نگاهي کوتاه به شهرستان دامغان

برخي از تاريخ نگاران بر اين عقيده اند که در سده ي چهارم پيش از ميلاد، جمعي از مغان در مسير رودخانه اي که امروزه به چشمه علي مشهور است؛ سكني گزيدند و به همين علت اين منطقه نخست «ده مغان» ناميده شد و به مرور زمان به دمغان و سرانجام به دامغان تبديل شده است. دامغان يكي از شهرستان هاي استان سمنان است كه از شمال به شهرستان هاي گرگان، كردكوي، بهشير، از خاور به شهرستان شاهرود، از جنوب به خور و بيابانك و انارک (از بخش هاي شهرستان نايين) و از باختر به شهرستان‌هاي سمنان و ساري محدود مي شود. پايه هاي اقتصادي شهرستان دامغان را به ترتيب كشاورزي، دام داري و صنعت تشكيل مي دهد. صنايع دستي شهرستان دامغان؛ چاپ قلم كار، نمد مالي، قالي بافي، جاجيم بافي، كرباس و پارچه بافي را شامل مي شود. بيش ترين صنايع مدرن شهرستان دامغان به صنايع غذايي مربوط است كه شامل تهيه خشك بار، شيريني و لبنيات مي شود. شهرستان دامغان يكي از مناطق استان سمنان است كه داراي آثار تاريخي, قديمي وطبيعي قابل توجهي است 

وجه تسميه و پيشينه تاريخي
برخي از تاريخ نگاران بر اين عقيده اند که در سده ي چهارم پيش از ميلاد، جمعي از مغان در مسير رودخانه اي که امروزه به چشمه علي مشهور است سكني گزيدند و به همين علت اين منطقه نخست «ده مغان» ناميده شد و به مرور زمان به دمغان و سرانجام به دامغان تبديل شده است. دامغان در زمان اشك سوم و تيرداد اشكاني پايتخت پايتخت زمستاني شاهان اشكاني بود و تا كشته شدن يزدگرد، آخرين پادشاه ساساني، موقعيت خود را حفظ كرد. اين شهر تا قرن اول ميلادي اهميت خود را حفظ كرد و مركز ايالت بزرگ قومس بود.
در دوره هاي حكومت امويان، عباسيان، ‌طاهريان، سامانيان، سربداران و ديلميان دامغان از موقعيتي قابل توجه براي امرا و حكومت ها برخورداربود. منطقه دامغان در زمان سلجوقيان، از جمله پايگاه هاي مهم پيروان فرقه اسماعيليان بود و در سال هاي 483 تا 654 هجري قمري وقايع مهمي براي اين فرقه در اين منطقه روي داد. آثار قلعه هاي موجود، بر اين رويداد و حضور فعال پيروان اسماعيليه درمنطقه دلالت دارد. 
بين سال هاي 700 تا 900 هـ . ق، ‌منطقه دامغان شاهد حضور حكمرانان مختلف بود. يکي از مهم ترين رويداد هاي اين سال ها حمله سپاهيان تيمور لنگ در سال 769 هـ . ق است که طي آن باقي مانده اهالي دامغان که از كشتار چنگيزخان در امان مانده بودند، به جرم پناه دادن به تاتار ها، از دم تيغ گذشتند. منطقه دامغان كه در دوران صفويان، افشاريان و زنديان مورد توجه و شاهد رويدادهاي سياسي متعدد بود در دوران قاجاريه اهميتي به سزا يافت. عده اي از حكمرانان سلسله قاجاريه نيز در اين منطقه چشم به جهان گشودند كه باباخان و فتحعلي خان از آن جمله بودند. در اين ميان فتحعلي شاه علاقه اي وافر به دامغان داشت. دامغان دردوره قاجار از اهميت و آباداني برخوردار بود و هم اكنون نيز از جمله مناطق با اهميت استان سمنان به شمار مي آيد كه در برگيرنده شهرها, روستاها و آبادي هاي زيادي است.

