علوم قرآن / جمع و تاليف قرآن

جمع و تاليف قرآن

جمع و تاليف قرآن به شكل كنونى،در يك زمان صورت نگرفته،بلكه به مرورزمان و به دست افراد و گروه‏هاى مختلف انجام شده است.ترتيب،نظم و عدد آيات‏در هر سوره در زمان حيات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و با دستور آن بزرگوار انجام شده وتوقيفى است و بايد آن را تعبدا پذيرفت،و به همان ترتيب در هر سوره تلاوت كرد.

هر سوره با فرود آمدن‏«بسم الله الرحمان الرحيم‏»آغاز مى‏شد و آيات به ترتيب نزول درآن ثبت مى‏گرديد،تا موقعى كه‏«بسم الله...»ديگرى نازل مى‏شد و سوره ديگرى آغازمى‏گرديد.اين نظم طبيعى آيات بود.گاهى اتفاق مى‏افتاد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله-با اشاره‏جبرئيل-دستور مى‏داد تا آيه‏اى بر خلاف نظم طبيعى در سوره ديگرى قرارداده شود، مانند آيه «و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله ثم توفى كل نفس ما كسبت و هم لايظلمون‏» ⁽¹⁾ -كه گفته‏اند از آخرين آيات نازل شده است-پيامبر صلى الله عليه و آله دستور فرمود آن رابين آيات ربا و آيه دين،در سوره بقره آيه 281 ثبت كنند.بنابر اين ثبت آيات درسوره‏ها،چه با نظم طبيعى يا نظم دستورى،توقيفى است و با نظارت و دستور خودپيامبر اكرم صلى الله عليه و آله انجام گرفته است و بايد از آن پيروى نمود.

ولى درباره نظم و ترتيب سوره‏ها ميان اهل نظر اختلاف است.سيد مرتضى‏علم الهدى و بسيارى از محققين و از معاصرين آيت الله خويى بر آنند كه قرآن‏هم چنان كه هست،در زمان حيات پيامبر صلى الله عليه و آله شكل گرفته است.زيرا جماعتى قرآن‏را در آن عهد حافظ بوده‏اند و بسيار بعيد مى‏نمايد كه مساله‏اى با اين اهميت راپيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رها كرده باشد تا پس از وى نظم و ترتيب داده شود.

اين نظر قابل قبول نيست،زيرا حافظ يا جامع قرآن بودن در آن عهد،دليل‏نمى‏شود كه ميان سوره‏ها ترتيبى وجود داشته است.و اگر كسى هر آن چه از قرآن كه‏تا آن روز نازل شده،حفظ و ضبط كرده باشد،حافظ و جامع قرآن خواهد بود.

بنابر اين لازمه حفظ همه قرآن ترتيب فعلى آن نيست.اما اهميت اين مساله چندان‏روشن نيست،زيرا آن چه مهم است تكميل سوره‏ها و مستقل بودن هر سوره ازسوره ديگر است تا آيه‏هاى هر سوره با آيه‏هاى سوره‏هاى ديگر اشتباه نشود.اين‏مهم در عهد پيامبر صلى الله عليه و آله صورت گرفت.اما ترتيب بين سوره‏ها تا هنگام پايان يافتن‏نزول قرآن امكان نداشت،زيرا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تا در حال حيات بود هر لحظه‏احتمال نزول سوره‏ها و آيه‏هايى مى‏رفت.بنا بر اين طبيعى است كه پس از ياس ازنزول قرآن،كه به پايان يافتن حيات پيامبر وابسته بود،سوره‏هاى قرآن قابل نظم وترتيب خواهد بود.

بر اين اساس،بيش‏تر محققين و تاريخ نويسان بر آنند كه جمع و ترتيب سوره‏هاپس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله براى نخستين بار بر دست على امير مؤمنان عليه السلام سپس‏زيد بن ثابت و ديگر صحابه بزرگوار انجام گرفت.و در مجموع شايد بتوان گفت كه‏عمل جمع قرآن به دست صحابه،پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله از امور مسلم تاريخ‏است.

على عليه السلام نخستين كسى بود كه پس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله به جمع قرآن مشغول‏گرديد.بر حسب روايات،مدت شش ماه در منزل نشست و اين كار را به انجام‏رساند. ابن نديم گويد:«اولين مصحفى كه گرد آورى شد مصحف على بود و اين‏مصحف نزد آل جعفر بود».سپس مى‏گويد:«مصحفى را ديدم نزد ابو يعلى حمزه‏حسنى كه با خط على بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن على‏آن را به ميراث گرفته بودند» ⁽²⁾ .محمد بن سيرين از عكرمه نقل مى‏كند:«در ابتداى‏خلافت ابو بكر،على در خانه نشست و قرآن را جمع آورى كرد».گويد:«از عكرمه پرسيدم:آيا ترتيب و نظم آن مانند ديگر مصاحف بود؟آيا رعايت ترتيب نزول درآن شده بود؟گفت:اگر جن و انس گرد آيند و بخواهند مانند على قرآن را گرد آورند،نخواهند توانست‏».ابن سيرين مى‏گويد:«هر چه دنبال كردم تا بر آن مصحف دست‏يابم، ميسورم نگرديد» ⁽³⁾ .ابن جزى كلبى گويد:«اگر مصحف على يافت مى‏شد،هر آينه در آن علم فراوان يافت مى‏گرديد» ⁽⁴⁾ .

وصف مصحف على عليه السلام

مصحفى را كه مولى امير مؤمنان عليه السلام گرد آورى كرده بود،داراى ويژگى‏هاى‏خاصى بود كه در مصاحف ديگر وجود نداشت.

اولا،ترتيب دقيق آيات و سور،طبق نزول آن‏ها رعايت‏شده بود.يعنى در اين‏مصحف مكى پيش از مدنى آمده و مراحل و سير تاريخى نزول آيات روشن بود.

بدين وسيله سير تشريع و احكام،مخصوصا مساله ناسخ و منسوخ در قرآن به‏خوبى به دست مى‏آمد.

ثانيا،در اين مصحف قرائت آيات،طبق قرائت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه اصيل‏ترين‏قرائت‏بود،ثبت‏شده بود و هرگز براى اختلاف قرائت در آن راهى نبود.بدين ترتيب‏راه براى فهم محتوا و به دست آوردن تفسير صحيح آيه هم‏وار بود.اين امر اهميت‏به سزايى داشت،زيرا چه بسا اختلاف قرائت موجب گم‏راهى مفسر مى‏شود.كه درآن مصحف هر گونه موجبات گم‏راهى وجود نداشت.

ثالثا،اين مصحف مشتمل بر تنزيل و تاويل بود.يعنى موارد نزول ومناسبت‏هايى را كه موجب نزول آيات و سوره‏ها بود،در حاشيه مصحف توضيح‏مى‏داد.اين حواشى بهترين وسيله براى فهم معانى قرآن و رفع بسيارى از مبهمات‏بود و علاوه بر ذكر سبب نزول در حواشى،تاويلاتى نيز وجود داشت.اين تاويلات‏برداشت‏هاى كلى و جامع از موارد خاص آيات بود كه در فهم آيه‏ها بسيار مؤثر بود.

امير مؤمنان عليه السلام خود مى‏فرمايد:«و لقد جئتهم بالكتاب مشتملا على التنزيل و التاويل‏» ⁽⁵⁾ و نيز مى‏فرمايد:«آيه‏اى بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل نشده،مگر آن كه بر من خوانده واملا فرمود و من آن را با خط خود نوشتم.و نيز تفسير و تاويل،ناسخ و منسوخ ومحكم و متشابه هر آيه را به من آموخت و مرا دعا فرمود تا خداوند فهم و حفظ به‏من مرحمت فرمايد.از آن روز تا كنون هيچ آيه‏اى را فراموش نكرده و هيچ دانش وشناختى را كه به من آموخته و نوشته‏ام،از دست نداده‏ام‏» ⁽⁶⁾ .بنابر اين اگر پس ازرحلت پيامبر صلى الله عليه و آله از اين مصحف كه مشتمل بر نكات و شرح و تفسير و تبيين آيات‏بود استفاده مى‏شد، امروزه بيش‏ترين مشكلات فهم قرآن مرتفع مى‏گرديد ⁽⁷⁾ .

سرانجام مصحف على عليه السلام

سليم بن قيس هلالى(متوفاى 90)كه از اصحاب خاص امير مؤمنان بود،ازسلمان فارسى(رضوان الله عليه)روايت مى‏كند:موقعى كه على عليه السلام بى‏مهرى مردم رانسبت‏به خود احساس كرد،در خانه نشست و از خانه بيرون نيامد تا آن كه قرآن راكاملا جمع آورى كرد.پيش از جمع آورى حضرت،قرآن روى پاره‏هاى كاغذ وتخته‏هاى نازك شده و ورق‏ها نوشته شده و به صورت پراكنده بود.على عليه السلام پس ازاتمام،طبق روايت‏يعقوبى آن را بار شترى كرده به مسجد آورد.در حالى كه مردم‏پيرامون ابو بكر گرد آمده بودند،به آنان گفت: «بعد از مرگ پيامبر صلى الله عليه و آله تا كنون به‏جمع آورى قرآن مشغول بودم و در اين پارچه آن را فراهم كرده،تمام آن چه بر پيامبرنازل شده است جمع آورده‏ام.نبوده است آيه‏اى مگر آن كه پيامبر،خود بر من‏خوانده و تفسير و تاويل آن را به من آموخته است.مبادا فردا بگوييد:از آن غافل‏بوده‏ايم‏».آن گاه يكى از سران گروه به پا خاست و با ديدن آن چه على عليه السلام در آن‏نوشته‏ها فراهم كرده بود،بدو گفت:به آن چه آورده‏اى نيازى نيست و آن چه نزد ماهست ما را كفايت مى‏كند.على عليه السلام گفت:«ديگر هرگز آن را نخواهيد ديد».آن گاه‏داخل خانه خود شد و كسى آن را پس از آن نديد ⁽⁸⁾ .

