نگاهی نو به زندگی و شخصیت امیرمؤمنان(علیه السلام )-6

  هر روز صبح پس از نماز تا طلوع آفتاب در مسجد بزرگ شهر مى‏نشست و دعا مى‏خواند و آن را از عوامل معنوى درآمد برمى‏شمرد و مى‏فرمود: قسم به خداوند، یاد خداوند پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب، از پیمودن زمین براى درآمد، سریع‏تر [و مؤثرتر] است.

 

روان شناسی معاصر می گوید: «هر چه از موضوعی یا شخصیتی بیشتر بدانید، به آن علاقه مندتر می شوید. شخصیت هر فرد را از دو راه «حرف»ها و «رفتار»ش می توان شناخت؛ گرچه این دو، تنها قطره ای از دریای شخصیت آدمی است، نه تمام آن.مقاله ی پی درپی امیر گل ها، نگاهی نو دارد به زندگی و شخصیت امیرمؤمنان(ع) در چهار بعد: ارتباط با «خویشتن» با «خدا»، با «دیگران» و با «طبیعت»

نیایش

بسیار دعا مى‏کرد.1

از مردمان مى‏خواست در روز جمعه بسیار دعا کنند و مى‏فرمود: «در این روز ساعت‏هایى است که نیایش در آن پذیرفته مى‏شود.»2پس از نماز صبح، دعاى «صباح» را مى‏خواند.3هر روز صبح پس از نماز تا طلوع آفتاب در مسجد بزرگ شهر مى‏نشست4 و دعا مى‏خواند و آن را از عوامل معنوى درآمد برمى‏شمرد و مى‏فرمود: قسم به خداوند، یاد خداوند پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب، از پیمودن زمین براى درآمد، سریع‏تر [و مؤثرتر] است.5

پس از هر نماز، دعاى ویژه‏اى مى‏خوانْد6 و سجده ی شکر به جاى مى‏آورْد.7از افراد مى‏خواست تا مى‏توانند در شب‏هاى عید فطر، عید قربان، اولین شب محرم، شب عاشورا، شب اول ماه رجب شب نیمه ی شعبان نماز و دعا و قرآن بخوانند.8 دعاگوى بى‏عمل را به تیرانداز بى‏کمان مانند مى‏کرد.9

مردى نزدش آمد و گفت: «اى امیرِ دین‏باوران، خداوند را خواندم و دعایم پذیرفته نشد، چرا؟»فرمود: «خدا را به غیر از ویژگى‏هایش خواندى. دعا [ى مستجاب] چهار خصوصیت دارد: دلِ ناب، با توجه دعا کردن، ابزار [دعا] را شناختن و انصاف در خواستن؛ آیا با آگاهى از این امور پروردگار را خوانده‏اى؟»مرد پاسخ داد: «نه». فرمود: «پس آن‏ها را بشناس.»10

مى‏فرمود: «آن که دعایش ناب باشد، به یکى از این سه چیز مى‏رسد:یا گناهش بخشیده مى‏شود، یا به زودى خیرى به وى مى‏رسد و یا شرّى از او دور مى‏شود.»11چیزى نزد خداوند محبوب‏تر از آن نیست که از وى بخواهند.12 مى‏فرمود: «بهترین زمان‏ها و بهره‏ها را براى [سیرابى] جان [تشنه]ات میان خودت و خداوند سبحان قرار بده.»13

هرگاه یزدان بنده‏اى را [به دلیل کارهاى نیکش] دوست بدارد، پرستش نیکو را به وى الهام کند.14برترین پرستش، پاک دامنى شکم و شرمگاه [از حرام] است.15شدنى نیست که خداوند... دعا را در بگشاید و پذیرش را در فرو بندد.16لطفِ خداوند سبحان [که مى‏تواند هرچه آدمى مى‏خواهد به وى دهد]، دانشِ راستین او را [که چه چیز به مصلحت نیایشگر است] در هم نمى‏شکند. به دلیل همین، همه ی دعاها پذیرفته نمى‏شود17 [زیرا انسان گاه چیزى را مى‏خواهد که به مصلحت این یا آن جهان وى نیست].در حالى که راه اجابت را با گناهان بسته‏اى، پاسخ [مثبت نگرفتنت] را دور نشمار.18

«عُروه بن زبیر» مى‏گوید: در مسجد پیامبر خدا گِرد هم نشسته بودیم و کارهاى اهل بدر و بیعت رضوان را یادآور مى‏شدیم. «ابو درداء» [عُوَیمر بن مالک] گفت: «اى مردم! مى‏خواهید به شما کم‏ثروت‏ترین، پارساترین و کوشاترینِ مردمان را در عبادت معرّفى کنم؟»گفتند: «چه کسى است؟»گفت: «على بن ابى طالب(ع)».