مشخصات جغرافيايي
دامغان يكي از شهرستان هاي ا ستان سمنان است كه از شمال به شهرستان هاي گرگان، كردكوي، بهشير، از خاور به شهرستان شاهرود، از جنوب به خور و بيابانك و انارک (از بخش هاي شهرستان نايين) و از باختر به شهرستان‌هاي سمنان و ساري محدود مي شود. اين شهرستان از نظر جغرافيايي در 54 درجه و 20 دقيقه ي درازاي خاوري و 36 درجه و 10 دقيقه ي پهناي شمالي قرار گرفته است. براساس آخرين آمار جمعيتي در سال 1375 جمعيت اين شهرستان 78758 نفر بوده كه از اين رقم 49204 نفر جمعيت مركز شهرستان دامغان بوده است. شهر دامغان مركز شهرستان دامغان است. دامغاني ها آريايي نژادند و به زبان فارسي با گويش دامغاني سخن مي گويند. مردم اين منطقه مسلمان و شيعه مذهبند.
شهرستان دامغان يكي از مناطق استان سمنان است كه داراي آثار تاريخي, قديمي و قابل توجهي است. قلعه هاي قديمي, عمارت ها و ساختمان هاي تاريخي و بازار از جمله مهم ترين ديدني هاي شهرستان دامغان به شمار مي آيند. به علت زلزله هاي متعددي كه در اين منطقه به وقوع پيوسته آثار خيلي قديمي در اين منطقه وجود ندارد و قدمت بيش تر جاذبه هاي تاريخي اين منطقه به دوره هاي پانصد سال قبل باز مي گردد. 
قديمي ترين قلعه هاي روستاي مايان قدمتي در حدود هفتصد سال دارد و بازار قديمي دامغان بارها با زلزله و هجوم دشمنان تخريب شد و هر بار با معماري روز بازسازي شده تا به شكل امروزي خود درآمده است. عمارت آغامحمدخان و فتح علي شاه قاجار ساختمان هاي زيبايي هستند كه در سال هاي اخير مرمت و بازسازي شده اند. مسجد تاريخانه از كهن ترين بناي دوره هاي اسلامي است كه در زلزله قرن سوم هجري قمري آسيب هايي ديده است. كاروان سراهاي منطقه نيز غالبا در دوره صفويه ساخته شده و به سبب قرار داشتن در مسير راه مشهد, براي استراحت زايرين حضرت امام رضا (ع) بنا شده و هم اكنون از جاذبه هاي با ارزش تاريخي و معماري منطقه هستند.

مدرسه موسويه

مدرسه قديمي موسويه درسال 1270 هجري قمري بنا شده و در محله بالاي كوي دباغان دامغان قرار گرفته است. در جنوب اين مدرسه، مسجدي قرار گرفته كه داراي ده اتاق است و از سطح زمين نزديك به يك متر و نيم بلندتر است. تالار بالايي كه روبه روي در مدرسه واقع شده, پنج درب دارد كه درب ها به طرف حياط مدرسه باز مي‌شوند و پشت آن ها حياط خلوت قرار گرفته است. در بعضي مواقع، در اين حياط خلوت, مجلس درس تشكيل مي‌شود. درضلع شمالي مدرسه تالاري بزرگ با شاه ‌نشين قرار گرفته كه پنج در آن به طرف حياط آن باز مي‌شود. اين مدرسه از جمله بناهاي با ارزش معماري شهر دامغان است كه مورد توجه قرار دارد. 

تپه هاي تاريخي

تپه هاي تاريخي و باستاني در شهرستان دامغان؛ نشان از گذشته باستاني اين منطقه دارد. تپه هاي شناخته شده در شهرستان دامغان عبارتند از: تپه‌‌هاي باستاني در روستاي اميرآباد دامغان, تپه چهل دختر و تپه كرمان در روستاي دروار دامغان, تپه‌هاي معصوم‌زاده، ماز، گردال‌محمد، كوره محمد و سفيد در روستاي فيروزآباد دامغان, تپه معصوم‌زاده در روستاي امام‌آباد 23 كيلومتري دامغان, تپه‌هاي گردو، علي‌محمد سنگسري و گلسار در روستاي امروان 35 كيلومتري دامغان و تپه پل و تپه‌ تلوسيند در روستاي بق دامغان