در دوران عثمان،كه ميان طرف داران مصاحف صحابه اختلاف شديد رخ داد،طلحة بن عبيد الله به مولى امير مؤمنان عليه السلام عرض كرد:به ياد دارى آن روزى را كه‏مصحف خود را بر مردم عرضه داشتى و نپذيرفتند،چه مى‏شود امروز آن را ارائه‏دهى تا شايد رفع اختلاف گردد؟ حضرت از جواب دادن سرباز زد.طلحه سؤال‏خود را تكرار كرد.حضرت فرمود:«عمدا از جواب سرباز زدم‏».آن گاه به طلحه‏گفت:«آيا اين قرآن كه امروزه در دست مردم است،تمامى آن قرآن است‏يا آن كه غيراز قرآن نيز داخل آن شده است؟»طلحه گفت:البته تمامى آن قرآن است. حضرت‏فرمود:«اكنون كه چنين است،چنان چه به آن اخذ كنيد و عمل نماييد،به رستگارى‏رسيده‏ايد».طلحه گفت:اگر چنين است،پس ما را بس است و ديگر چيزى نگفت ⁽⁹⁾ .

حضرت با اين جواب خواستند تا علاوه بر حفظ وحدت،صلابت و استوارى قرآن‏محفوظ بماند.

جمع زيد بن ثابت

وصيت پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله جمع قرآن بود تا مانند تورات يهود در معرض ضايع‏شدن قرار نگيرد ⁽¹⁰⁾ .على عليه السلام پس از رحلت پيامبر از وصيت تبعيت كرد و به اين مهم‏پرداخت و آن را عرضه داشت،ولى به دلايلى پذيرفته نشد.اما از آن جايى كه قرآن‏اولين مرجع تشريع آيين اسلام و زير بناى ساخت جامعه اسلامى است،ضرورت‏داشت‏خلفاى وقت از ديگر كاتبان كلام الهى استفاده كنند تا با جمع قرآن از روى‏قطعات چوب و استخوان و سينه‏هاى حافظان قرآن،آن را ضبط كنند.و خلا ازدست رفتن هفتاد تن و بنابر قولى چهار صد تن از حافظان قرآن را كه در جنگ يمامه‏به شهادت رسيدند،جبران كنند ⁽¹¹⁾ .

بنا بر اين ابو بكر از زيد بن ثابت‏خواست تا قرآن را جمع آورى كند.زيد مى‏گويد:

«ابو بكر مرا فرا خواند،و پس از مشاوره با عمر-كه در آن جا بود-گفت:بسيارى از قاريان و حافظان قرآن در حادثه يمامه كشته شده‏اند و بيم آن مى‏رود كه در مواردديگر نيز گروهى ديگر كشته شوند و قسمت عمده قرآن را از بين برود.آن گاه‏جمع آورى قرآن را مطرح ساخت. گفتيم:چگونه مى‏خواهيد كارى كنيد كه پيامبر صلى الله عليه و آله‏آن را انجام نداد؟گفتند: «اين كار ضرورت دارد و بايد انجام شود.و آن اندازه سخن‏گفتند و به من اصرار ورزيدند تا آن را پذيرفتم.آن گاه ابو بكر به من گفت:مى‏بينم كه‏جوان عاقلى هستى و هرگز ما به تو انديشه ناروا نمى‏داريم.تو كاتب وحى رسول‏خدا بودى،اين كار را دنبال كن و به خوبى انجام ده‏».زيد مى‏گويد:«سنگينى اين كاركه بر من تحميل شده بود از تحمل كوه گران سخت‏تر بود،ولى به ناچار آن را پذيرفتم‏و قرآن را كه بر صفحاتى از سنگ و چوب نوشته شده بود،جمع آورى كردم‏» ⁽¹²⁾ .

روش زيد در جمع قرآن

زيد به جمع آورى قرآن مشغول شد و قرآن را از صورت پراكندگى در آورد و دريك جا فراهم كرد.او اين كار را با هم كارى گروهى از صحابه انجام داد.نخستين اقدام‏وى آن بود كه اعلام كرد:هر كس هر چه از قرآن نزد خود دارد،بياورد.يعقوبى‏مى‏گويد:«وى گروهى مركب از 25 نفر را تشكيل داد» ⁽¹³⁾ و خود رياست آن گروه را برعهده گرفت.اين گروه هر روز در مسجد گردهم مى‏آمدند و افرادى كه آيه يا سوره‏اى‏از قرآن در اختيار داشتند به اين گروه مراجعه مى‏كردند.اين گروه از هيچ كس،هيچ‏چيز را به عنوان قرآن نمى‏پذيرفتند،مگر آن كه دو شاهد ارائه دهند كه آن چه‏آورده است جزء قرآن است.شاهد اول نسخه خطى،يعنى نوشته‏اى كه حكايت ازوحى قرآنى داشته باشد.شاهد دوم شاهد حفظى،يعنى ديگران نيز شهادت دهندكه آن را از زبان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شنيده‏اند.در اين جا دو نكته قابل توجه است:

1.از خزيمة بن ثابت انصارى ⁽¹⁴⁾ دو آيه آخر سوره برائت‏بدون شاهد پذيرفته شد، زيرا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شهادت او را به جاى شهادت دو نفر قرار داده بود ⁽¹⁵⁾ .

2.از عمر بن الخطاب عبارت‏«الشيخ و الشيخة اذا زنيا فارجموهما البتة...»كه‏گمان مى‏كرد آيه قرآن است،پذيرفته نشد.از وى شاهد خواستند،نتوانست ارائه‏دهد و بر هر كس عرضه كرد انكار نمود كه از پيامبر چنين چيزى شنيده باشد.عمر تاآخر عمر بر صحت آن اصرار داشت و هم واره مى‏گفت:«اگر مردم نمى‏گفتند عمرچيزى بر قرآن افزود،هر آينه اين آيه را در قرآن درج مى‏كردم‏».

بدين كيفيت،زيد آيه‏ها و سوره‏هاى قرآن را جمع آورى كرد و آن را از پراكندگى وخطر از بين رفتن نجات داد.هر سوره كه كامل مى‏شد در صندوق چه مانندى از چرم‏به نام‏«ربعه‏»قرار مى‏داد تا آن كه سوره‏ها يكى پس از ديگرى كامل شد.ولى هيچ گونه‏نظم و ترتيبى بين سوره‏ها به وجود نياورد ⁽¹⁶⁾ .اين صحيفه‏ها،كه سوره‏هاى قرآنى بر آن‏نگاشته شده بود،پس از اتمام به ابوبكر سپرده شد.اين مجموعه پس از ابوبكر به‏عمر انتقال يافت و پس از وفات وى نزد دخترش حفصه نگهدارى شد و هنگام‏يك سان كردن مصحف‏ها،عثمان آن را به رعايت گرفت تا نسخه‏هاى ديگر قرآن را باآن مقابل كند و سپس آن را به حفصه باز گردانيد.چون حفصه در گذشت،مروان كه‏از جانب معاويه و الى مدينه بود،آن را از ورثه حفصه گرفت و از بين برد ⁽¹⁷⁾ .

مصاحف صحابه

پس از رحلت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و پذيرفته نشدن مصحف على عليه السلام، علاوه بر زيد،عده ديگرى از بزرگان صحابه به جمع قرآن پرداختند.از جمله:عبد الله بن مسعود،ابى بن كعب،مقداد بن اسود،سالم مولى ابى حذيفه،معاذ بن جبل و ابو موسى‏اشعرى. گويند:نخستين كسى كه سوره‏هاى قرآن را مرتب نمود،سالم مولى ابى حذيفه بود.وقتى قرآن جمع آورى و روى اوراق نوشته شد،آن‏گاه خود وهم دستانش گرد هم آمدند و درباره نام آن به شور نشستند.برخى نام‏«سفر»راپيش نهاد كردند،سالم و ديگران آن را نپسنديدند،زيرا نام كتاب‏هاى يهود است.

سپس سالم عنوان مصحف را پيش نهاد كرد و گفت:همانند اين كتاب(صحيفه‏هاى‏جمع شده) را در حبشه ديدم كه آن را«مصحف‏»مى‏گفتند.همه حاضران نام‏مصحف را براى صحيفه‏هاى جمع شده پذيرفتند ⁽¹⁸⁾ .در اين جا به معرفى برخى ازمصاحف صحابه و ويژگى‏هاى آن‏ها اشاره مى‏شود:

مصحف ابن مسعود

مصحف ابن مسعود داراى ويژگى‏هاى زير بود:

1.ترتيب سوره‏ها چنين بود:سبع طوال،مئين،مثانى،حواميم،ممتحنات ومفصلات.

2.اين مصحف 111 سوره داشت،زيرا فاقد سوره حمد و سوره‏هاى معوذتين‏بود.او بر اين عقيده بود كه ثبت‏سوره‏ها در مصحف براى حفظ آن از پراكندگى و گم‏شدن است و سوره حمد به جهت تكرار قرائت آن در نمازها هرگز گم نمى‏شود ⁽¹⁹⁾ .ياآن كه سوره حمد عدل قرآن است و نبايد جزء قرآن آورده شود.اما دليل نياوردن دوسوره معوذتين اين بود كه اين دو سوره را جزء قرآن نمى‏دانست.بلكه دعاى چشم‏زخم(باطل السحر)مى‏دانست كه از جانب خدا بر پيامبر وحى شد،تا براى‏سلامتى حسنين آن را بخواند و آنان را از چشم زخم محفوظ دارد.او هرگاه مى‏ديدكه در مصحفى اين دو سوره را نوشته‏اند،آن را پاك مى‏كرد و مى‏گفت:«غير قرآن را باقرآن خلط نكنيد و هرگز در نماز اين دو سوره را نمى‏خواند» ⁽²⁰⁾ .

3.صاحب كتاب الاقناع روايتى نقل كرده كه در آن آمده است در مصحف ابن مسعود براى سوره برائت‏«بسم الله الرحمان الرحيم‏»ثبت‏شده بود.سپس مى‏نويسد.

