مقدمه
فارس : ایران از نظر موقعیت جغرافیایی در محلی واقع است که سه قارة آسیا، اروپا و آفریقا را به هم متصل میکند؛ یعنی موقعیت جغرافیایی، ایران را به یک کشور بینالمللی تبدیل کرده است. یکی از اساسیترین ویژگیهای موقعیت جغرافیایی ایران، داشتن موقعیت دسترسی به دریا در جنوبغربی و جنوب کشور است.
دسترسی ایران به دریا، خود واجد این ویژگی مهم است که ایران در کنار اصلیترین منبع انرژی دنیا یعنی خلیجفارس قرار گرفته و نسبت به دیگر کشورهای این منطقه، دارای بیشترین مرز دریایی در خلیجفارس است.این نوشتار، ضمن تأکید عمده بر تنگههرمز به منزلة کلید ورود به خلیجفارس، به دنبال پاسخ به این پرسش است که این تنگه برای ایران چه فرصتها و تهدیداتی را در بر دارد؟ و آیا جمهوریاسلامیایران توان بهرهگیری از فرصتها و رفع تهدیدات را دارد؟
در پاسخ به این سؤال استدلال میگردد که حاکمیت قطعی ایران بر کرانة شمالی تنگههرمز، به عنوان اولین و مهمترین گذرگاه انتقال انرژی دنیا، فرصت کنترل «مهمترین تنگه استراتژیک دنیا» را به ایران داده است. از طرفی، نوع نگاه متفاوت دولت عُمان به امنیت تنگههرمز (که حاکمیت کرانة جنوبی آن را بر عهده دارد) مبنی بر اینکه امنیت این تنگه را در سایة اتحاد با آمریکا و قدرتهای فرامنطقهای ممکن می داند و از این طریق موجب حضور نظامی آنها در منطقه شدهاست، سبب ایجاد تهدیداتی علیه ایران گشته است.
در این میان، جمهوریاسلامیایران با بهرهگیری از مرز ساحلی طولانی (1375 کیلومتر)، ایفای نقش ارتباطی میان پایگاههای نظامی خود در دریای عمان، خلیجفارس و مناطق خشکی، در اختیار داشتن هفت جزیره استراتژیک در تنگههرمز- که به کمان دفاعی ایران معروف است- و تأکید بر استراتژی مواجهه نامتقارن، توان نسبی رفع تهدیدات و بهرهگیری از فرصتهای ناشی از تنگه هرمز را داراست.
بر این اساس، نوشتار حاضر در چند بخش سازماندهی شده است: در ابتدا چارچوب نظری نوشتار، در قالب «نظریات ژئوپولیتیک» بررسی میشود تا از این رهگذر اهمیت تنگههرمز و خلیجفارس روشن گردد؛ از آنجا که تنگههرمز و منطقه خلیجفارس بهطور همزمان به یکدیگر اهمیت و اعتبار میبخشند. در بخش دوم، اهمیت ژئواستراتژیکی، ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی تنگههرمز در ارتباط با خلیجفارس بررسی میگردد.
در بخش سوم، حاکمیت ایران و عُمان بر تنگه بینالمللی هرمز، از بعد حقوق بینالملل تبیین و تلاش خواهد شد به این سؤال پاسخ دادهشود که دولت ایران تا چه آستانهای حق اِعمال حاکمیت خود بر تنگةهرمز را داراست. در قسمت چهارم، موضوعات مرتبط با امنیت تنگةهرمز در سه دوره زمانی بررسی میشود: الف) دوره پهلوی دوم تا پیروزی انقلاباسلامیایران در سال 1979م؛ ب) از زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا پایان جنگ سرد؛ ج) بعد از پایان جنگ سرد تا کنون.
در دورة اخیر، اتحادهای استراتژیک آمریکا با شیخنشینهای خلیجفارس و به تبع آن حضور گستردة نظامی آنها در این منطقه و تنگةهرمز، تشریح میشود. در این بخش، امکان بستن تنگةهرمز از بعد حقوق بینالملل و توانمندیهای نظامی بررسی، و در بخش نتیجهگیری، نتایج احتمالی آن برای امنیت بینالملل و اقتصاد جهانی تحلیل و واکاوی میگردد.
نظریات ژئوپولیتیک
ژئوپولیتیک، مطالعة تأثیر عوامل جغرافیایی بر سیاست دولتهاست. دولتها با توجه به ملاحظات جغرافیایی خود سیاستگذاری میکنند1 . ناپلئون گفته بود: «سیاست دولتها در جغرافیای آنان است». به گفتة وی «اگر میخواهید سیاست یک کشور را درک نمایید به نقشه جغرافیایی آن نگاه کنید».2 نظریات ژئوپولیتیکی توجه خاصی به مناطق جغرافیایی دارند و خلیجفارس نیز از دیرباز در این نظریهها جایگاه ویژهای داشته است.