به خدا سوگند، در جمع، همه از ابو درداء روى برگرداندند. یکى از انصار، وسط حرفش دوید و گفت: «اى عُوَیمِر! سخنى گفتى که از زمان مطرح کردن آن، هیچ کس با تو در آن هم‏نوا نیست.»ابو درداء گفت: «اى مردم! من آن‏چه را دیدم، مى‏گویم و هر کدام از شما هر چه دیده بگوید. على بن ابى ‏طالب را در [کنار] چاه‏هاى «نجّار» دیدم که از اطرافیانش جدا و در نخلستان مخفى شد. گُمش کردم و از من دور شد. با خود گفتم حتماً به خانه‏اش رفت.

ناگهان ناله‏اى غمگین و نغمه‏اى دلخراش شنیدم که مى‏گفت: پروردگارا! چه بسیار گرفتارى که از دوش من برداشتى و آن را با نعمت‏هایت عوض کردى! و چه بسیار خطاهایى که به کَرَمت از آشکار ساختن آن پرهیز کردى! پروردگار! اگر عمر من در نافرمانى‏ام طولانى شد و گناه من در نامه ی عملم افزون گشت، من جز بخشش تو را آرزومند نیستم و جز به خشنودى تو امید ندارم.

صداى ناله، نظرم را جلب کرد و به دنبال صدا رفتم. ناگهان دیدم خود على بن ابى طالب است. خود را مخفى کردم و از حرکت باز ایستادم. در دلِ آن شبِ تاریک، چند رکعت نماز گزارد و آن گاه فریادش به دعا، گریه و ناله و زارى بلند شد. و از جمله مناجات‏هایش با خدا این بود:پروردگارا! به گذشتت مى‏اندیشم، خطاهایم برایم کوچک مى‏گردد. آن گاه، بازخواست عظیم تو یادم مى‏افتد و گرفتارى‏ام برایم سنگین مى‏نماید.

و آن گاه گفت: «آه از این که من در نامه ی عملم، گناهى را بخوانم که فراموشش کردم و تو آن را نگه داشته باشى و بگویى: او را بگیرید! واى بر گرفتارى که عشیره‏اش نمى‏توانند نجاتش بدهند و قبیله‏اش سودى براى او ندارند و هرگاه به او ندا دهند، همه به ترحّم مى‏افتند!»آن گاه گفت: «آه از آتشى که دل و جگر را مى‏سوزانَد! آه از آتشى که براى کباب کردن، شعله مى‏کشد! آه از فرو رفتن در شعله‏هاى سوزناک!»

آن گاه على(ع) بسیار گریست و سپس هیچ حس و حرکتى از او نشنیدم. با خود گفتم: حتماً به خاطر شب بیدارى، خواب بر او غلبه کرده است. [بروم و] وى را براى نماز صبح بیدار کنم.نزدش آمدم. دیدم که مثل چوب افتاده است. تکانش دادم، تکان نخورد. گفتم: «انّا للّه و انّا الیه راجعون! به خدا سوگند، على بن ابى طالب درگذشت.»

سریع به خانه‏اش آمدم تا خبر درگذشتش را به خانواده‏اش بدهم.فاطمه فرمود: «ابو درداء! چه شده؟»همه ی داستان را به وى گفتم.فرمود: «اى ابو درداء! به خدا سوگند که آن، حالتِ بیخود شدنى است که از خوف خدا به او دست مى‏دهد.»آن گاه آبى آوردند و به صورتش پاشیدند. به هوش آمد. به من نگاه کرد. در حالى که من مى‏گریستم، فرمود: «اى ابو درداء! از چه مى‏گریى؟»گفتم: «از این که تو را مى‏بینم که چه بر سر خود مى‏آورى.»