نبايد آن را معتبر دانست ⁽²¹⁾ .

4.اين مصحف در بسيارى از آيات و كلمات قرآنى با مشهور مخالفت دارد،زيراابن مسعود بر اين باور بود كه مى‏توان كلمات قرآن را به مترادف آن تبديل كرد.اومى‏گفت:«هرگاه كلمه‏اى بر شما دشوار باشد يا براى خواننده فهم آن مشكل مى‏آيد،مى‏توان آن را به كلمه ديگر كه سهل و واضح است و معناى آن را دارد،تبديل كرد».

او كلمه زخرف را به كلمه ذهب،و كلمه عهن را به كلمه صوف تبديل مى‏كرد.زيرامعناى هر دو كلمه در هر دو موضع يكى است.او در تعليم يك نفر اعجمى كه تلفظكلمه اثيم بر وى دشوار بود،تجويز كرد تا به جاى آن بگويد:«ان شجرة الزقوم طعام‏الفاجر»به جاى طعام الاثيم ⁽²²⁾ .

5.ابن مسعود در مصحف خود برخى كلمات را براى روشن شدن مراد آيه به‏كلمات ديگر تبديل مى‏كرد.مثلا و السارق و السارقة فاقطعوا ايديهما ⁽²³⁾ را به‏«...

فاقطعوا ايمانهما»تبديل كرد،زيرا معلوم نبود مراد آيه كدام دست است.و يا آيه واقيموا الوزن بالقسط ⁽²⁴⁾ را به صورت‏«و اقيموا الوزن باللسان‏»ثبت كرده بود،زيرا معتقدبود اقامه وزن به واسطه زبانه ترازوست.و يا آيه اني نذرت للرحمان صوما فلن اكلم‏اليوم انسيا ⁽²⁵⁾ را«انى نذرت للرحمان صمتا...»ثبت كرده بود،زيرا روزه‏صمت(سكوت)نذر كرده بود ⁽²⁶⁾ .

6.او احيانا الفاظى را به منظور شرح و تفسير در ضمن جمله‏ها و عبارات قرآن‏مى‏افزود.اين گونه زوائد تفسيرى كه در كلام گذشتگان بسيار به چشم مى‏خورد،درمواردى بود كه موجب اشتباه با نص قرآنى نمى‏گرديد.مثلا در آيه كان الناس امة واحدة[فاختلفوا]فبعث الله النبيين مبشرين و منذرين و انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم‏بين الناس فيما اختلفوا فيه... ⁽²⁷⁾ افزودن‏«فاختلفوا»براى روشن شدن اين مطلب بود كه‏بعثت انبيا پس از اختلاف بوده است ⁽²⁸⁾ . بنا بر نقل سيوطى از ابن مردويه،ابن مسعودمى‏گفت:«در زمان پيامبر اين آيه را اين گونه تلاوت مى‏كرديم: يا ايها الرسول بلغ ماانزل اليك من ربك[ان عليا مولى المؤمنين]و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك‏من الناس... ⁽²⁹⁾ از اين موارد در مصحف ابن مسعود بسيار است كه براى روشن شدن‏مفهوم آيه،بر آيات افزوده شده است.البته اين افزودن‏ها پرسش‏هايى از جمله‏مساله تحريف را مطرح كرده است.ولى بسيارى از اين نسبت‏ها قطعى نيست واحتمال دخالت‏سياست در جعل و نسبت‏خلاف به ابن مسعود بسيار مى‏رود.

به ويژه كه وى مخالفت‏هايى با حكام وقت داشت.از طرف ديگر مواردى از اين‏زيادت‏ها جنبه تفسيرى و توضيحى دارد و در آن زمان بسيار متداول بوده است كه‏صحابه در كنار مصحف خود مطالب تفسيرى را مى‏نوشتند،و به ديگران نقل‏مى‏كردند تا مفهوم و پيام آيه در ميان مردم حفظ شود ⁽³⁰⁾ .

مصحف ابى بن كعب

ويژگى‏هاى مصحف ابى بن كعب به شرح ذيل است:

1.ترتيب سوره‏هاى مصحف ابى بن كعب تقريبا هم آهنگ با ترتيب مصحف‏ابن مسعود بود.جز آن كه سوره يونس را پيش از دو سوره انفال و برائت قرار داده بودو نيز در تقديم و تاخير برخى سوره‏ها با آن تفاوت داشت.تفاوت ديگرى كه بامصحف ابن مسعود داشت آن كه مشتمل بر سوره حمد و معوذتين بود.

2.اين مصحف دو سوره به نام‏هاى خلع و حفد بيش از مصاحف ديگر دارد.اين‏دو دعاى قنوت‏اند و به گمان اين كه از سوره‏هاى قرآن است،در قرآن درج‏شده است.

دعاى خلع:«بسم الله الرحمان الرحيم اللهم انا نستعين بك و نستغفرك و نثني‏عليك الخير و لا نكفرك و نخلع و نترك من يفجرك‏».

دعاى حفد:«بسم الله الرحمان الرحيم اللهم اياك نعبد و لك نصلي و نسجد واليك نسعى و نحفد،نخشى عذابك و نرجوا رحمتك ان عذابك بالكفار ملحق‏» ⁽³¹⁾ .

3.در اين مصحف ميان دو سوره فيل و قريش‏«بسم الله الرحمان الرحيم‏»نيامده و آن‏دو،يك سوره پنداشته شده است ⁽³²⁾ .در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز آمده است كه هركس در نماز،سوره فيل را بخواند بايد سوره قريش را نيز بخواند،ليكن با آوردن بسم الله الرحمان الرحيم ⁽³³⁾ بين دو سوره،يعنى اين دو سوره قرائتا يك سوره محسوب‏مى‏شود،ولى از نظر ثبت در قرآن دو سوره به حساب مى‏آيد.اين روايت عكس‏مصحف ابى بن كعب را ثابت مى‏كند.بنابر اين مصحف ابى بن كعب داراى 115 سوره‏بود.

4.در اين مصحف ابتداى سوره زمر با«حم‏»شروع شده بود و در نتيجه حواميم‏اين مصحف به جاى هفت‏سوره،هشت‏سوره است ⁽³⁴⁾ .

5.اين مصحف با مشهور،اختلاف قرائت داشت.برخى كلمات به مترادف‏هاى‏آن‏ها تبديل شده است:آيه قالوا يا ويلنا من بعثنا من مرقدنا ⁽³⁵⁾ به صورت‏«من هبنا من‏مرقدنا» ⁽³⁶⁾ و آيه كلما اضاء به صورت‏«مروا فيه‏»يا«سعوا فيه‏»خوانده‏شده است ⁽³⁸⁾ .برخى كلمات براى توضيح و تفسير آورده شده است:در آيه فصيام‏ثلاثة ايام ⁽³⁹⁾ [متتابعات]في الحج... كلمه افزوده شده ⁽⁴⁰ براى معلوم كردن سه روز روزه‏متوالى است و يا در آيه فما استمتعتم به منهن[الى اجل مسمى]فآتوهن اجورهن‏فريضة... ⁽⁴¹⁾ عبارت اضافه شده براى معلوم كردن اين است ⁽⁴²⁾ كه مقصود،نكاح متعه و انقطاعى است نه دائمى و يا اين آيه را چنين خوانده است: ان الساعة آتية‏اكاد اخفيها [من نفسى فكيف اظهركم عليها] لتجزى كل نفس بما تسعى ⁽⁴³⁾ .

همان گونه كه درباره مصحف ابن مسعود بيان شد،نبايد گمان برد كه اين بيان‏هاى‏تفسيرى در مصاحف صحابه تحريف و زيادت كلمات و يا ترديد در قرآن‏هاى‏موجود را به دنبال داشته است.البته بعدها اين روش متروك شد.

پى‏نوشتها:

1- بقره 2:281.

2- الفهرست،ص 48-47.

3- طبقات ابن سعد،ج 2،ص 101.الاستيعاب در حاشيه الاصابة،ج 2،ص 253.الاتقان،ج 1،ص 57.

4- ابن جزي الكلبي،التسهيل لعلوم التنزيل،ج 1،ص 4 و نيز رجوع كنيد به:التمهيد،ج 1.ص 288 و 296-292.

5- محمد جواد بلاغى،آلاء الرحمان،ج 1،ص 257.

6- تفسير برهان،ج 1،ص 16،شماره 14.

7- براى اطلاع بيش‏تر در زمينه نظم و ترتيب مصحف على عليه السلام رجوع كنيد به:تاريخ يعقوبى،ج 2،ص 113.

8- السقيفة،ص 82.

9- همان،ص 124.

10- تفسير قمى،ص 745.

11- فتح البارى،ج 7،ص 447-در آن واقعه 360 تن از مهاجرين و انصار از شهر مدينه و 300 تن از مهاجرين‏ساكن در غير مدينه و 300 تن از تابعين كشته شده بودند(تاريخ طبرى،ج 2،ص 516).

12- صحيح بخارى،ج 6،ص 225.مصاحف سجستانى،ص 6.ابن اثير،الكامل في التاريخ،ج 2، ص 247 و ج 3،ص 56.البرهان،ج 1،ص 233.

13- تاريخ يعقوبى،ج 2،ص 113.

14- خزيمة بن ثابت انصارى به‏«ذو الشهادتين‏»لقب يافت،زيرا او در تمامى جنگ‏هاى پيامبر حضور داشت و ازنزديكان و شيفتگان مولى على بود.در واقعه صفين و جمل شركت داشت و اوست كه حديث‏«تقتل عماراالفئة الباغية‏»را در واقعه صفين روايت كرد.او براى پيامبر صلى الله عليه و آله كه از اعرابى اسبى خريده بود شهادت داد.

با آن كه نديده بود،صرفا چون طرف دعوا پيامبر است‏به حق سخن مى‏گويد،لذا حضرت شهادت او را دوشهادت قرار داد(اسد الغابة،ج 2،ص 114).

