به گزارش خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس، در مقدمه کتاب آمده است پلورالیسم، دارای مأخذ لاتینی و به معنای کثرت گروی است. ریشهشناسی تاریخی پلورالیسم از حیث معنایی، تعابیری چون باور به تعداد خدایان و ارباب انواع و نیز احزاب و مسلکهای گوناگون را فرا روی مینهد.
این در حالی است، که ظرفیتهای مفهومی پلورالیسم، انضمام آن به عناوینی چون معرفتی، اخلاقی، فرهنگی، سیاسی و دینی، انواع تکثرگرایی در عرصههای معرفت و مناسبات را صورت میبندد.
اما گوناگونی تفاسیر و معانی موجود از تعبیر پلورالیسم دینی با عنایت به پراکندگی رهیافتها به مقولات دین و فلسفه، مدلل میشود. فراوانی بطون حقایق متکثر و به تبع آن، تبلور جلوهای از حقیقت در ادیان مختلف، از جمله تعابیر و معانی مذکور است.
در این مقدمه آمده است، در کل، دیدگاههای بنیادین مطرح شده پیرامون کثرت دینی یا «مسئلهی دیگر ادیان» در چهار عنوان و رویکرد ذیل، طبقهبندی و تدوین شدهاند.
این عناوین، در سنت کلامی مسیحی، از کیفیت مواجهه مسیحیت با دیگر ادیان، پرده برمیدارند. رویکردهایی که بنا به مشی و محتوایشان، یا طریق تایید و توجیه را پیموده و یا کثرت دینی را بر نتافتهاند.
نخستین نظرگاه یعنی «طبیعتگرایی تحولگرا» از تنوع ادیان به فرافکنی بشری تعبیر کرده و آن را مطرود میانگارد.
دیدگاه دوم، زیر عنوان «حصرگرایی» تنها یک دین را حق مطلق دانسته و از بطلان سایر ادیان، سخن میراند. اینان به زعم هیک، ساحل نجات کشتی دین را سنت مسیحی دانسته و بهشتیان را مسیحیان میپندارند. مسیح محوری، کانون انحصارگرایی است و اتحاد انسانیت و خداوند از رهگذر مسیح شناسی تبیین میشود.
دیدگاه سوم، «شمولگرایی» است. هیک، آن را شکل دیگری از کاتولیک دانسته که مقبول پروتستانتیزم است. شمول گرایان، حقیقت مطلق یک دین را پیش میکشند، حقیقتی که ادیان دیگر در حکم مداخل آنند. در جغرافیای کلام مسیحی، اعتقاد به این ایده که خدایی واحد، کانون پرستش ادیان بوده اما کاملترین معرفت به حق را در مسیحیت باید یافت، یعنی زیستن در وادی شمولگرایی، به دیگران بیان، اینان، پیروان سایر ادیان را اهل نجات و واجد حیات مقدس میدانند، مشروط به متابعت از ضوابط مسیحیت.
اما واپسین نظرگاه «پلورالیسم» دینی است. این دیدگاه، بر مقصدی واحد اصرار میورزد که بر طرقی متفاوت، مترتب است، بدین معنا که واقعیت مطلق، در تمامی ادیان، به اشکال مختلف، تجربه و درک میشود.
اما واپسین نظرگاه، «پلورالیسم» دینی است. این دیدگاه، بر مقصدی واحد اصرار میورزد که بر طرقی متفاوت، مترتب است، بدین معنا که واقعیت مطلق، در تمامی ادیان، به اشکال مختلف، تجربه و درک میشود.
در ادامه این کتاب پلورالیسم دینی هیک، مولود جریانی است که با شاخصههایی چون تلقی غیرسنتی از کتاب مقدس و اعتقادات و نیز تاثیرپذیری از اصول اخلاقی مدرن، زیر عنوان پروتستانتیزم لیبرال، تعریف میشود. از دیگر ماخذ پلورالیسم دینی هیک، الگوی معرفت شناختی نوین کانت است که تمایز نومن و فنومن را پیش میکشد. در عین حال، تأملات هیک در باب عقلانیت ایمان دینی در کنار فعالیتهای سیاسی او نیز در باروری درخت پلورالیسم، ایفای نقش کردند.