كاروان‌سراي ده نمك

كاروان‌سراي ده نمك در 40 كيلومتري شرق گرمسار قرار گرفته و از نوع چهار ايواني است. تاريخ احداث اين كاروان سرا به زمان صفويه مربوط مي شود. سردر ورودي با دو گوشوارة دو طبقه به شكل ذوزنقه است كه در ضلع جنوبي كاروان‌سرا قرار دارد. در چهار گوشة حياط، مدخل ورودي قرار دارد كه به اصطبل‌هاي چهارگانة كاروان‌سرا ختم مي‌شود. در پشت هر ايوان، اتاقي مستطيل شكلي قرار دارد كه ارتباط بين اصطبل‌هاي چهارگانه را قطع مي‌كند. كاروان‌سراي ده نمك پس از مرمت و تعمير اساسي به زايرسراي حضرت رضا(ع) تبديل مي شود.

 

سد آب پخشان

سد آب پخشان از سدهاي قديمي منطقه دامغان است كه در دو كيلومتري شمال دامغان و در محلي به نام آب پخشان، واقع شده است. در گذشته بر روي رودخانة چشمه علي سدي برپا بوده كه متأسفانه از بين رفته ولي ظاهراً از آثار دورة ساساني بوده و وظيفة اصلي آن، بالا بردن سطح آب و تقسيم و هدايت آن به جهات و آبادي‌هاي مختلف بوده است. امروزه بر روي اين رودخانه، و بر روي سد قديمي بند جديدي برپا شده است.
 

حمام خوريا

بناي حمام خوريا كه در تكيه خوريا و در نزديكي مسجد جامع شهر دامغان واقع شده از آثار اواخر دوره‌ قاجاريه است. حمام خوريا از دو قسمت زنانه و مردانه تشكيل شده است. قسمت زنانه از يك ورودي، سربينه 8 ضلعي، گرم خانه و قرينه با پوشش‌هاي طاق و گنبد تشكيل شده و قسمت مردانه نيز داراي سربنيه‌اي مربع شكل با 4 غرفه در هر ضلع و حوضي در ميانه و گرم‌خانه، با پوشش‌هاي طاق گنبد است. روشنايي داخل حمام از طريق روزنه‌هاي تعبيه شده در گنبدها فراهم مي‌شود. 

قلعه پنجم

قلعه پنجم نيز در روستاي فيروزآباد در 8 كيلومتري دامغان قرار گرفته است و از جمله قلعه هاي قديمي شهرستان دامغان است.
گور قلعه 
گور قلعه يكي از قلعه هاي قديمي شهرستان دامغان گور قلعه است كه در روستاي كلاته در 42 كيلومتري دامغان واقع شده است.
قلعه عبدالله آباد
قلعه عبد الله آباد در 38 كيلومتري دامغان – روستاي عبدالله آباد واقع شده است و از قلعه هاي قديمي منطقه به شمار مي روند
قلعه دولت‌آباد
قلعه دولت‌آباد يكي ديگراز قلعه هاي شهرستان دامغان است كه در 18 كيلومتري جنوب شرق دامغان و جنوب جاده شوسه تهران – مشهد واقع شده است.
 قلعه اميرآباد
قلعه اميرآباد در بخش اميرآباد در 25 كيلومتري جنوب غربي دامغان واقع شده است و از جمله قلعه هاي قديمي منطقه است
 

مکان هاي ديدني و تاريخي
تضادهاي جذاب و ديدني سبب شده شهرستان گرمسار از نظر جاذبه هاي طبيعي با اهميت باشد. چشمه علي در 35 كيلومتري شمال شهر دامغان و چشمه آبسيچ در 4 كيلومتري دامغان و هم چنين چشمه كشت دشت در 66 كيلومتري شمال باختر دامغان از جمله مهم ترين جاذبه هاي طبيعي شهرستان دامغان هستند. پارك جنگلي دامغان كه از جمله مناطق سبز و با اهميت سراسر استان است؛ در اين شهرستان واقع شده ضمن آن كه كوير حاج علي قلي در جنوب دامغان از مناطق با ارزش جهانگردي است. شهرستان دامغان هم چنين يكي از مناطق استان سمنان است كه داراي آثار تاريخي, قديمي و قابل توجهي است. قلعه هاي قديمي, عمارت ها و ساختمان هاي تاريخي و بازار از جمله مهم ترين ديدني هاي شهرستان دامغان به شمار مي آيند. به علت زلزله هاي متعددي كه در اين منطقه به وقوع پيوسته آثار خيلي قديمي در اين منطقه وجود ندارد و قدمت بيش تر جاذبه هاي تاريخي اين منطقه به دوره هاي پانصد سال قبل باز مي گردد.