15- مصاحف سجستانى،ص 9-6.صحيح بخارى،ج 6،ص 225.

16- ابن كثير القرشي الدمشقي،تفسير ابن كثير،ج 1،ص 261 و البرهان،ج 2،ص 35 و الاتقان، ج 1،ص 58 وفتح الباري،ج 9،ص 16 و زرقانى،مناهل العرفان،ج 1،ص 254 و احمد امين مصرى،فجر الاسلام،ص 195.

17- ابن حجر قسطلانى،ارشاد الساري في شرح البخاري،ج 7،ص 449 و التمهيد،ج 1،ص 300.

18- ر.ك:الكامل في التاريخ،ج 3،ص 55.الاتقان،ج 1،ص 58.مصاحف سجستانى،ص 14-11. پوشيده نماندكه قرآن،نام‏«ما يقرا»آن چه خوانده مى‏شود است.آن گاه كه در صحيفه‏ها به صورت كتاب در آمد نام مصحف به‏خود گرفت.

19- ابن قتيبه،تاويل مشكل القرآن،ص 49-48.

20- الدر المنثور،ج 6،ص 417-416.فتح البارى،ج 8،ص 581.

21- الاتقان،ج 1،ص 65.

22- دخان 44:44.ر.ك:حموى،ياقوت،معجم الادباء،ج 4،ص 193.تفسير كبير رازى،ج 1،ص 213.تفسيرطبرى،ج 15،ص 163 و ج 23،ص 96.تاويل مشكل القرآن،ص 24.

23- مائده 5:38.

24- الرحمان 55:9.

25- مريم 19:26.

26- ر.ك:تفسير طبرسى،ج 8،ص 421.الكشاف،ج 1،ص 459.ابو حامد غزالى،احياء علوم الدين،ج 2،ص 77.

شمس الدين الذهبى،تذكرة الحفاظ،ج 1،ص 340.الاتقان،ج 1،ص 47.صحيح بخارى،ج 6،ص 228.

27- بقره 2:213.

28- الكشاف،ج 1،ص 255.

29- مائده 5:67.ر.ك:الدر المنثور،ج 2،ص 298.

30- ر.ك:التمهيد،ج 1،ص 322-320.

31- الاتقان،ج 1،ص 65.

32- همان،ج 1،ص 65-64.

33- وسايل الشيعة،ج 4،ابواب القراءة في الصلاة،باب 10.

34- الاتقان،ج 1،ص 64.

35- يس 36:52.

36- تفسير طبرسى،ج 8،ص 428.

37- بقره 2،20.

38- الاتقان،ج 1،ص 47.

39- بقره 2:196.

40- الكشاف،ج 1،ص 242.

41- نساء 4:24.

42- تفسير طبرى،ج 5،ص 9.

43- طه 20:15.ر.ك:ابن خالويه،شواذ القراءات،ص 87.

یكسان شدن مصاحف 1

همان گونه كه گفته شد دوره پس از درگذشت پیامبر(ص) دوره جمع آوری قرآن به شمار آمده است بزرگان صحابه بر حسب دانش و شایستگی خود به جمع آوری آیات و مرتب كردن سوره های قرآن دست زدند و هر یك آن را در مصحف خاص خود گرد آوردند برخی كه خود از عهده این كار برنمی آمدند، از دیگران می خواستندتا مصحفی برای آنان استنساخ كنند و یا آیات و سوره های قرآن را در مصحفی برای آنان گرد آورند به این ترتیب و با گسترش قلم رو حكومت اسلامی، تعداد مصحف هارو به فزونی گذاشت با افزایش تعداد مسلمانان نیاز به نسخه هایی از قرآن نیز بیش ترمی شد چه این كتاب تنها دستور آسمانی بود كه مسلمانان، تمام جوانب زندگی خود را بر اساس آن تنظیم می كردند و برای آنان منبع احكام و قانون گذاری و تشكیلات نیز به شمار می آمد.
برخی از این مصحف ها به تبع موقع و پای گاه جمع كننده آن در جهان اسلام آن روز، مقام والایی را كسب كرد مثلا مصحف عبداللّه بن مسعود، صحابی بزرگ وار كه مرجع اهل كوفه[1] به شمار می آمد و مصحف ابی بن كعب مورد توجه مردم مدینه بود و مصحف ابو موسی اشعری در بصره و مصحف مقدادبن اسود در دمشق مورد توجه مردم بود.
اختلاف مصحف ها
جمع كنندگان مصحف ها متعدد بودند و در این جهت با یكدیگر رابطه ای نداشتند و از نظر صلاحیت و استعداد و توانایی انجام این كار یك سان نبودندبنابراین نسخه هركدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و با دیگری یك سان نبود.
اختلاف در مصحف ها و قرائت ها، اختلاف میان مردم را ایجاب می كرد چه بسامسلمانان ساكن مناطق دور دست، كه به مناسبت شركت در جنگ و یا مناسبات دیگر گرد هم می آمدند، بر اثر تعصبی كه نسبت به مذهب، عقیده و رای خود داشتند، به محكوم كردن یك دیگر دست می زدند همین امر به نزاع و جدال میان آنان می كشید.
نمونه هایی از اختلافات مردم درباره مصحف ها و تعصب آنان نسبت به قرائت های صاحبان این مصحف ها بدین شرح است:
1. در بازگشت از جنگ سرزمین ارمنستان، حذیفه به سعیدبن عاص گفت: «دراین سفر به موضوعی برخورد كردم كه اگر نادیده گرفته شود موجب اختلاف مردم در مورد قرآن خواهد شد و هیچ گاه نمی توان آن را چاره كرد» سعید پرسید: «موضوع چیست؟» گفت: «مردمی را از حمص دیدم كه تصور می كردند قرائت آنان بهتر ازقرائت دیگران است و آنان قرآن را از مقداد فراگرفته اند مردم دمشق را دیدم كه می گفتند: قرائت آنان بهتر از دیگر قرائت هاست اهل كوفه را دیدم كه قرائت ابن مسعود را پذیرفته اند و همین عقیده را درباره قرائت او دارند هم چنین مردم بصره كه قرآن را طبق قرائت ابو موسی اشعری قرائت می كنند و مصحف او رالباب القلوب می نامند».
چون حذیفه و سعید به كوفه رسیدند، حذیفه این موضوع را با مردم در میان گذاشت و از آن چه بیم داشت به آنان هشدار داد صحابه پیامبر(ص) و بسیاری ازتابعین با وی موافقت كردند اصحاب ابن مسعود به وی اعتراض كردند كه چه ایرادی به ما داری، مگر جز این است كه ما قرآن را مطابق قرائت ابن مسعود قرائت می كنیم؟
حذیفه و موافقان او به خشم آمدند و به آنان گفتند: «ساكت باشید كه به خطا می روید» او گفت: «به خدا سوگند اگر زنده باشم این موضوع را با خلیفه مسلمین (عثمان) در میان می گذارم تا چاره ای بیندیشد» حذیفه وقتی با ابن مسعودرو به رو شد مطلب را با او در میان گذاشت، ولی ابن مسعود با حذیفه به درشتی سخن گفت سعید سخت عصبانی شد و مجلس را ترك كرد مردم نیز پراكنده شدند و حذیفه با عصبانیت برای ملاقات با عثمان حركت كرد.[2]
2. یزید نخعی می گوید: «در زمان ولایت ولیدبن عقبه كه از جانب عثمان والی كوفه بود به مسجد كوفه رفتم در آنجا گروهی جمع بودند و حذیفه بن یمان در میان آن جمع بود در آن وقت مسجد گماشته ای نداشت و كسی فریاد برآورد: آنان كه پیروقرائت ابوموسی اشعری هستند به زاویه نزدیك باب كنده و آنان كه پیرو قرائت ابن مسعودند به زاویه نزدیك خانه عبداللّه بیایند دو گروه درباره آیه ای از سوره بقره اختلاف داشتند یكی می گفت: «واتموا الحج و العمره للبیت» و دیگری می گفت: «واتموا الحج و العمره للّه»[3] حذیفه سخت برآشفت و گفت: «همین اختلافات پیش از شما نیز وجود داشت و موضوع مراجعه به عثمان را مطرح كرد».
در روایت ابن ابی الشعثا آمده است كه حذیفه گفت: «قرائت ابن ام عبد! وقرائت ابوموسی اشعری ! قسم به خدا! اگر باقی بمانم تا خلیفه مسلمین (عثمان) راببینم، او را برآن خواهم داشت كه قرائت واحدی ترتیب دهد عبداللّه به خشم آمد وگفت: این سخن سختی است و حذیفه سكوت كرد».
در روایت دیگر آمده است كه حذیفه گفت: «مردم كوفه می گویند قرائت عبداللّه و اهل بصره می گویند قرائت ابوموسی به خدا سوگند اگر نزد عثمان رفتم او را به غرق این مصحف ها وادار خواهم كرد» عبداللّه به او گفت: «قسم به خدا كه اگر چنین كنی خداوند تو را در جایی غیر از آب (جهنم) غرق خواهدكرد».[4]
ابن حجر گفته است: «ابن مسعود، به حذیفه گفت: به من خبر داده اند كه تو چنین گفته ای حذیفه گفت: آری، من دوست ندارم كه بگویند قرائت فلان و قرائت فلان همانند اهل كتاب، دچار اختلاف شوند».[5]
3. ابن اشته از انس بن مالك روایت كرده است كه مردم در زمان عثمان در كوفه نسبت به قرآن اختلاف داشتند معلمی قرآن را طبق قرائت یكی از صاحبان مصحف ها تعلیم می كرد و معلمی دیگر طبق قرائت دیگر و این به اختلاف بین جوانان كشیده می شد این اختلافات به معلمان می رسید و هر یك قرائت دیگری را غلط می شمرد این خبر به عثمان بن عفان رسید و گفت: «در این جا (مدینه) قرآن رامورد اختلاف قرار می دهید و آن را به غلط می خوانید پس آن كه دورتر است بیش تربه بیراهه می رود و قرآن را دست خوش اختلاف قرار می دهد!».[6]
4. از محمدبن سیرین نقل شده كه گفته است: «برخی قرآن را قرائت می كردند وبرخی دیگر قرائت آنان را غلط می دانستند این خبر به عثمان رسید و آن را اهمیت داد و 12 تن از قریش و انصار را جمع آورد».[7]
5. از بكیر اشج روایت شده است كه در عراق كسی از دیگری قرائت آیه ای رامی پرسید و چون آیه را قرائت می كرد می گفت: این قرائت را نمی پذیرم ومردودمی شمارم این موضوع میان مردم شایع شد تا آن كه در این باره با عثمان مذاكره كردند.[8]
حوادثی از این قبیل در مورد قرائت قرآن و اختلاف درباره آن اگر به وسیله مردانی آگاه هم چون حذیفه بن یمان ـ كه خدایش رحمت كند ـ پیش بینی نمی شد، به حوادثی ناخوشایند و فتنه هایی بد فرجام منتهی می گردید.
ورود حذیفه به مدینه
وقتی حذیفه از جنگ ارمنستان بازگشت، و در حالی كه از اختلاف مردم درباره قرآن ناخوشنود بود، با آن عده از اصحاب پیامبر(ص) كه در كوفه بودند، درباره حل این مشكل پیش از آن كه جاهای دیگر را فراگیرد، به مشورت پرداخت نظر حذیفه این بود كه عثمان را برآن دارد كه به یكسان نمودن مصاحف و الزام مردم به قرائت واحد اقدام كند كه همه اصحاب به درستی این نظر اتفاق كردند جزعبداللّه بن مسعود[9] لذا حذیفه با شتاب هرچه تمام تر، به سوی مدینه شتافت تا عثمان را برانگیزد كه امت محمد(ص) را پیش از پراكندگی دریابد حذیفه به عثمان گفت: «ای خلیفه مسلمین ! من بدون پرده پوشی هشدار می دهم، این امت رادریاب پیش از آن كه گرفتار همان اختلافی شوند كه یهود و نصاری به آن گرفتار شدند» عثمان پرسید: «موضوع چیست؟» حذیفه گفت: «در جنگ ارمنستان شركت داشتم در آن جامردم شام، قرآن را به قرائت ابی بن كعب می خواندند كه مواردی ازآن را مردم عراق نشنیده اند مردم عراق از قرائت ابن مسعود تبعیت می كردند كه درمواردی مردم شام از آن بی اطلاع بودند و هر گروه، گروه دیگر را تكفیرمی كرد».[10]
مشورت عثمان با صحابه
این حوادث و نظایر آن سرانجام نامطلوبی داشت بدین لحاظ عثمان به طور جددر فكر یكسان كردن مصاحف برآمد در آن هنگام یك سان نمودن مصاحف كاری بس بزرگ و پدیده ای جدید بود و هیچ یك از پیشینیان به چنین كاری دست نزده بود به علاوه مشكلات و موانعی در اجرای این كار دیده می شد زیرا نسخه های متعددی از این مصحف ها در اطراف و اكناف منتشر شده و در ورای هر یك، رجالی از بزرگان صحابه ایستاده بودند كه نادیده گرفتن شئون آنان در جامعه اسلامی آن روزبسی دشوار بود چه بسا ممكن بود كه اینان به حمایت و دفاع از مصحف خود قیام كرده و در این راه موانعی بزرگ به وجود آورند به همین دلیل عثمان آن عده ازاصحاب پیامبر(ص) را كه در مدینه بودند گرد آورد و در این كار با آنان مشورت نمودو همگی بر ضرورت قیام به این كار، به هر قیمتی كه تمام شود، اتفاق نظرداشتندابن اثیر می گوید: «عثمان اصحاب پیامبر(ص) را گرد آورد و موضوع را با آنان در میان گذاشت و همگی نظر حذیفه را تایید كردند».[11]
كمیته یك سان كردن مصاحف
عثمان به سرعت به یك سان كردن مصاحف اقدام كرد نخست در پیامی عام، خطاب به اصحاب پیامبر(ص) آنان را به مساعدت در انجام این عمل دعوت نمود[12] سپس چهار تن از خواص خود را برای اجرای این كار برگزید كه عبارت بودند از: زیدبن ثابت كه از انصار بود و سعیدبن عاص و عبداللّه بن زبیر وعبدالرحمان بن حارث بن هشام كه از قریش بودند این چهار تن اعضای اولیه كمیته یك سان كردن مصحف ها به شمار می روند[13] كه زید بر آنان ریاست داشت، چنان كه از اعتراض و مخالفت ابن مسعود نسبت به انتخاب زید برمی آید، او(ابن مسعود) گفت: «مرا از این كار كنار می زنند و آن را به كسی (زید) می سپارند كه قسم به خدا، آن گاه كه او در صلب مردی كافر بود، من اسلام را پذیرفته بودم»[14] عثمان خود مسؤولیت سرپرستی این چهار تن را برعهده گرفت[15] ولی آنان از عهده انجام این كار برنیامدند، و برای انجام كاری دراین حد مهم، به افرادی كاردان و با كفایت نیاز داشتند لذا از ابی بن كعب، مالك بن ابی عامر، كثیربن افلح، انس بن مالك، عبداللّه بن عباس، مصعب بن سعد[16]، عبداللّه بن فطیمه[17] و به روایت ابن سیرین و ابن سعدو دیگران از پنج تن دیگر كه جمعا 12 نفر شدند كمك گرفتند[18] در این دوره ریاست با ابی بن كعب بود كه او آیات قرآن را املا می كرد و دیگران می نوشتند به نقل ابوالعالیه، اینان قرآن را از مصحف ابی بن كعب گرد آوردند، ابی بن كعب خود املامی كرد و دیگران می نوشتند[19].