از دیگر مصادر و مناشی مشی پلورالیستی هیک، تاکید مسیحیت بر انحصار کمال و نجات در یک دین، به رغم مشاهده صدق و خلوص سایر ادیان است. هیک با رویکردی تحلیلی، بر تجربه دینی به جای اعتقادات دینی، تاکید میکرد. اما در مقام بر شمردن پارهای از از خاستگاههای فرعی پلورالیسم دینی هیک، موارد ذیل، مورد استناد هستند: بسط پوزیتیویسم، فلسفه تحلیلی زبان و هرمنوتیک و نیز توسعه ارتباطات جهانی و آگاهی بیش ازپیش از سایر ادیان نائل شد. این در حالی است که دعاوی مطلق در سنن بزرگ دینی، دیدگاه مذکور را که ماخوذ از رویه کانتی است، بر نمیتابند. از سوی دیگر، خود او به رهیافت مطلق گرایانهاش از مسیحیت در اوان تفکر، اذعان میدارد. خدا و جهان ادیان، فلسفه دین و شر و خدای عشق، از آثار مهم هیک میباشند. او مشی پلورالیستی را در آکسفورد، مقارن با دومین جنگ جهانی، میآغازد. البته، ریشه طرح جان هیک، بر این باور بود که از رهگذر پلورالیسم دینی میتوان به همزیستی ادیان نائل شد.
این در حالی است که دعاوی مطلق در سنن بزرگ دینی، دیدگاه مذکور را که مأخوذ از رویهی کانتی است. بر نمیتابند. از سوی دیگر، خود او به رهیافت مطلق گرایانهاش از مسیحیت در اوان تفکر، اذعان میدارد. «خدا و جهان ادیان»، «فلسفه دین و شر و خدای عشق»، از آثار مهم هیک هستند. او مشی پلورالیستی را در آکسفورد مقارن با دومین جنگ جهانی، میآغازد. البته، ریشه طرح چنین مباحثی را باید در کانونیترین مساله مطرح نزد فیلسوفان دین قرن بیستم یعنی مقوله عقلانیت ایمان دینی، جست.
در این کتاب نوشته شده است پلورالیسم، دیدگاهی است در تبیین و واکاوی آموزه «نجات». این آموزه - چنانکه گذشت - در متن الهیات مسیحی، کانون نگرشهای حصر گرایانه و شمول گرا نیز بوده است. او مفهوم نجات را متکثر انگاشته و در طریق شلایرماخری، از اشکال متفاوت مفهوم حاضر در سنن بزرگ، سخن میراند. دیدگاه هیک، ارائه تفسیری نوین از رستاخیز مسیح را ایجاب میکند و این چیزی نیست جز گونهای مسیح شناسی جدید.
اما پلورالیسم هیک، هجمهای تمام عیار به مبانی انحصارگرایی، او وحدت وجود شناختی مسیح با خدا را وانهاده و در غلطیدن در ایده رستگاری بر محور مسیحیت را، بر نمیتابد. هیک با شمول گرایی نیز سر سازش نداشته و کانون نقدهایش بر این رویه را بر تمثیل هیات بطلمیوسی بر ساخته میکند. اما مبانی نظرگاه پلورالیستی هیک در قلمرو دین، بر چهار رکن اساسی، مبتنی است، ارگانی که ریشه در دیدگاه واقعگرایی انتقادی او دارند: «تنوع انکارناپذیر باورهای دینی»، «گرایش ذاتی انسانها به دین» یا به تعبیر دیگر، این که انسانها ذاتا دینی هستند، «و همی و خیالی نبودن اعتقادات دینی» و در نهایت اینکه، «تمامی سنن دینی»، وقوع تغییرات مثبت در زندگانی پیروانشان را دنبال کرده و داعیهدار آنند. حال، موضع واحد هیک در قبال سه جریان پیشین که میتوان از آنها با عناوین جدید طبیعتگرایی، غیر واقعگرایی و مطلق گرایی یاد کرد، تلقی از ادیان به عنوان گونههای مختلف تجربه، دریافت و زیست در ارتباط پویای با واقعیتی برتر یعنی خداوند است.
جان هیک در ایران، فیلسوف شناخته شدهای است. سروش از او تاثیر پذیرفته و نصر نیز در باب نظرات هیک، اظهارات همدلانهای دارد. اما نظریه پلورالیسم دینی هیک، با نقدهای فراوانی مواجه شده که در عمدهترین آنها، ابهام، اشتباه مقولی، تهافت و تناقض و دور معرفت شناختی، دستمایه شبهات تفصیلی، قرار گرفتهاند.
این کتاب حاصل مواجه انتقادی ده ساله علیاکبر رشاد رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بر نظریه جان هیک است که به درخواست هیک نوشته و برای وی ارسال شده است و جان هیک نیز پاسخ اجمالی آن را نوشته و برای وی فرستاده است.
کتاب مباحثه با جان هیک به قلم علی اکبر رشاد در 246 صفحه، قطع رقعی، 2500 نسخه و بهای 5000 تومان توسط سازمان انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است.
انتهای پیام/ک