در نظریههای ژئوپولیتیکی، معمولاً از «آلفرد ماهان»3 به عنوان طراح استراتژیهای دریایی نام برده میشود؛ در حالیکه 25 قرن قبل از او، «سیلاک» دریاسالار هخامنشی، پایهگذار این استراتژی بوده است. سیلاک معتقد بود هر کشوری که بر سه نقطة کلیدی و استراتژیکِ «بحرین، عمان و یمن» مسلط باشد، بر جهان حکومت خواهد کرد.4 نظریة سیلاک تا امروز نه تنها معتبر و قابل تأمّل است، بلکه به ارائة نظریههای بعدی از جمله نظریة «آلبوکرک» نیز کمک کردهاست. آلبوکرک، دریا سالار پرتقالیِ آغاز قرن پانزدهم میلادی بود که پس از حضور نیروهای پرتقالی در خلیج فارس اعلام کرد: «هر کشوری که بر سه تنگة بابالمندب، هرمز و مالاکا مسلط باشد، بر جهان حکمفرما خواهد بود». تنگةهرمز در مرکز سه تنگة یاد شده قرار گرفته و تسلط بر این تنگه، به مفهوم سلطه بر دو تنگة دیگر خواهد بود.
| میدانهای نفتی را از نظر میزان ذخایر نفتی، به میدانهای «غول پیکر نفتی»، حداقل با 500000000 بشکه نفت، و میدانهای «ابرغول پیکر نفتی»، حداقل با 5 میلیارد بشکه نفت، تقسیم میکنند. قابل توجه است که 9 میدان از 10 میدان غول پیکر نفتی و 28 میدان از 33 میدان ابر غول پیکر نفتی، در خلیجفارس واقع شدهاند. |
به همین دلیل در گذشته، کشورهایی که میخواستند بر اقیانوس هند مسلط باشند، تسلط بر تنگةهرمز را شرط لازم برای رسیدن به این هدف میدانستند و سعی میکردند قبل از هر اقدامی، تنگةهرمز را در اختیار گیرند.5 در سالهای بعد، «یوردیس فون لوهازن» در کتاب «امپراتوریها و قدرت: ژئوپولیتیک امروزین» نوشت: «خاورمیانه مرکز دنیای قدیم است؛ مرکزی که در دل آن، منطقة خلیجفارس قرار دارد و به منزلة «مرکز مرکز» شناخته میشود.
هر قدرتی در خلیجفارس استقرار یابد، میتواند بر اروپا و ژاپن- عمدتاً از طریق نفت- فشار وارد آورد.6 امروزه با توجه به اولویت یافتن اقتصاد در صحنه جهانی و ارائه نظریههای ژئواکونومیکی، بر اهمیت تنگةهرمز افزوده شدهاست. تنگةهرمز را از این نظر "شاهرگ اقتصادی جهان" مینامند که به قلب اقتصاد جهانی، نفت تزریق میکند».
در سال 1985م، "شرایبر" در کتاب «تکاپوی جهانی» نوشت: «آمریکاییها سرانجام به اهمیت عربستان سعودی پی میبرند و کارشناسان پنتاگون به این نتیجه میرسند که هر دولتی این قلعه را در اختیار داشتهباشد، برتری بزرگی خواهد داشت. حتی میگویند در مدت 10 سال، هر کشوری بر عربستان و خاورمیانه مسلط باشد، بر همة قارة اروپا سلطه خواهد یافت».7 در نظام جدید جهانی، مناطق ژئواکونومیک اهمیت بیشتری یافتهاند.
بر این اساس، در توازن قدرتهای آینده، برتری از آنِ قدرتی خواهد بود که بر مناطق ژئواکونومیکی تسلط داشته باشد. از این نظر، هر کشوری که بر خلیجفارس تسلط داشته باشد، بر جهان مسلط خواهد بود. از میان نظریهپردازان ژئواکونومیک، میتوانیم به دوتن از آنان یعنی "ادوارد لاتواک" و "ژانژاک شرایبر"، اشاره کنیم.8
اشارهشد ژئوپولیتیک تأثیر عوامل جغرافیایی بر سیاست است. یکی ازعوامل متعدد جغرافیایی موقعیت جغرافیایی است. موقعیت جغرافیایی کشورها نقش مهمی در سیاست خارجی آنها دارد. به عقیده "اسپایکمن"، موقعیت جغرافیایی یک کشور با سیاست خارجیاش تطابق اساسی دارد.9 یکی از این موقعیتهای جغرافیایی، قرار گرفتن در کنار تنگههاست. تنگهها اهمیت ارتباطی، اقتصادی، نظامی و استراتژیکی دارند.