گفت: «اى ابو درداء! اگر مرا ببینى که براى حساب، فرا خوانده شده‏ام و اهل گناه، به عذاب، یقین کنند و فرشتگان خشن و آتش دردناک، مرا به وحشت اندازند و پیشِ خداوند جبّار بایستم - در حالى که دوستانم مرا تسلیم کرده‏اند و اهل دنیا بر من دل مى‏سوزانند - در پیشگاه آن که هیچ چیزى برایش مخفى نمى‏مانَد، دلت بیشتر براى من خواهد سوخت.» ابو درداء گفت: «به خدا سوگند، این حالت را در هیچ یک از یاران پیامبر خدا ندیدم.»19

آیین نبرد

آداب

در چشم‏انداز اسلام، «هدایت انسان‏ها»، محور لشکرکشى‏هاست نه کشورگشایى. یارانش مى‏گفتند چرا در نبرد صفین درنگ مى‏کند و به آنان اجازه ی جنگ نمى‏دهد. او در پاسخ چنین گفت:... به خدا سوگند، هیچ گاه جنگ را حتى یک روز به تأخیر نینداختم، مگر به آن امید که گروهى از مخالفان به من بپیوندند و به وسیله ی من هدایت شوند و با چشمان کم سوى خود، پرتوى از راهِ مرا بنگرند و به راه آیند. چنین حالى را دوست‏تر دارم از کشتن ایشان در عین ضلالت؛ هر چند خود، گناه خود به گردن گیرند.20

در فرمانى به «معقل» فرمود:کینه ی آنان تو را وادار نکند که پیش از آن که به اطاعت شان فراخوانى و حجّت را بر آنان تمام کنى، جنگ را بیاغازى.21در سفارشى دیگر، به فرماندهى دیگر فرمود:با آنان نجنگید تا آنان جنگ را بیاغازند. سپاس خدا را که حجت با شماست. و اگر واگذارید تا آنان جنگ را آغاز کنند، این هم حجتى دیگر است به سود شما و زیان ایشان.

هرگاه به اذن خدا رو به هزیمت نهادند، کسى را که پشت کرده و مى‏گریزد، نکشید. و آن را که از پاى افتاده است، آسیب نرسانید.مجروح را زخم نزنید.زنان را نیازارید و آنان را به خشم نیاورید، هر چند آبروى شما بریزند؛ یا امیران تان را دشنام دهند ... .22تن دادن به صلحى شرافتمندانه به جاى نبردى بیهوده، در نگاه على کارى پسندیده است.

در فرمانش به «مالک اشتر» مى‏گوید:اگر دشمنت تو را به صلح فراخواند، از آن روى برمتاب که خشنودى خداى در آن نهفته است. صلح سبب بر آسودن سپاهیانت شود و تو را از غم و رنج [جنگیدن] برهاند و کشورت را امنیت بخشد ... .23پاى‏بندى به پیمانى که با دشمن بسته شده است، از دیگر آداب نبردهاى اسلامى است.اگر میان خود و دشمنت پیمانِ دوستى بستى و امانش دادى، به عهد خویش وفا کن و امانى را که داده‏اى، نیک رعایت نما ... زیرا هیچ یک از واجبات خداوندى ... بزرگ‏تر از وفاى به عهد و پیمان [حتى با دشمنان] نیست.24

على(ع) آینه ی اسلام بود و رفتارش، تبلور موضعِ دین در مسائل گوناگون. از آداب نبرد در دیدگاه امام، «عدم تعرض به غیرنظامیان» است. او در فرمانى به سپاهیانش از آنان مى‏خواهد مراقب باشند افراد عادى از آسیب‏هاى جنگ در امان بمانند.25نکته ی دیگر «رعایت جوانمردى» حتى در نبردهاست. در نبرد صفین، هنگامى که بر آب چیره شد، برخلاف خواست سپاهیانش، اجازه داد لشکر دشمن از آن بهره گیرند.26شیوه‏اش آن بود که نبرد را نه از آغاز سپیده‏دَم، که نزدیک ظهر شروع مى‏کرد و خود یکى از علت‏هاى آن را نزدیکى به شب و کمتر کشته شدن افراد برمى‏شمرد.27