[1]. كوفه در آن روز مركز علم و درس و بحث معارف اسلامی در سطح جهانی بود.
[2]. الكامل فی التاریخ، ج3، ص 111.
[3]. بقره2: 196.
[4]. مصاحف سجستانی، ص 14 ـ 11.
[5]. فتح الباری، ج9، ص 15.
[6]. الاتقان، ج1، ص 59 مصاحف سجستانی، ص 21.
[7]. طبقات ابن سعد، ج3، ص 62 مصاحف سجستانی، ص 25.
[8]. فتح الباری، ج9، ص 16.
[9]. الكامل فی التاریخ، ج3، ص 111.
[10]. صحیح بخاری، ج6، ص 225 مصاحف سجستانی، ص 20 ـ 19 الكامل فی التاریخ، ج3، ص 111.
[11]. الكامل فی التاریخ، ج3، ص 111.
[12]. الاتقان، ج1، ص 59 مصاحف سجستانی، ص 21.
[13]. صحیح بخاری، ج6، ص 226.
[14]. فتح الباری، ج9، ص 17 مصاحف سجستانی، ص 15.
[15]. مصاحف سجستانی، ص 25.
[16]. ارشاد الساری، ج7، ص 449.
[17]. مصاحف سجستانی، ص 33.
[18]. همان و رجوع كنید به: طبقات ابن سعد، ج3، قسمت 2، ص 62.
[19]. مصاحف سجستانی، ص 30.

یكسان شدن مصاحف4

استاد زرقاني مي گويد: (هم اكنون دليل قاطعي بر وجود مصحف هاي عثماني دردست نداريم تا چه رسد به آن كه محل وجود آن را تعيين كنيم).
درباره برخي از مصحف هاي تاريخي كه در كتاب خانه هاي مصر موجود است، گفته مي شود كه از مصاحف عثماني است ولي در صحت اين انتساب ترديد بسياراست، زيرا در اين مصاحف علايم و نقوشي مانند نشانه ها و علايم فصل و جدايي بين سوره ها و علايمي براي تعيين اعشار قرآن وجود دارد در حالي كه مي دانيم مصحف هاي عثماني از اين قبيل علايم و نشانه ها عاري بوده است.
در خزانه حرم امام حسين (ع) مصحفي است منسوب به عثمان كه با خط كوفي كهن نوشته شده است با توجه به خالي بودن حروف آن از علايم و حجم بسيار بزرگ آن، با مصحف مدينه و يا مصحف شام هم آهنگ و همانند است به خصوص كه كلمه «يرتد»[1] از سوره مائده را به صورت «يرتدد» ضبط كرده است به احتمال قوي اين قرآن، از يكي از قرآن هاي عثماني استنساخ شده و رونوشتي از يكي ازآن هاست.[2]
هم چنين مصحفي كه برخي از اوراق آن در خزانه علوي در نجف اشرف موجوداست، به اميرمؤمنان (ع) نسبت داده شده و گفته اند كه به خط آن حضرت است اين قرآن به خط كوفي كهن نوشته شده و در آخر آن آمده كه آن را علي بن ابوطالب به سال چهلم هجري نوشته است.
استاد ابوعبداللّه زنجاني مي گويد: «من ماه ذوحجه سال 1353 در كتاب خانه علوي در نجف مصحفي را به خط كوفي ديدم كه در پايان آن نوشته شده بود: «كتبه علي بن ابي طالب في سنة اربعين من الهجرة» و به علت تشابه بين «ابي» و «ابو» دررسم الخط كوفي، گمان مي رود كه «كتبه علي بن ابوطالب» مي باشد.[3]
در موزه مسجد امام حسين در قاهره نيز مصحفي است كه گفته مي شودعلي بن ابي طالب (ع) آن را به خط خود نوشته است اين قرآن به خط كوفي كهن است استاد زرقاني درباره اين مصحف گفته: (ممكن است نويسنده آن علي (ع) بوده و يابه امر او در كوفه كتابت شده است).
ابن بطوطه مي گويد: «در مسجد اميرالمؤمنين علي (ع) در بصره مصحفي كه عثمان در هنگام كشته شدن آن را قرائت مي كرد، موجود است و آثار خون او برورقي كه در آن آيه «فسيكفيكهم اللّه و هو السميع العليم»[4] نوشته شده باقي است»[5] كه البته بعيد است.
سمهودي از محرز بن ثابت نقل كرده است كه او گفت: «به من خبر رسيد كه مصحف عثمان به دست خالدبن عمرو بن عثمان رسيد وقتي كه مهدي (عباسي) به حكومت رسيد، آن مصحف را به مدينه فرستاد و آن همان قرآني است كه امروز درمدينه خوانده مي شود با رسيدن آن مصحف به مدينه مصحف حجاج كه در درون صندوقي در پايين منبر قرار داشت، كنار گذاشته شد.
ابن زباله گفته است: مالك بن انس به من گفت: حجاج به شهرهاي مهم مصحف هايي را فرستاده بود به مدينه هم مصحفي بزرگ فرستاد اين مصحف درصندوقي كه در طرف راست ستوني كه نشانه مقام پيامبر(ص) است، قرار داشت و روزهاي پنجشنبه و جمعه صندوق باز مي شد پس از آن كه مهدي عباسي مصحف با ارزشي به مدينه فرستاده و در صندوق گذاشته شد، مصحف حجاج برداشته شد».
سمهودي مي گويد: «در مورد اين مصحفي كه امروز در قبه اي در وسط مسجداست و منسوب به عثمان مي باشد، كسي چيزي نگفته است».
ابن نجار اولين كسي است كه شرح حال مصحف هاي مساجد را نوشته است، اومي گويد: مصحف هاي اوليه به مرور زمان كهنه شده است و اوراق آن ها متفرق گرديده و چيزي از آن ها باقي نمانده است».[6]