به همین دلیل از دیرباز مورد توجه قدرتهای منطقهای و جهانی بودهاند. "آدمیرال فیشر و فیلیپ کلمب" تنگههای هرمز، مالاکا، دوور، جبلالطّارق، سوئز، سنگاپور و امید نیک را کلیدهای جهان نامیدهاند.10 تنگهها از نظر حمل و نقل کالا؛ بهویژه نفت نقش مهمی دارند و بستن آنها منجر به بروز بحران در اقتصاد جهانی خواهد شد.
تنگهها همچنین کوتاهترین راه برقراری ارتباط بین دو خشکی مجاورآنها بوده و در قدرت ملی، سیاست خارجی، استراتژیهای نظامی زمینی و دریاییِ کشورها مورد توجه هستند. در نتیجه، در آنها ژئوپولیتیک و ژئواستراتژی با یکدیگر هماهنگ و منطبق میشود. تنگهها به کشورهای مجاور امکان میدهند تا رفت و آمد را در آنها کنترل کنند و به همین دلیل، ارزش استراتژیک دارند.11 بر این مبنا، در ادامه اهمیت تنگةهرمز در سه بُعد سیاسی، اقتصادی و قدرت مورد بررسی قرار می گیرد.
اهمیت ژئو اکونومیکی، ژئو پولیتیکی و ژئو استراتژیکی تنگههرمز و خلیجفارس
1). اهمیت ژئواکونومیکی: خلیجفارس به علت وجود ذخایر عظیم نفتی، برای اقتصاد جهانی بسیار حائز اهمیت است. بر همین اساس، خلیجفارس منطقه یا شریان حیاتی کشورهای صنعتی است، زیرا بخش عمدهای از نفت مورد مصرف آنها از این منطقه تأمین میشود. نفت خلیجفارس از زمان جنگ جهانی اول، نقش مهمی در اقتصاد، صنعت و امنیت کشورهای صنعتی جهان ایفا کردهاست. کشورهای غربی با استفاده از نفت خلیجفارس توانستهاند از لحاظ اقتصادی، به این مرحله از رشد و توسعه برسند. علاوه بر آن، کشورهای غربی، رفاه و آسایش خود را مدیون نفت ارزان خلیجفارس میدانند.
امروزه نفت و فرآوردههای آن، بیش از 65 درصد از نیازهای انرژی جهان صنعتی را تأمین میکنند.12از 9/1237 میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفت جهان در سال 2007م، حدود 3/755 میلیارد بشکة آن در خلیجفارس قرار دارد که 61 درصد کل ذخایر نفت جهان را شامل میشود.13 در جدول شماره 1، میزان ذخایر اثبات شدة نفت خلیجفارس و سایر مناطق جهان آورده شدهاست.
جدول شماره 1: ذخایر اثبات شدة نفت در مناطق مختلف جهان در سال 2007م (میلیارد بشکه)
| عنوان |
خلیجفارس |
آمریکای شمالی و جنوبی |
اروپا و روسیه |
آفریقا |
آسیا و اقیانوسیه |
کل جهان |
| ذخایر نفت |
755/3 |
180/5 |
143/7 |
117/5 |
40/8 |
1237/5 |
| درصد از کل جهان |
61 |
14/6 |
11/6 |
9/5 |
3/3 |
100 |
Bp statistical review of world energy 2008
نفت خلیجفارس از ویژگیهایی مانند بازدهی بالای چاههای نفت، پایین بودن هزینه تولید، ارزان بودن هزینه حمل و نقل، کیفیت بالای نفت خام، امکان کشف ذخایر جدید و بالا بودن میزان ذخایر چاههای نفت برخوردار است. در هر چاه نفت در منطقه خلیجفارس بین 250000 تا 1000000 تن، نفت ذخیره وجود دارد، در حالی که این رقم در ونزوئلا حدود 20000000 و در آمریکا 600 تن است.