تاکتیک‏هاى نبرد

هنگامى که سپاهى را بر سر دشمن مى‏فرستاد، به آنان سفارش مى‏کرد: «چون بر دشمن فرود آمدید یا دشمن بر شما فرود آمد، باید که لشکرگاه تان بر فراز بلندى‏ها، یا دامنه ی کوه‏ها، یا در بین رودخانه‏ها باشد؛ تا شما را پناهگاه باشد و دشمن را مانع.و باید که جنگ تان در یک سو باشد یا دو سو [و نه بیشتر].و دیده‏بان‏ها بر سر کوه‏ها و تپه‏ها بگمارید تا مبادا دشمن از جایى که مى‏ترسید یا خود را در امان مى‏دانید به ناگاه بر شما تاخت آورَد.

بدانید که مقدمه ی لشکر، همانند چشم لشکر است و چشمان مقدمه، طلایه‏داران هستند.از پراکندگى بپرهیزید؛ چون فرود مى‏آیید همه فرود آیید؛ و چون کوچ مى‏کنید، همه کوچ کنید.هنگامى که شب در رسید، نیزه‏ها را گرداگرد خود قرار دهید. به خواب نروید یا اندک بخوابید.»28هنگامى که «معقل» - پسر قیس ریاحى - را با سه هزار سپاهى به سوى شام فرستاد، نکته‏هاى رزمى را چنین بدو گوشزد کرد:

لشکرت را در ابتدا یا انتهاى روز به حرکت درآور و به هنگام گرماى نیم روز فرود آر.مَرکب‏ها را خسته نکن.در آغاز شب، لشکر را به حرکت در نیاور که خداوند شب را براى آسودن قرار داده ... به هنگام شب خود و مرکبت را از خستگى در آور ... .هرگاه با دشمن رویاروى شدى، خود در میانه ی لشکرت قرار گیر.به دشمن چنان نزدیک مشو که پندارد قصد حمله دارى؛ و چندان دور نایست که چون کسى باشى که از جنگ، بیم ناک است.29آوازها را در سینه‏ها حبس کنید [و هیاهو و سروصدا در هنگامه ی جنگ به راه نیندازید] که این سکوت، سستى را از مردِ جنگجو دور مى‏کند.30

رفتار

امام نه تنها گفتار، که رفتارش تبلور «انسانیت» بود. با توصیه‏هایى که به افراد مى‏کرد، از آنان مى‏خواست با رفتارهایى درست، شخصیت خود را حفظ کنند.لغزیدن گه‏گاه افراد را طبیعى مى‏دانست و مى‏فرمود: اسب رهوار [نیز] گاه مى‏لغزد.31به تأثیر همنشین اشاره مى‏کرد: همنشینى با بدکاران، [به تدریج] باعث بدبینى به نیکان مى‏شود.32

کسى که خود را در معرض تهمت قرار دهد، پس فردى را که به او بدگمان شده سرزنش نکند.33هشدار مى‏داد: آن که از مرز خود بگذرد، مردم به وى توهین کنند.3به همه سفارش مى‏کرد در مرز خود بایستند، تا مردم گرامى‏شان دارند.35براى درخواست کردن، مرزى قائل بود:آن که [بر خواسته‏اش] بسیار پاى فشارد، از آن محروم مانَد.36

کسى که [بر مطلبى بى‏اهمیت] پاى فشارد، از او دلزده شوند.37روزگار دو روز است: روزى به نفع تو و روزى به ضرر تو؛ پس هرگاه براى توست، شادمانى و سرکشى نکن؛ و هرگاه به ضرر توست، [آن نیز بگذرد] پس شکیبایى پیشه کن.38سخت‏گیرى [هاى غیرضرورى]، اخلاق را فاسد مى‏کند.39شکفته‏رویى تو، نشانه ی بزرگوارى توست، و فروتنى‏ات از منش والاى تو خبر مى‏دهد.40