[1]. مائده5: 54.
[2]. مناهل العرفان، ج1، ص 398 ـ 397.
[3]. تاريخ القرآن، ص 46.
[4]. بقره2: 137.
[5]. رحله ابن بطوطه، ج1، ص 116.
[6]. سمهودي، وفا الوفا باخبار دارالمصطفي، ج2، ص 668 ـ 667.

2

رسم الخط قرآن 1

برخی از كسانی كه به ‌آداب و رسوم گذشته سخت پایبندند، تصوركرده‌اند كه رسم‌الخط مصحف به دستور خاص پیامبر(ص) به همین گونه و شكل فعلی تدوین شده است و نویسندگان اولیه دخالتی در نحوه نوشتن كلمات نداشته اند و در پس این ناهنجاریهای نوشتاری، سری پنهان و حكمتی نهفته است كه جز خدا، كسی ازآن آگاه نیست.
ابن المبارك از شیخ و استاد خود، عبدالعزیز الدباغ نقل می كند كه او گفته است: «رسم الخط قرآن سری از اسرار خداوند است و تعیین آن از پیامبر(ص) است آن حضرت دستور داده است كه قرآن را به این شكل بنویسند و نویسندگان برآن چه از پیامبر(ص) شنیده اند، هیچ نیفزوده اند و از آن هم چیزی نكاسته اند گوید: صحابه ودیگران به اندازه سر مویی در رسم الخط مصحف دخالت نداشته اند و آن، صرفا توقیفی و تعیین شده از جانب پیامبر(ص) است اوست كه فرموده به این شكل تدوین شود، جایی با الف زاید و جایی بدون الف، آن را بنویسند زیرا این ها اسراری است كه عقل ها بدان راه نمی برد و سری از اسرار خداست كه خاص كتاب عزیزاوست، نه دیگر كتاب های آسمانی همان گونه كه نظم قرآن معجزه است، رسم الخط آن نیز معجزه می باشد عقل ها چگونه به سر آوردن الف در «مائه» و حذف آن از «فئه» و اضافه كردن «یا» به «باید» و «بایكم» و نوشتن آن ها به صورت «بایید» و «باییكم» پی می برد و یا چگونه می توان فهمید كه چرا در كلمه «سعوا» در سوره حج با الف نوشته می شود، ولی همین كلمه در سوره سبا بدون الف «سعو» نوشته می شود باز چرا كلمه «عتوا» در هرجا كه باشد با اضافه الف و تنها در سوره فرقان، بدون الف و به صورت «عتو» نوشته می شود؟
و از همین قبیل است سر زیادت الف در «آمنوا» و حذف آن از «باؤ» و «جاؤ» و «تبوؤ» و «فاؤ» در سوره بقره تمام این هااسرار الهی و اغراض حكمت آمیز پیامبر(ص) است كه بر مردم پوشیده می باشد، زیرا این ها اسرار باطنی است كه جز از طریق موهبت الهی، قابل درك نیست و مانندالفاظ و حروف مقطعه ای است كه در اوایل سور است و دارای اسراری بزرگ ومعانی بسیاری است كه بیش تر مردم بدان اسرار پی نمی برند و چیزی از معانی الهی كه بدانها اشاره شده، درك نمی كنند و رسم الخطی كه در قرآن به كار رفته از همین قبیل است».[1]
برخی تلاش كرده اند تا اسرار این نحو از رسم الخط را كشف كنند لذا با تكلف آشكار اظهار نظرهایی كرده اند مثلا تصور كرده اند كه زیادت الف در «لا ذبحنه» دلالت برآن دارد كه ذبح واقع نشده است و زیادت «یا» در «و السما بنیناها بایید» [2] برای اشاره به تعظیم قدرت الهی است كه به وسیله آن، آسمان را بنا نهاده است و باهیچ قدرت و نیروی دیگر مشابهت ندارد و این به مقتضای این قاعده معروف است كه «زیاده المبانی تدل علی زیاده المعانی».[3]
ابوالعباس مراكشی معروف به ابن البنا (متوفای 721) در كتاب خود «عنوان الدلیل فی مرسوم التنزیل» به تفصیل در این زمینه توضیح داده است او تشریح كرده كه وضعیت این حروف در خط، بر حسب اختلاف و چگونگی معانی كلمات است كه از اسرار و حكمت های پنهانی حكایت دارد از جمله این حكمت ها توجه به عوالم غیب و شهود و مراتب وجود و مقامات است در ذیل گزیده ای از گفته های اورا می آوریم كه نشان دهنده میزان غلو و مبالغه او درباره رسم الخط می باشد:
1. اضافه كردن الف در «لا ذبحنه» برای توجه دادن به این معنا است كه ذبح ازعذابی كه در صدر آیه ذكر شده شدیدتر است «لا عذبنه عذابا شدیدا اولا اذبحنه».[4]
2. الف در «یرجوا» و «یدعوا» اضافه شده است تا برآن دلالت كند كه فعل به علت در برداشتن ضمیر فاعل، از اسم سنگین تر است ازاین رو وقتی فعل را خفیف وسبك به حساب می آورند، هرچند كه جمع باشد، الف آن حذف می شود مانند «سعو فی ایاتنا معاجزین»[5] زیرا سعی در این جا سعی باطل است و ثبوتی درعالم وجود ندارد.
3. در آیه «كامثال اللؤلؤا المكنون»[6] الف بعد از همزه اضافه شده است تا برسفیدی و جلای آن نسبت به مروارید غیر مكنون و غیر پوشیده دلالت داشته باشد، لذا در آیه «كانهم لؤلؤ» [7] الف اضافه نشده است.
4. الف در «مائه» اضافه شده ولی در «فئه» نیامده است زیرا «مائه» مشتمل بركثرت از نظر دو رتبه آحاد و عشرات است.
5. در آیه «وجی یومئذ بجهنم»[8] الف اضافه شده و به صورت «وجائ یومئذ» نوشته شده تا دلیل برآن باشد كه این مجی و آمدن آشكار است.
6. در «ساوریكم ایاتی»[9] واو اضافه شده است تا برآن دلالت كند كه عالم وجود در بالاترین مرتبه وضوح است.
7. در آیه «و السم بنیناها بایید»[10] یا اضافه شده است تا تفاوت آن را با «الایدی» كه جمع «ید» است، نشان دهد زیرا منظور در آیه، ید به معنای دست نیست، بلكه منظور قدرت و قوتی است كه خداوند به وسیله آن آسمان را بناكرده است این قدرت و قوت برای ثبوت در وجود، سزاوارتر از «الایدی» جمع «ید» است و به همین مناسبت «یا» به آن اضافه شده است.
8. واو از آیه «سندع الزبانیه» [11] ساقط شده برای این كه در آن سرعت فعل واجابت شعله جهنم و شدت عمل مقصود است.
9 واو از «و یدع الا نسان بالشر» [12] حذف شده تا برآن دلالت كند كه انجام كاربد و شر برای انسان آسان است و انسان در انجام شر سرعت به كار می برد، هم چنان كه در انجام كار خیر سستی می ورزد.
10 در سوره بقره آیه 247 كلمه «بسطه» با سین و در آیه 69 از سوره اعراف باصاد نوشته شده است، زیرا با سین به معنای سعه جزئی و با صاد به معنای سعه كلی است.[13]
دكتر صبحی صالح در این زمینه می گوید: «تردیدی نیست كه این مطالب، غلو ومبالغه ای است درباره تقدیس رسم الخط مصحف عثمانی و تكلفی است كه ما فوق آن تصور نمی شود، زیرا از منطق دور است كه رسم الخط را امری توقیفی و با دستورپیامبر(ص) بدانیم و یا تصور كنیم كه مشتمل بر اسراری است، همان گونه كه فواتح برخی از سور دارای اسرار است هیچ موردی برای مقایسه رسم الخط با حروف مقطعه اوایل سور كه قرآن بودن آن ها به تواتر ثابت است، وجود ندارد این هااصطلاحاتی است كه نویسندگان آن زمان منظور كرده اند و عثمان نیز با این اصطلاحات موافقت كرده است»[14].
علا مه ابن خلدون می گوید: «برخی از افراد ناآگاه گمان كرده اند كه صحابه صنعت خط را به خوبی و به طور كامل می دانسته اند و برخی از نوشته های آنان كه مخالف قواعد است، از روی حكمت و علتی بوده است اینان در مورد زیادت الف در «لااذبحنه» می گویند برای توجه به عدم وقوع ذبح است و در زیادت یا در «بایید» معتقدند كه به منظور جلب توجه بر كمال قدرت الهی است و از این قبیل مطالب كه هیچ اصلی ندارد، جز گفتاری بدون دلیل كه قابل توجیه نیست»[15].
عجیب تر آن كه محمدطاهر الكردی، در آستانه قرن پانزدهم هجری، به قهقرابازگشته و درباره رسم الخط مصحف عثمانی، به مبالغه و غلوی فاحش دچارگردیده و پس از بیان برخی از ناهنجاری های رسم الخط عثمانی و تناقضات موجود در آن گفته است: «بر ماست كه بدانیم چرا نویسندگان اولیه مصحف، قواعد صحیح كتابت را رعایت نكرده و چرا در نوشتن مصحف روش واحدی را در پیش نگرفته اند؟
این سؤالی است كه باید كسانی كه به امر عثمان مصحف را نوشتند، پاسخ گویند اما آنان در خاك آرمیده اند و ازاین رو دانشمندان گفته اند: رسم الخط مصحف، سری از اسرار است كه هیچ كس از آن آگاه نیست گوید: گمان سهو و خطا و جهل به اصول كتابت درباره آنان به خود راه ندهید كه این خیال باطلی است مااعتقاد قطعی داریم كه صحابه قواعد املا و كتابت را آن گونه كه باید می دانسته اند وما بر این گفته سه دلیل استوار داریم:
اول: علامه آلوسی در تفسیر خود، به نام روح المعانی می گوید ظاهرا صحابه رسم الخط را به خوبی می دانسته و به قواعد كتابت آگاه بوده اند جز این كه آنان دربرخی از موارد، به عمد و از روی حكمت و فلسفه ای، بر خلاف این قواعد چیزی نوشته اند.
دوم: آنان با پادشاهان و امیران مكاتبه می كردند و ناچار باید كتابت را به خوبی دانسته باشند.
سوم: در عهد عثمان بیش از یك ربع قرن از اشتغال مردم جزیره العرب به امركتابت و نوشتن گذشته بود آیا معقول است كه صحابه در این مدت طولانی، كتابت را به درستی فرا نگرفته باشند؟».[16]
گفته علامه ابن خلدون كه «به خیال بافی های این ناآگاهان توجه نكنید» ما را ازدادن پاسخ به این قبیل بیهوده گویی ها بی نیاز می كند ابن خطیب در رد این گونه گمان های بی پایه بیانی مفصل دارد كه خلاصه ای از آن را نقل می كنیم:
گوید: جعبری در ضمن سخن خود درباره ناهنجاری های مصحف می گوید: «بزرگ ترین فایده آن، این است كه مانع اهل كتاب از قرائت مستقیم قرآن است».
ابن خطیب اضافه می كند: «یكی از بزرگان قرا سخنی این چنین بی اساس می گوید و با چنین سخنی، طرفداران لزوم وجود اغلاط در قرآن را تایید می كنند درحالی كه بطلان و بی پایگی این سخن روشن است و در قرآن آیات بسیاری است كه طرف خطاب آن اهل كتابند و آنان را به سوی ایمان می خواند بنابراین چگونه آنان از تلاوت قرآن منع می شوند؟!».
او سپس می گوید: «زشت ترین گفتاری كه ممكن است، انسانی با عقل سالم وشناخت صحیح بگوید، گفتار صباغ است كه: «فوائد این رسم الخط بسیار و اسرار آن متعدد است از جمله عدم امكان تلاوت آن، به جز با تعلیم و فراگیری از استاداست شان هر دانش نفیس و با ارزشی آن است كه از دست رس عمومی محفوظ باشد».

