروری است، و بیشتر آنها از طریق منابع کمیاب و با هزینه‌های زیاد تأمین می‌شوند، لازم است برای مصرف بهینه آنها بیشترین تلاش صورت پذیرد. در غیر این صورت، با توجه به رشد فراینده جمعیت و محدودیت‌های اقتصادی در آینده با مشکلات جدی مواجه‌ خواهیم شد. از این‌رو، برای مدیریت درست انرژی، باید هر یک از سه روش فوق را در تجهیزات و دستگا‌ه‌های مولد انرژی به کار گرفت.

عوامل مؤثر بر مصرف

رشد مصرف انواع انرژی در جهان از یک سو، و افزایش بهای آن از اوایل دهه 70 میلادی به این سو، کشورهای پیشرفته دنیا را بر آن داشت که راه‌های استفاده بهینه  انرژی را جستجو نموده و با تدوین خط مشی و سیاست هایی، نسبت به صرفه جویی انرژی اقدام نمایند، به گونه‌ای که این گونه صرفه‌جویی‌ها به فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی لطمه ای وارد نسازد. مهم ترین عوامل مؤثر بر مصرف را می توان به سه دسته تقسیم نمود:

الف. عوامل اقتصادی و حقوقی همچون بهای انرژی، قوانین و مقررات، شدت انرژی و بهره وری نیروی کار.

ب. عوامل فنی همچون رشد صنعت برق، مدیریت بار و حفظ انرژی، فناوری تجهیزات تولید، فناوری تجهیزات انتقال و توزیع، فناوری تجهیزات مصرف، تولید همزمان برق وگرما، بازیافت انرژی و جایگزینی انرژی.

ج. عوامل اجتماعی فرهنگی، همچون رشد جمعیت، فرهنگ مصرف، تشویق‌ها و تنبیه‌ها.9

در زمینه کاهش مصرف و هزینه‌های انرژی، راه حل‌ها به سه دستة بدون هزینه، کم هزینه و پر هزینه تقسیم می‌شوند. بیشتر راهکارهای صرفه‌جویی در مصرف انرژی، بدون هزینه و یا کم هزینه هستند. کاهش هزینه‌های برق مصرفی، بخش کوچکی از نتایج حاصل از بهینه سازی مصرف انرژی می‌باشد. نتایج بسیار قابل توجه دیگر آن، افزایش طول عمر تجهیزات الکتریکی، کاهش دفعات خرابی و در نتیجه، کاهش هزینه‌های توقف خط تولید است.

راهکارهای پر هزینه انرژی نیز بازگشت سرمایه قابل قبولی از یک الی سه ساله دارند. این راهکارها عمدتاً مرتبط با تغییر فناوری یا فرآیند تولید انرژی هستند و موجب صرفه جویی قابل ملاحظه ای در مصارف انرژی الکتریکی خواهند شد. با کاهش تدریجی بهای تجهیزات بهینه سازی مصرف، افزایش قیمت انرژی و بالا رفتن حساسیت‌ها نسبت به تداوم تأمین برق، اجرای راهکارهای هزینه در هر سال ارزانتر شده و از توجیه اقتصادی بیشتری برخوردار می‌شوند. در یک تقسیم بندی دیگر، این راهکارها عمدتاً در چهارگروه اصلی راهکارهای فنی و مهندسی، اقتصادی، حقوقی و راهکارهای فرهنگی دسته بندی می‌شوند.10

اصلی‌ترین دلیل عدم کاهش شدت مصرف انرژی در کشور در سال‌های اخیر، رها شدن میزان تقاضا و ناتوانی در مدیریت حوزه مصرف انرژی بوده است که با نقدی کردن یارانه‌های این بخش، وضعیت مصرف هم متحول خواهد شد و مصرف کننده، دست‌‌کم به دلیل پرهیز از پرداخت هزینه‌های سنگین مصرف‌ بی‌رویه، به مدیریت مصرف انرژی و کاهش آن اقدام خواهند کرد.

از آنجایی که هیچ یک از اعمال انسان، بازدهی صد درصد ندارد، استفاده بهینه، مدیریت مصرف و ممانعت از هدر رفتن امکانات امری اساسی است. این نکته هنگامی اهمیت بیشتری می‌یابد که موضوع انرژی مطرح شود. منظور از بهینه‌‌سازی مصرف انرژی، انتخاب الگوها، اتخاذ و به‌کارگیری روش‌ها و سیاست‌‌هایی در مصرف درست انرژی است که از نقطه نظر اقتصاد ملی مطلوب بود. و استمرار وجود و دوام انرژی و ادامه حیات انسانی و حرکت رو به جلو و شتاب در اقتصاد ملی را تضمین کند.

با عنایت به مطالب فوق، مسئله اساسی پژوهش حاضر، بررسی نقش آموزش در مدیریت مصرف انرژی به عنوان یکی از مؤلفه‌های تحقق بخش اصلاح الگوی مصرف  بوده است. در این راستا، دو سؤال اصلی ذیل طرح و مورد بررسی واقع شده است:

1. آموزش و آگاهسازی چه نقشی در روند اصلاح الگوی مصرف انرژی دارد؟

2. راهکارهای اصلاح الگوی مصرف با تاکید بر نقش آموزش و آگاهسازی مدیریت مصرف کدامند؟

پی نوشت ها:

1 . ر.ک به: سند چشم‌انداز 20 سال 10404.

2 . ر.ک. سبحانی نژاد، مهدی و افشار، عبداله، تبیین جایگاه، نحوه و چگونگی اصلاح الگوی مصرف اوقات فراغت خانواده های ایرانی به منظور ارائه راهکارهای عملیاتی بهره مندی جامع با عنایت به تعالیم دینی اسلام، مقاله رتبه اول گروه فرهنگی همایش: همایش سراسری نقش خانواده در اصلاح الگوی مصرف، پذیرفته شده برای چاپ در مجموعه مقالات همایش، دانشگاه جامع امام حسین(ع)

3 . ر.ک. فصیحی هرندی، فریبا، بررسی عملکرد مدیریت مصرف انرژی الکتریکی در ایران و سایر کشورها و اولویت بندی آن از دیدگاه مدیران عالی صنعت برق ایران، پایان نامه کـارشـناسی ارشـد مـدیـریت اجـرایی، موسسه تحقیقات و آموزش مدیریت.

4 . Belk, R. W., & Pollay, R.W, Image of ourselves: The good life in twentieth century advertising, Journal of Consumer Research, 11, pp: 887-897.

5  Borgmann, A. (2000). The moral complexion of consumption. Journal of Consumer Research, 26(4, p: 418.

6  Borgmann, A. (2000). The moral complexion of consumption. Journal of Consumer Research, 26(4, p: 419.

7. محمدمحمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج 8، ص 138 139. ترجمة حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، بی‌تا.

8 . همان، ج 8، ص 138.

9 . ر.ک. فصیحی هرندی، فریبا، بررسی عملکرد مدیریت مصرف انرژی الکتریکی در ایران و سایر کشورها و اولویت بندی آن از دیدگاه مدیران عالی صنعت برق ایران، پایان نامه کـارشـناسی ارشـد مـدیـریت اجـرایی، موسسه تحقیقات و آموزش مدیریت.

10 . همان.

مهدی سبحانی نژاد /استادیار گروه مدیریت و برنامه ریزی آموزشی دانشگاه شاهد تهران

عبداله افشار /کارشناس ارشد علوم تربیتی دانشگاه شاهد تهران

منبع:فصلنامه معرفت فرهنگی، شماره دوم

ادامه دارد...........