کسى که رفتار بزرگوارانه، او را نیکو نسازد، چاره ی او خوار شدن است.41از افراد مى‏خواست نرمخو باشند، بى آن که به خاطر ضعف [شخصیت] باشد؛ سخت‏گیر باشند، بى‏آن که زورگویى کنند.42رفتار هر کسى را نشانه ی مقدار خِرَد او مى‏دانست.43خاموشى را سبب وقار مى‏شمرد.44به سانِ زنبور عسل باش که هرگاه مى‏خورد، از [شهدى] پاکیزه تغذیه مى‏کند و زمانى که [اثرى از خود بر جاى] مى‏گذارد، اثر پاکیزه‏اى مى‏گذارد و هرگاه بر شاخه‏اى مى‏نشیند، آن را نمى‏شکند [و آزارى نمى‏رساند].45آدمى، با سخن و رفتارش سنجیده مى‏شود؛ پس چیزى را بگو که بر ارزشت مى‏افزاید و کارى انجام ده ارزشمند.46

ستایش

بسیار رخ مى‏داد که دیگران او را مى‏ستودند و براى آن که ستایش به «چاپلوسى» منجر نشود، معیارهایى به آنان عرضه مى‏کرد:بیش از اندازه ستودن، چاپلوسى است.47هرگاه ستایش مى‏کنى، فشرده  گو.48بهترین ستایش آن است که بر زبان نیکان جارى شود [زیرا از گزافه و دروغ تهى است].49آن که تو را مى‏ستاید [در تو بذر خودبینى مى‏پاشد و در حقیقت]، تو را [از لحاظ رشد معنوى] مى‏کشد.50هشدار مى‏داد:کسى که تو را به چیزى که در تو نیست بستاید، پس سزاوار است که تو را به چیزى نکوهش کند که در تو نیست.51

ستیزه‏جویى

اصحابش را از «ستیزه‏جویى گفتارى» باز مى‏داشت و مى‏فرمود:کسى که نمى‏خواهد آبرویش بریزد، بگومگو را رها کند.52با بگومگوهاى بسیار، محبتى نمى‏ماند.53کسى که بسیار بگومگو مى‏کند، از اشتباه در امان نیست.54

سخن

درباره ی سخن بسیار سخن مى‏گفت و «آداب سخن گویى» را مى‏آموزاند:هر سخن کم خِرَد، همراه با سوگند است.55اندیشیدن در گفتار، انسان را از لغزش باز مى‏دارد.56پُرگویى، حکیم را مى‏لغزاند و شکیبا را خسته مى‏سازد؛ پس، بسیار نگو تا از تو دلگیر نشوند و بیش از اندازه سخن را کوتاه نکن که [مقصودت را نمى‏فهمند یا برعکس مى‏فهمند و به تو بدبین مى‏شوند و] خوار مى‏شوى.57

از پرگویى، بدگویى مى‏کرد و مى‏فرمود:از پرگویى دورى کن که عیب‏هاى پنهانت را برملا مى‏کند و دشمنان خفته‏ات را به جنبش وامى‏دارد.58سخن، همانند داروست؛ اندکش سودمند است و بسیارش مرگبار.59زبانت را نگهبان باش؛ چنان که سیم و زر را نگه مى‏دارى.60سخن نیکو گویید تا پاسخ نیکو شنوید.61از زشت‏گویى بپرهیز که فرومایگان را در اطرافت نگه مى‏دارد و بزرگواران را از تو دور مى‏سازد.

زشت‏تر از لکنت زبان، پُرگویى است.62از گفتن آن‏چه [برتر از اندیشه ی مخاطب است و] بیم آن دارى دروغگویت انگارند، بپرهیز.63از آن‏چه آگاهى ندارید، نگویید؛ چرا که بخش وسیعى از حق، در مواردى است که آن ها را نمى‏شناسید.64کم‏حرفى را مساوى با کم‏گناهى مى‏دانست.65کسى که بداند از گفتارش بازخواست خواهد شد، اندک [و سنجیده] سخن خواهد گفت.66