[1]. مناهل العرفان، ج1، ص 376 ـ 375.
[2]. ذاریات 51: 47.
[3]. مقدمه ابن خلدون، ص 419 مناهل العرفان، ج1، ص 367.
[4]. نمل27: 21.
[5]. سبا34: 5.
[6]. واقعه56: 23.
[7]. طور52: 24.
[8]. فجر89: 23.
[9]. انبیا21: 37.
[10]. ذاریات 51: 47
[11]. علق96: 18.
[12]. اسرا17: 11.
[13]. ر ك: البرهان، ج1، ص 430 ـ 380.
[14]. مباحث فی علوم القرآن، ص 277.
[15]. مقدمه ابن خلدون، باب 5، ص 419 و باب 6، ص 438.
[16]. محمد طاهر الكردی، تاریخ الخط العربی، ص 102 ـ 101.

رسم الخط قرآن2

ابن خطيب در جواب اين گفتار مي گويد: «وامصيبتا! آيا قرآن نيز همانند لگاريتم، طلسم، رمل، اسطرلاب، نجوم و علومي از اين قبيل است كه تصور مي كنند نفاست آن ها در اسراري است كه در آن ها نهفته و جز با كوشش و تلاش بسيار و پس ازگذشت زماني دراز نتوان بدان دست يافت؟
خداوند مي گويد: «ولقد يسرنا القرآن للذكر»[1] ولي شما مي گوييد كه قرآن از دست رس مردم به دور باشد! بسي تصوري باطل و سخني بي پايه و ساختگي است ! آيا مصحف براي خواندن نوشته شده است و يا براي اين كه رمز و طلسم باشد و تنها قرا بتوانند آن را بخوانند و به هركس كه به آنان پول مي دهد و خود را در اختيارشان قرار دهد بياموزند و كساني را كه مال و موقعيتي ندارند از آموختن آن محروم كنند؟».
ابن خطيب اضافه مي كند كه بسياري از اهل علم و ادب را ديده و خودشنيده است كه به علت آشنا نبودن به اين رسم الخط عجيب و غريب و عدم شناخت اسلوب هاي قرائت، آن گونه كه رسيده است، قرآن را به غلط قرائت وتلاوت مي كنند[2].
با توجه به آن چه گذشت، ابن خطيب معتقد است كه بايد رسم الخط مصحف تصحيح شود و با خطي كه همه مردم به خواندن آن قادر باشند، نوشته شود همه دانش مندان معاصر بر همين عقيده اند و همه محققان، تبديل رسم الخط قديم را به رسم الخط كنوني جايز مي دانند زيرا رسم الخط پيشين با دستور پيامبر(ص) نبوده، بلكه روش نويسندگان آن روز بوده يا كتابت در مراحل بدوي بوده و از دقت لازم برخوردار نبوده است اما امروز با پيش رفت روش هاي كتابت و تكميل آن كه خواندن را براي همگان آسان كرده است، چاره اي جز تغيير رسم الخط گذشته به رسم الخط كنوني كه همه بدان آشنا هستند و قرآن را در دست رس عامه مردم قرار مي دهد، نيست اين امر موجب تحقق بخشيدن به منظوري است كه قرآن براي آن نازل شده وآن هدايت و راه نمايي همگان براي هميشه است.
در اين زمينه، قاضي محمد بن الطيب ابوبكر باقلاني (متوفاي 403) در كتاب «الانتصار» مي گويد: «خداوند شكل و نحوه خاصي از كتابت و نوشتن را بر مردم واجب نكرده است براي نوشتن قرآن و نويسندگان مصاحف، رسم الخط خاصي معين نشده كه موظف باشند بر طبق آن قرآن را ثبت كنند و از غير آن بپرهيزند، زيراوجوب اين موضوع منوط به وجود مدرك شرعي است و در نصوص كتاب به اين موضوع اشاره اي نشده است كه بايد كتابت، ثبت و ضبط قرآن به طريقه اي خاص وبا خطي معين انجام گيرد و از آن تجاوز نشود هم چنين در سنت چنين مطلبي وجودندارد و اجماع امت نيز اين امر را واجب نشمرده، و قياسات شرعي نيز بر چنين موضوعي دلالت ندارد بلكه سنت، دال برآن است كه قرآن را مي توان به هر شكلي كه آسان تر باشد نوشت، زيرا پيامبر(ص) فقط به كتابت قرآن امر كرد و هيچ طريقه خاص و رسم الخط معيني را براي نوشتن آن معين نكرد و هيچ كس را از كتابت آن نهي نفرمود از همين رو خطوط مصحف ها مختلف است و هر گروهي با روشي كه بين خود آنان مصطلح و متداول بوده است، قرآن را نوشته اند برخي بر طبق تلفظكتابت مي نموده و برخي زياد و كم مي كردند، زيرا مي دانستند كه رسم الخط هرگونه باشد اصطلاحي بيش نيست و بر مردم پوشيده نمي باشد ازاين رو مي توان خ ط آن رابا حروف كوفي و خط اوليه نوشت، لام را به صورت كاف و الف ها را كج نگاشت، ومي توان آن را به شكلي ديگر، حتي با خط و روش قديم و يا با خط جديد و يا روشي ميانه، كتابت كرد اگر خطوط مصحف ها و بسياري از حروف آن با يك ديگر تفاوت دارند و شكل و صورت آن ها يك نواخت نيست، از اين جهت است كه مردم با آن هاموافقند، و در اين منعي نمي بينند كه هر كس و هر گروه بر طبق روشي كه بين خودشان متداول است، آن را كتابت كنند هر روشي كه آسان تر و مشهورتر است، مورد قبول مردم قرار مي گيرد اين هيچ اشكالي هم ندارد، براي اين كه طريقه اي مخصوص و خط معيني براي كتابت قرآن معين نشده است آن چه معين شده است قرائت صحيح است و وسيله قرائت به هر نحوي مي تواند باشد زيرا خط به منزله علامت و نشانه و رسمي است كه معرف كلمه است و هر علامت و رسمي كه بتواند اين منظور را ادا كند، به كار بردن آن بلامانع است.
خلاصه هر كس مدعي است كه براي كتابت قرآن بايد رسم الخط معيني را به كاربرد، ناگزير از اقامه دليل است، و اين دليل كجاست؟».
مطلبي كه در بالا نقل شد، خلاصه اي است از گفته قاضي ابوبكر باقلاني كه شيخ ‌عبدالعظيم زرقاني آن را در مناهل العرفان آورده است زرقاني پس از نقل خلاصه گفته باقلاني، به گفته هاي او جواب داده است اما سستي جواب هاي او درمقابل تحقيق محكم و استوار باقلاني به خوبي آشكار است [3]ازاين روست كه دكتر صبحي صالح در دنباله گفته باقلاني مي گويد:
«عقيده قاضي ابوبكر در اين زمينه، قابل قبول است او دلايلي محكم و نظري دورانديش دارد عواطف و احساسات خود را درباره بزرگ داشت پيشينيان، بر دليل و برهان، مقدم نشمرده و ميان آن دو خلط نكرده است آنان كه رسم الخط قرآن راتوقيفي و هميشگي مي دانند، گرفتار احساسات خود هستند و عواطف و مذاق شخصي خود را در اين امر دخالت داده اند در حالي كه عواطف و ذوق هاي شخصي نسبي است، و نبايد آن ها را در امور ديني دخالت داد، چه حقايق شرعي ازذوق و عاطفه استنباط نمي شود» [4].