میدانهای نفتی خلیجفارس را از نظر میزان ذخایر نفتی، به میدانهای «غول پیکر نفتی»، حداقل با 500000000 بشکه نفت، و میدانهای «ابرغول پیکر نفتی»، حداقل با 5 میلیارد بشکه نفت، تقسیم میکنند. قابل توجه است که 9 میدان از 10 میدان غول پیکر نفتی و 28 میدان از 33 میدان ابر غول پیکر نفتی، در خلیجفارس واقع شدهاند.14 میدانهایی مانند قوار، 60 میلیارد ؛ سیفانیه، 35 میلیارد و یاهوت، 12 میلیارد بشکه نفت دارند.15
درحالی که کلّ ذخایر نفتی ایالات متحدهآمریکا در پایان سال 2007م، برابر با 4/29 میلیارد بشکه بوده است.16 نکته مهمتر اینکه هزینه استخراج از این میادین برای هر بشکه، 1 دلار است، در صورتی که این رقم در آلاسکا، 7 و در فلوریدا، 5/5 دلار برآورد میشود. در میان کشورهای حوزه خلیجفارس، بیشترین ذخایر نفتی، به ترتیب متعلق به عربستان سعودی، ایران و عراق است.
| «یوردیس فون لوهازن» در کتاب «امپراتوریها و قدرت: ژئوپولیتیک امروزین» نوشت: «خاورمیانه مرکز دنیای قدیم است؛ مرکزی که در دل آن، منطقة خلیجفارس قرار دارد و به منزلة «مرکز مرکز» شناخته میشود. هر قدرتی در خلیجفارس استقرار یابد، میتواند بر اروپا و ژاپن- عمدتاً از طریق نفت- فشار وارد آورد. |
آژانس بینالمللی انرژی، در سندی به نام «چشماندازهای انرژی جهانی تا سال 2020»، در مورد وابستگی فزآینده به نفت خلیجفارس در آینده، پیشبینیهایی به عمل آوردهاست. بر این اساس تولید نفت طی سالهای1996 تا2020م، از 62700000 به 72200000 بشکه در روز خواهد رسید. در فاصله بین سالهای 1996تا 2020م، تولید جهانی نفت در خارج از حوزه خلیجفارس از 45500000 به 27000000 بشکه در روز کاهش خواهد یافت.
در مقابل، طی همین مدت تولید نفت خلیجفارس از 27200000 به 48200000 بشکه در روز خواهد رسید؛ یعنی 7/162 درصد رشد خواهد داشت.17 خلیجفارس همچنین از نظر ذخایر گاز طبیعی در جایگاه ویژهای قرار دارد. از 3/178 تریلیون متر مکعب کل ذخایر گاز طبیعی جهان، 2/73 تریلیون متر مکعب آن در خلیجفارس قرار دارد. به عبارت دیگر، 41 درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان، متعلق به خلیجفارس است. میزان ذخایر گاز طبیعی کشورهای خلیجفارس، در جدول شماره 2 آورده شدهاست.
جدول شماره 2: ذخایر گاز طبیعی جهان در 2007م (تریلیون متر مکعب)
| عنوان |
خلیجفارس |
اروپا و اوراسیا |
آفریقا |
آسیا و اقیانوسیه |
آمریکای شمالی و جنوبی
|
| ذخایر گاز |
73/2 |
59/41 |
14/58 |
16/46 |
15/71 |
| درصد از کل جهان |
41/3 |
33/5 |
8/2 |
8/2 |
8/9 |
Bp statistical review of world energy 2008
جدول شماره 3: ذخایر گاز طبیعی کشورهای خلیجفارس
| نام کشور |
ذخایرتریلیون متر مکعب |
تولید میلیارد متر مکعب |
سهم در ذخایر جهان (درصد) |
نسبت ذخایر به تولید (سال) |
| ایران |
27/8 |
111/9 |
15/7 |
202 |
| قطر |
25/6 |
59/8 |
14/4 |
204/2 |
| عربستان سعودی |
7/1 |
75/9 |
4 |
110/8 |
| امارات متحده عربی |
6 |
49/2 |
3/4 |
130/2 |
| عراق |
3/1 |
1/6 |
1/8 |
1351/7 |
مدتهاست که گاز طبیعی به عنوان سوخت مناسب و ماده اولیه صنایع پتروشیمی، اهمیت استراتژیک یافته است. صنایع پتروشیمی، طیف وسیع و گستردهای از کالاهای مصرفی و اساسی را تولید میکنند. تعداد محصولات پتروشیمی از 5 نوع در زمان جنگ جهانی دوم به بیش از 000/5 نوع رسیده است. صنایع پتروشیمی در زمره صنایع مادر به شمار می روند. تقاضای جهانی برای گاز طبیعی، رو به افزایش و مصرف آن در کشورهای آسیایی بیشتر است.