براى هر حرفى، جواب قائل نبود و مى‏فرمود: «چه بسیار سخنانى که پاسخ شان خاموشى است.»67از افراد مى‏خواست به شدت در حرف زدن مراقب باشند: چرا که «چه بسا جنگى که با یک حرف شعله‏ور شد.»68بهترین سخن را سخنى مى‏دانست که: «واژگانش به خوبى چیده شده باشند؛ هم عوام آن را بفهمند و هم خواص.»69در سفارش‏هاى بسیارى، از مردم مى‏خواست «بددهن» نباشند و «پاکیزه‏گویى» را شیوه ی خود برگزینند. هشدار مى‏داد: کم اتفاق مى‏افتد که زبان، در پراکندن زشتى یا زیبایى افراد، راه انصاف پوید.70

از رستاخیزباوران مى‏خواست به تأثیر زبان در شوربختى انسان در آن جهان آگاه باشند و مى‏فرمود: «اگر آن‏چه را در ترازو [ى اَعمالت در رستاخیز] مى‏گذارند مى‏دیدى، بر زبانت مُهر [خاموشى] مى‏زدى.71با آن همه  دشمنى که داشت، باز یارانش را از بددهنى به آن ها باز مى‏داشت و مى‏فرمود: «دشنام دادن و دشنام شنیدن، از اسلام نیست.»72بزرگوار، هرگز دشنام ندهد.73

کم‏خردترین نادان کسى است که از دشنام گویى به مردم شادمان شود!74با توجه به نقش سرنوشت‏ساز مثبت یا منفى زبان مى‏فرمود: به خاطر زبان است که دوزخیان به جهنم مى‏افتند و نور به شایستگان نور داده مى‏شود؛ پس زبان خویش را نگه دارید.75هنگامى که شنید گروهى از اصحابش در جنگ صفین شامیان را دشنام مى‏گویند فرمود: «دوست ندارم شما دشنام دهنده باشید. ولى اگر به توصیف اَعمال و بیان حال شان بپردازید، سخن تان به صواب [و حقیقت] نزدیک‏تر و عذرتان پذیرفته‏تر است.76

شیواگویى

على(ع)، خداوند سخن است و نهج البلاغه که بخشى از سخنان اوست، سندى است بر این ادّعا. خود فرمود: «ما، فرمانروایان سخنیم که سخن در ما ریشه دوانده و شاخه‏هایش بر سر ما سایه گسترده است.»77«محمّد بن یوسف گنجى شافعى» - از دانشمندان غیر شیعه - در کتاب «مناقب» از «معمر»، پسر على، پسر ابى‏ عبداللّه بغدادى با سندش از هشام کلبى و پدرش ابا صالح روایت مى‏کند:

با جمعى از یاران پیامبر(ص) نشسته بودیم. سخن درباره ی حروف بود و این که حرف «الف» در اکثر واژگان وارد شده و کمتر کلمه‏اى است که از «الف» تهى باشد؛ در حالى که سایر حروف به این مقدار در کلمات حضور ندارند. ناگهان امیرمؤمنان از میان جمع ما برخاست و بى‏مقدمه‏ خطبه‏اى در هفتصد کلمه بر ما ایراد کرد که هیچ الفى در آن به کار نرفته بود، آن هم با محتوا و معنایى ژرف و در خور اندیشیدن! آغاز خطبه‏اش چنین بود:

حَمِدْتُ و عَظِمْتُ مَنْ عَظُمَتْ مِنَّتُهُ وَ سَبَقَتْ نَعْتُهُ وَ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبُهُ و تَمَّتْ کَلِمَتُهُ وَ نَفِذَتْ مَشِیَّتُهُ ...همانند این رخداد بار دیگر تکرار شد و امام در جمع دوستانش برخاست و بى‏آمادگى پیشین، سخنرانى‏اى کرد که در آن هیچ واژه‏اى نقطه نداشت. اهمیت این کار هنگامى آشکارتر مى‏شود که توجّه کنیم ساختن حتى جمله‏اى بى‏نقطه بسیار دشوار است. خطبه ی بى‏نقطه ی کوتاه حضرت با چنین واژگانى آغاز مى‏شود:

اَلْحَمْدُلِلَّهِ اَهْلَ الْحَمْدِ وَ مَأْواهُ وَ لَهُ اُؤَکِّدُ الْحَمْدَ وَ اَوْحَدُهُ، اَسْرَحُ الْحَمْدَ ...و خطبه ی بلند بى‏نقطه‏اى که از ایشان روایت شده، چنین شروع مى‏شود:اَلْحَمْدُلِلَّهِ الْمَلِکِ الْمَحْمُودِ، اَلْمالِکِ الْوَدُودِ، مُصَوِّرِ کُلِّ مَوْلُودِ، وَ مُسَهِّلِ الْأَوْطارِ ...آن هم با معنایى در خور اندیشیدن.