اينك در جدول زير، رسم الخط كلمات به شكل قديم با رسم الخط معاصرمقايسه مي شود در اين جدول كلماتي مانند «الرحمن» و «العلمين» و «الصرط» كه الف آن ها حذف شده و تعداد آن ها در مصحف عثماني زياد است، آورده نشده است بايد توجه داشت كه حذف الف از اين كلمات بر وفق خط كهن كوفي است كه از خط سرياني باز گرفته شده هم چنين كلماتي كه در آن ها به جاي الف، واوو يا نوشته شده است مانند «صلوة» و «زكوة» و «تورية» به علت كثرت و تكرار زيادآن ها در قرآن در اين جدول نيامده است از كلمات مكرر، فقط يك كلمه به عنوان نمونه كه در اولين آيه آمده آورده شده است اين قبيل كلمات كه در آيات و سوره هاي ديگر نيز تكرار شده با علامت «ك» مشخص شده است.
سوره /آيه ـ املا قديم ـ املا معاصر.
بقره /33 ـ يادم[5] يا آدم.
بقره /40 ـ اسرايل «ك» اسرائيل.
بقره /71 ـ الئن «ك» [6] الا ن.
بقره /87 ـ عيسي ابن مريم ـ عيسي بن مريم.
بقره /90 ـ بئس ما «ك» ـ بئسما.
بقره /164 ـ اليل «ك» ـ الليل.
بقره /186 ـ الداع «ك» ـ الداعي.
بقره /226 ـ فاو ـ فاؤا.
بقره /240 ـ في ما «ك» ـ فيما.
بقره /275 ـ الربوا «ك» ـ الربا.
بقره /282 تسئموا [7] تساموا.
آل عمران /35 امرات «ك» ـ امراة.
آل عمران /75 الامين[8] الاميين.
آل عمران /79 ربنين ـ ربانيين.
آل عمران /144افاين «ك» ـ افان.
آل عمران /153تلون [9] تلوون.
نسا/16 الذان ـ اللذان.
نسا/23 ـ التي «ك» ـ اللاتي.
نسا/25 فمن ما «ك» ـ فمما.
نسا/78 فمال هؤلا «ك» ـ فمالهؤلا.
مائده /18 ابنؤا ـ ابنا.
مائده /29 جزؤا «ك» ـ جزا.
مائده /31 سؤة ـ سواة.
انعام /5 انبؤا «ك» ـ انبا.
انعام /34 نباي ـ نبا.
انعام /52 بالغدوة ـ بالغداة.
انعام /94 شركؤا «ك» ـ شركا.
انعام /115كلمت «ك» ـ كلمة.
انعام /144اما «ك» ـ ام ما.
اعراف /6 فلنسئلن[10] فلنسالن.
اعراف /20 ماوري[11] ماووري.
اعراف /56 رحمت «ك» ـ رحمة.
اعراف /69 ـ بصطة[12] بسطة.
اعراف /127 ـ نستحي ـ نستحيي.
انفال /38 ـ سنت ـ سنة.
توبه /47 ولا اوضعوا ـ ولاوضعوا.
يونس /15 تلقاي ـ تلقا.
يونس /34 يبدؤا ـ يبدا.
يونس /35 امن ـ ام من.
هود/87 بقيت ـ بقية.
هود/87 مانشؤا ـ مانشا.
هود/97 وملايه ـ وملاه (وملئه).
يوسف /25 لدا ـ لدي.
يوسف /87 تايئسوا[13] تياسوا.
يوسف /87 يايئس [14] يياس.
يوسف /101 ولي ي ـ وليي.
يوسف /110 استيئس [15] استياس.
رعد/39 يمحوا ـ يمحو.
ابراهيم /9 نبؤا ـ نبا.
ابراهيم /21 الضعفوا ـ الضعفا.
حجر/95 ـ المستهزين ـ المستهزئين.
نحل /43 ـ فسئلوا[16] فسالوا.
نحل /48 ـ يتفيؤا ـ يتفيا.
نحل /86 ـ را «ك» ـ رآي.
نحل /90 ـ وايتاي ـ وايتا.
اسرا/11 ـ يدع «ك» ـ يدعو.
كهف /23 ـ لشائ ـ لشي.
كهف /38 ـ لكنا ـ لكن.
كهف /48 ـ الن ـ ان لن.
كهف /63 ـ اريت ـ ارايت.
كهف /77 ـ لتخذت ـ لاتخذت.
كهف /110 ـ يرجوا «ك» ـ يرجو.
مريم /28 ـ ياخت ـ يا اخت.
مريم /44 ـ يابت ـ يا ابت.
مريم /46 ـ يابرهيم ـ يا ابراهيم.
طه /18 ـ اتوكؤا ـ اتوكا.
طه /94 ـ يبنؤم ـ يا ابن ام.
طه /119 ـ لا تظمؤا ـ لاتظما.
طه /121 ـ سؤتهما[17] سؤاتهما.
طه /130 ـ اناي ـ آنا.
انبيا/37 ـ ساوريكم «ك» ـ ساريكم.
مؤمنون /24 الملؤا «ك» ـ الملا.
مؤمنون /44 كل ما ـ كلما.
نور/8 ـ ويدرؤا ـ و يدرا.
نور/13 ـ جاو «ك» ـ جاؤا.
نور/43 ـ عن من ـ عمن.
فرقان /21 ـ وعتو ـ عتوا.
فرقان /38 ـ وثمودا «ك» ـ وثمود.
فرقان /49 ـ لنحي [18] لنحيي.
شعرا/92 ـ اين ما ـ اينما.
شعرا/94 ـ الغاون «ك» ـ الغاوون.
نمل /21 ـ لااذبحنه ـ لاذبحنه.
نمل /64 ـ يبدؤا «ك» ـ يبدا.
نمل /92 ـ اتلوا ـ اتلو.
قصص /3 ـ نتلوا ـ نتلو.
قصص /4 ـ يستحي ي «ك ـ يستحيي.
قصص /9 ـ قرت ـ قرة.
روم /13 ـ شفعؤا ـ شفعا.
روم /16 ـ لقاي ـ لقا.
روم /24 ـ فيحي ي ـ فيحيي.
روم /30 ـ فطرت ـ فطرة.
روم /39 ـ ليربوا «ك ـ ليربو.
احزاب /37 لكي لا ـ لكيلا.
سبا/5 ـ سعو ـ سعوا.
غافر/15 التلاق ـ التلاقي.
غافر/32 التناد ـ التنادي.
فصلت /29 ـ الذين[19] اللذين.
شوري /30 ـ ويعفوا «ك» ـ و يعفو.
شوري /32 ـ الجوار ـ الجواري.
شوري /51 ـ وراي ـ ورا.
دخان /43 ـ شجرت ـ شجرة.
الذاريات /47 ـ باييد ـ بايد.
مجادله /9 ـ معصيت ـ معصية.
ممتحنه /4 ـ برؤا[20] برا.
تحريم /11 ـ امرات ـ امراة.
تحريم /12 ـ بكلمت [21] بكلمات.
القلم /6 ـ باييكم ـ بايكم.
تكوير/8 ـ المؤدة[22] الموؤدة.
انشقاق /11 ـ يدعوا ـ يدعو.
غاشيه /22 ـ بمصيطر[23] بمسيطر.
فجر/4 ـ يسر ـ يسري.
فجر/23 ـ وجائ ـ وجي.
قريش /2 ـ ايلفهم[24] ايلافهم.

[1]. «همانا قرآن را سهل و آسان نموديم تا يادآور همگان باشد» قمر54: 17.
[2]. الفرقان، ص 86 ـ 63.
[3]. ر ك: مناهل العرفان، ج1، ص 378 ـ 373.
[4]. مباحث في علوم القرآن، ص 279.
[5]. تنها يك همزه بر روي الف ترسيم شده.
[6]. يك همزه در جلوي لام ترسيم شده
[7]. همزه بر روي ميم ترسيم شده.
[8]. تنها يك يا كوچك بالاي يا ترسيم شده.
[9]. يك واو كوچك بالاي واو م شده.
[10]. يك همزه بالاي سين ترسيم شده
[11]. يك واو كوچك بالاي واو ترسيم شده
[12]. سين كوچكي روي صاد ترسيم شده.
[13]. همزه اي بالاي يا ترسيم شده.
[14]. همزه اي بالاي يا ترسيم شده.
[15]. همزه اي بالاي يا ترسيم شده.
[16]. همزه اي پيش از لام ترسيم شده.
[17]. الف كوچكي بالاي همزه ترسيم شده.
[18]. يا كوچكي بالاي يا ترسيم شده.
[19]. تثنيه موصول است.
[20]. الف كوچك بالاي همزه.
[21]. الف كوچك بالاي ميم.
[22]. واو كوچك بعد از همزه.
[23]. سين كوچك زير صاد.
[24]. يك يا كوفي كوچك و منفصل بعد از همزه.