مکان هاي ديدني و تاريخي
تضادهاي جذاب و ديدني سبب شده شهرستان گرمسار از نظر جاذبه هاي طبيعي با اهميت باشد. چشمه علي در 35 كيلومتري شمال شهر دامغان و چشمه آبسيچ در 4 كيلومتري دامغان و هم چنين چشمه كشت دشت در 66 كيلومتري شمال باختر دامغان از جمله مهم ترين جاذبه هاي طبيعي شهرستان دامغان هستند. پارك جنگلي دامغان كه از جمله مناطق سبز و با اهميت سراسر استان است؛ در اين شهرستان واقع شده ضمن آن كه كوير حاج علي قلي در جنوب دامغان از مناطق با ارزش جهانگردي است. شهرستان دامغان هم چنين يكي از مناطق استان سمنان است كه داراي آثار تاريخي, قديمي و قابل توجهي است. قلعه هاي قديمي, عمارت ها و ساختمان هاي تاريخي و بازار از جمله مهم ترين ديدني هاي شهرستان دامغان به شمار مي آيند. به علت زلزله هاي متعددي كه در اين منطقه به وقوع پيوسته آثار خيلي قديمي در اين منطقه وجود ندارد و قدمت بيش تر جاذبه هاي تاريخي اين منطقه به دوره هاي پانصد سال قبل باز مي گردد.

مسجد تاريخانه دامغان

مسجد تاريخانه در دامغان واقع شده است و يكي از با عظمت ترين مسجد هاي اين منطقه به شمار مي رود. اين بنا به دليل سبك خاص معماري آن كه تلفيق سبك اسلامي – ساساني است از اهميت زيادي برخوردار بوده و آن را متعلق به سال هاي قبل از 200 هجري قمري مي دانند. احتمالاً تاريخانه در زمان تسلط اعراب بر ايران، آتشكده يا معبدي مذهبي بوده كه بعدها به مسجد تبديل شده است. بناي مسجد تاريخانه كهن ترين و قديمي ترين بناي اسلامي است كه تا كنون در اين منطقه پا برجا بوده است.
طرح اصلي ساختمان مسجد به سبك حياط اندروني است كه يك صحن بزرگ تقريباً چهارگوش به طول 27 متر و عرض 26 متر را در برگرفته است و در گرداگرد آن رواق‌هايي با تاق ضربي آجري روي پايه‌هاي گرد و قطور به بلندي 5/3 متر و قطر 5/1 تا دو متر وجود دارد. يكي از اين تاق‌نماها كه عميق‌تر و عريض‌تر از بقيه است, جاي مقصوره بوده و به همين جهت مواجه با قبله است. در ديوار عقب اين مقصوره، محراب را ساخته‌اند كه جهت قبله را معلوم مي‌كند و در مجاورت محراب نيز منبر موعظه قرار دارد.
در مورد معماري داخلي اين بنا بايد گفت: تاق‌هايي كه بدون مجاورت ديوار، روي ستون‌ها ساخته شده‌اند، معماري عهد ساساني را به ياد انسان مي‌آورد وستون‌هاي تاريخانه داراي تاق‌هاي ضربي وسيع و موازي با نماها هستند كه از طرف صحن مسجد، مانند ايوان‌هاي زمان ساسانيان باز و گشوده‌اند. از نظر معماري قطر و اندازه ستون‌هاي كاخ تپه حصار دامغان كه به جاي مانده از دوره ساسانيان است، برابر با اندازه و قطر ستون‌هاي تاريخانه‌ (كه كم تر از حد نياز بناست) است كه اين نشان دهنده استمرار و تداوم معماري ساسانيان در دوره‌ اسلامي است.طرح كلي بناي تاريخانه اگرچه به خاطر برآوردن نيازهاي عبادي بوده است، ولي احساسي از شكوه و زيبايي معماري كهن در بناهاي اسلامي را عرضه مي‌دارد كه بي‌شك، مظهر عظمت و در عين حال فروتني است.
ساختمان مسجد از نظر معماري و مصالح، كاملاً ساساني است و حتي آجرچيني شعاعي و ابعاد آجرهاي قرمز (به مساحت 35 سانتي‌متر مربع و قطر 75 ميلي‌متر) و خود ستون‌ها، شبيه طرح‌هاي كاخ ساساني است و تنها تفاوت جزيي آن با سبك ساساني، نوك تيز بودن بعضي از قوس‌‌هاي آن است كه براي اولين بار در ايران، با مقياس بزرگ به چشم مي‌خورد. اين مسجد در عين حال از ساده‌ترين و حتي از نظر محاسبات سازه‌اي يكي از دقيق‌ترين بناهاي مساجد صدر اسلام است. اين بنا در كل از ديواره‌ها و تاق‌هاي خشتي با مقدار كمي آجر و چوب ساخته شده و از اين حيث، يكي از مهم ترين بناهاي تاريخي است. 