پی نوشت ها:

1. سنن الامام علی(ع)/ 128

2. اصول کافى 468/2؛ بحار الانوار 304/90؛ عده الداعى /33.

3. بحار الانوار 339/84.

4. سنن الامام على(ع) /347.

5. بحار الانوار 90/10؛ تحف العقول /101؛ خصال /612.

6. همان‏ها.

7. سنن الامام على(ع) /349.

8. بحار الانوار 123/88؛ وسائل الشیعه، چ آل البیت، 109/8.

9. بحار الانوار 99/10.

10. مسند الامام على(ع) 289/9.

11. شرح نهج البلاغه، ابن‏ ابى ‏الحدید، 276/20.

12. اصول کافى 21/4.

13. غرر الحکم /حدیث 2445.

14. همان /حدیث 4066.

15. همان /حدیث 3044.

16. نهج البلاغه /حکمت 436.

17. غرر الحکم /حدیث 3478.

18. همان /حدیث 10329.

19. امالى، صدوق /136؛ تنبیه الخواطر 156/2؛ روضه الواعظین /125.

20. بحار الانوار 56/32؛ نهج البلاغه /خطبه ی 54.

21. همان /نامه ی 11.

22. همان /نامه ی 14.

23. همان /نامه ی 53.

24. همان.

25. نهج البلاغه /نامه ی 60.

26. مسند الامام على(ع) 332/7.

27. اصول کافى 28/5؛ بحار الانوار 453/33؛ تهذیب الاحکام 173/6؛ علل الشرائع 603/2؛ وسائل الشیعه، چ اسلامیه، 47/11.

28. نهج البلاغه /نامه ی 11.

29. همان.

30. همان /نامه ی 16.

31. غرر الحکم /حدیث 6611.

32. همان /حدیث 5868.

33. همان /حدیث 8889.

34. همان /حدیث 8618.

35. همان /حدیث 8617.

36. همان /حدیث 7779.

37. همان /حدیث 7685.

38. همان /حدیث 1917.

39. همان /حدیث 802.

40. همان /حدیث 4453.

41. همان /حدیث 9063.

42. همان /حدیث 7160.

43. همان /حدیث 7226.

44. همان /حدیث 4182.

45. همان /حدیث 7186.

46. همان /حدیث 1848.

47. نهج البلاغه /حکمت 339.

48. غرر الحکم /حدیث 3983.

49. همان /حدیث 4956.

50. همان /حدیث 7766.

51. همان /حدیث 8658.

52. نهج البلاغه /حکمت 354.

53. غرر الحکم /حدیث 10532.

54. همان /حدیث 8115.

55. همان /حدیث 7336.

56. همان /حدیث 1311.

57. همان /حدیث 2009.

58. همان /حدیث 2720.

59. همان /حدیث 2182.

60. همان /حدیث 2295.

61. همان /حدیث 2568.

62. همان /حدیث 3244.

63. همان /حدیث 10173.

64. همان /حدیث 10245.

65. همان /حدیث 8405.

66. همان /حدیث 8124.

67. همان /حدیث 5303.

68. عیون الحکم و المواعظ /266.

69. همان /124.

70. اصول کافى 23/8؛ بحار الانوار 286/74؛ تحف العقول /97؛ دستور معالم الحکم /22.

71. نهج البلاغه /حکمت 628.

72. غرر الحکم /حدیث 1558.

73. همان /حدیث 9478.

74. همان /3199.

75. بحار الانوار 113/10؛ خصال /635.

76. بحار الانوار 561/32؛ نهج البلاغه /خطبه ی 197.

77. نهج البلاغه /خطبه ی 224.

حسین سیّدی

منبع:ماهنامه پیام زن شماره 241