بر اساس پیشبینیها، رشد مصرف جهانی گاز طبیعی بیشتر از نفت خواه شد و میزان آن در سالهای 2003 و2030م، از 95 به 182 تریلیون فوت مکعب در سال خواهد رسید.18 به لحاظ ژئواکونومیکی، تنگةهرمز برای ایران و عمان اهمیت بسیار ویژهای دارد. ایران بیش از 80 درصد واردات و صادرات تمام نفت خود را از طریق تنگه هرمز انجام میدهد. به دلیل پیوستگی اقتصاد ایران از دهه 1970م به تنگه هرمز، این تنگه بهعنوان «گلوگاهاقتصادی» ایران شناخته میشود.
علاوه بر این، مثلث اقتصادی خرمشهر- گواتر- شیراز، منطقهای اقتصادی به وسعت کل خاک کشور فرانسه است که به آبهای جنوبی ایران متصل است. افزون بر این، ایران در مناطق آزاد تجاری و صنعتی جنوب سرمایهگذاریهای فراوانی انجام داده و صاحب بزرگترین حوزههای گازی و نفتی در خلیجفارس میباشد که حیات آنها کاملاً به تنگةهرمز وابسته است.
بنابراین، ایران در تنگه هرمز منافع حیاتی دارد. در مقابل، عمان وابستگی زیادی به تنگةهرمز ندارد. نیاز عمان به تنگه هرمز به مبادلات تجاری این کشور با سایر کشورهای خلیجفارس محدود میشود. عمان تنها کشور حوزه خلیج فارس است که فاقد بندرگاه عمده در خلیج فارس است. عمان در کنار دریای عمان2000 کیلومتر ساحل دارد. عمان در این کنارة طولانی دارای بنادر متعددی است. این امر سبب شده که عمان از دیرباز به اقیانوس هند نظر داشتهباشد.19
پی نوشت ها:
http://www.thefreedictionary.com/geopolitics-1
2-موریس دوورژه، اصول علم سیاست، مترجم: ابوالفضل قاضی، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1351، ص 66
Mackinder: The Heartland Theory Then and Now,” Journal of Strategic Studies, Vol. 22. No. 2/3 (1999), pp. 15-38. -3
4-. اصغر جعفری ولدانی، دیدگاههای نظری در مطالعات منطقهای، فصلنامه اطلاعات سیاسی – اقتصادی، شماره 224-223، صص227-225.
5- همان، صص 230.
6- یوردیس فون لوهازون، جنگ خلیج فارس: جنگی با اروپا، فصلنامه اطلاعات سیاسی – اقتصادی، ترجمه شهروز رستگار نامدار، شماره 107 و 108، مرداد 175، صص 47- 44.
7-. ژان ژاک سروان شرایبر، تکاپوی جهانی، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران، انتشارات البرز، 1361،ص 110.
Ó Thuathail. G, AND Dalby. S, Rethinking geopolitics, London: Routledge, Quartely, Vol. 25, No 1, (1998) pp. 41-53. -8
Nicholas J. Spykman, The Geography of the Peace (NewYork: Harcourt, Brace and Company, 1944), P. 25. -9
Norman Friedman, The U. S. Maritime Strategy, London: 1988, p. 57. -10
11- عزت الله عزتی، سیاستهای جغرافیایی خاورمیانه، تهران: انتشارات دانشکده افسری، 1364، ص 38.
Duane Chapman and Neha Khanna, “The Persian Gulf, Global Oil Resources, and International Security,” Contemporary Economic Policy 24, No. 4, 2006,pp. 507-519.. -12
Bp statistical reviw of world energy 2008. -13
Christof Rühl, “BP Statistical Review of World Energy, An Update: The Long Term and the Short Term, 2007,” June 2008, aVailable at: http://www.eugbc.net/files/13_47_749294_BPStatisticalReviewofWorldEnerg. . -14
. Opec revens fact sheet, http://www.opec -15
. Bp-16 statistical review of world energy 2008
. Barnes Jaffe , The Persian Gulf and the Geopolitics of Oil, Survival, Vol.48,NO.1, spring 2006,pp.152-154. -17
. BP Statistical Review Of World Energy: June 2009. Retrieved 22 nov 2009, from -18 http://www.bp.com/liveassets/bpinternet/globalbp/globalbp_UK_english/reports_and_publications/statistica
19 -سلطان سعید ابنتیمور درسال 1958م، گوادر را که قسمتی از خاک عمان بود، به مبلغ سه میلیون پوند استرلینک به پاکستان فروخت.
طهمورث غلامی
ادامه دارد...........