مسجد جامع
مسجد جامع دامغان از ديگر مسجد هاي مهم شهر است كه روبه روي مدرسه حاج فتح علي‌بيگ كه به آن مدرسه پامنار نيز مي‌گويند, قرار گرفته است. اين مسجد داراي 35 متر طول , 18 متر عرض و دو رديف ستون است كه روي ستون‌ها سقف‌هاي مدور آجري كار شده است و فواصل آجرها نيز با گچ بند‌كشي شده است. دالان ورودي به صحن مسجد كه داراي 38 متر درازا و 36 متر پهنا است, منتهي مي‌شود. ضلع جنوبي صحن داراي سه ايوان است كه ايوان وسط آن مرتفع‌تر و عريض‌تر از ايوان‌هاي طرفين است. محراب در همين ايوان واقع شده است. دهانه اين ايوان هفت متر و درازاي زير سقف 16 متر است.اين مسجد در ضلع غربي و شرقي خود دو شبستان دارد كه چند سال پيش مرمت و بازسازي شده است 

مدرسه مطلب‌خان
مدرسه مطلب خان در كنار تكيه دباغان در شهر دامغان واقع شده و در سال 1231 هجري قمري بنا شده است. ساختمان مدرسه مذكور به صورت مربع مستطيل و در يك طبقه است. در تمام ضلع هاي آن, اتاق هايي از آجر است كه جلوي آن ها ايوان قرار دارد. مدرسه مذكور در حال حاضر حوزه علميه طلاب علوم ديني است. اين مدرسه از آثار دوره ناصرالدين شاه قاجار است كه به ثبت تاريخي نيز رسيده است

عمارت آغامحمدخان و فتح علي شاه قاجار

اين دو ساختمان تقريباً در مقابل هم (يكي در خشكي و ديگري در داخل درياچة چشمه علويان) واقع شده اند. در قسمت شمال و در داخل درياچه به فاصلة حدود 500 متر از تپه‌هاي آبده، ساختماني دو طبقه وجود دارد كه داراي ايوان محصور در آب است و فتح علي‌شاه قاجار آن را ساخته بود. براي ورود به اين بنا بايد در ضلع‌هاي شرقي و غربي از روي تخته‌اي عبور كرد. درب طبقة پاييني و بالايي كه ايوان دارد، از دو طرف باز است و هر كس در آن بنشيند از دو سو درياچه را زيرنظر دارد. ايالت تومس در شهر دامغان مورد توجه اولين پادشاه قاجار بود و به همين جهت آغامحمدخان و فتح علي‌شاه در چشمه علي دامغان ساختمان هاي زيبايي بنا كردند كه در سال هاي اخير سازمان ميراث فرهنگي استان تا حدودي آن ها را بازپيرايي و مرمت كرده است.
در فاصلة حدود 10 متري از ضلع جنوبي درياچه، ساختماني متعلق به آغامحمدخان قاجار واقع شده است. ساختمان داراي يك طبقه و يك شاه‌ نشين فوقاني است اين بنا هم از نظر معماري و هم از نظر مكان به زيبايي بناي فتح علي‌شاه نيست، اما داراي قدمت تاريخي است. ساختمان آغامحمدخان قاجار نيز، در سال هاي اخير از سوي سازمان ميراث فرهنگي استان مرمت شده و هويت تاريخي خود را تا اندازه‌اي بازيافته است.