بانک مقالات زبان و ادبیات فارسی

ترديدي نسبت که کتاب کليله و دمنه از متن هندي پنچه تنتره تا ترجمه پهلوي، سپس عربي و برگردان آن از عربي به فارسي به وسيله نصراله منشي، بدين سبب مورد توجه بوده است که از سويي حاکمان را تدبير و تلطيف مي آموزد و از سويي نيز خوانندگان کتاب را با دغدغه ها و امواج حاشيه هاي حکومتها آشنا مي کند.
اين مقاله کوششي است تا نشان دهد که انديشه سياسي کتاب کليله و دمنه - فارغ از هندي، عربي يا ايراني بودن آن - در زمينه هاي نفي ستم، نفي حسادت، تدبيرهاي مختلف در برابر دشمنان درباره ستايش عدالت و اهميت رايزني با خردمندان و پرهيز از ناصالحان، چه جهت گيري هايي دارد. هم چنين در اين مقاله تلاش شده است که با توجه به آراي زمامداران و نظريه پردازان گذشته و امروز، غناي اين کتاب ارزشمند سنجيده شود.

 نسخه قابل چاپ

«در ميان سنگلاخ مسلخ و عمره ز شوق                     خار و حنظل گلشکرهاي صفاهان ديده اند»
در ديوان خاقاني به تصحيح دکتر ضياالدين سجادي دو اسم «مسلح» (me-a-slah) و «غمره» (ghamra) به اشتباه «مسلخ» (maslax) و «عمره» (omra-e-) آورده شده است که اين موضوع علاوه بر اشکالات نسخه هاي خطي، مي تواند ناشي از شهرت دو کلمه «مسلخ» و «عمره» باشد بويژه اينکه هر دو کلمه مسلخ (به معني قربانگاه) و عمره (يکي از اعمال حج) به نوعي در رابطه با «کعبه» ومناسک حج نيز قرار مي گيرد در حالي که شکل درست آن دو کلمه «مسلح» (me-a-slah) و «غمره» (ghamra) است که نامه دو منزل از منازلي است که در مسير مکه قرار دارد. زائراني که از مشرق زمين و قسمتهاي شمالي عربستان به سوي مکه رهسپار مي شوند از اين دو منزل مسلح و غمره در نزديکي مکه عبور مي کنند.

 نسخه قابل چاپ

بديع از جمله دانشهاي بلاغي است که در آن از صنايع کلام و زيباييهاي الفاظ و آرايش سخن بحث مي شود. يکي از آثاري که در اين فن به فارسي نگاشته شده، کتاب حدايق السحر في دقايق الشعر اثر رشيدالدين وطواط (ف 573 هـ ق) است. اين کتاب کم حجم به دليل اهميت موضوع آن و به سبب مقام علمي و شهرت مولف، مورد توجه اديبان قرار گرفته و افراد زيادي به تقليد از آن به تاليف کتاب پرداخته و يا آن را شرح کرده اند. در اين مقاله از ميان مقلدان اين اثر، کتاب المعجم في معايير اشعار العجم تاليف شمس الدين محمد قيس رازي (اوايل قرن هفتم) و کتاب حدايق الحقايق اثر شرف الدين رامي (تاليف بين سالهاي 757-776 هـ ق) به اجمال معرفي شده و از نظر ميزان تاثيرپذيري از حدايق السحر مورد برسي قرار گرفته است. اين تاثير گاهي در شيوه بيان تعاريف صنايع بديعي و ذکر شواهد حدايق السحر نمود يافته و نيز از نظر تعداد آرايه ها و در برداشتن اغلب صنايعي است که در حدايق السحر آمده است.

 نسخه قابل چاپ

از جمله بررسيهايي که در روشن کردن سازوکار روايت به موفقيت چشمگيري دست يافته، تجزيه و تحليل تودورف و روش او در بررسي قصه هاي عاميانه است. او نخست بر اساس نوع ارتباط منطقي واحدهاي ساختاري، دو نوع روايت را از يکديگر تميز مي دهد: روايت اسطوره اي و ايدئولوژيک. وي با برشمردن ويژگيهاي روايت اسطوره اي اين نوع روايي را از جنبه هاي مختلف مورد توجه قرار داده است. تودورف با کشف ساختار اين گونه روايتي، نظريه دستور جهاني خود را ارايه کرده است.
اين نوشته با برسي و تحليل هفت پيکر، ساختار روايي آن را در دو مقوله صفت و فعل بررسي مي کند. بديهي است کشف ساختار اين اثر راهگشاي ما در کشف ساختار آثاري مشابه و درک نظريه دستور جهاني روايت خواهد بود.
به اين منظور ابتدا توضيحي درباره نظريه تودورف داده مي شود. سپس ساختار روايي صفت و فعل در هفت پيکر بررسي مي گردد.

 نسخه قابل چاپ

ادبيات تطبيقي از شاخه هاي نوظهور پژوهشهاي ادبي است که همگونيها و ناهنگونيهاي افکار اهل قلم و صاحبنظران ملل مختلف در آن نقد و بررسي مي شود. فخر يا خودستايي، اين زاده احساسات مشترک انساني از جمله مواردي است که در ادبيات تطبيقي قابل بررسي، و در ادبيات فارسي و عربي به لحاظ پيوندهاي مشترک تاريخي و فرهنگي از جايگاه ويژه اي برخوردار است. متنبي (303-354 هـ. ق) و خاقاني (520-595 هـ. ق) فخر را به گونه اي هنرمندانه در اشعار خويش به کار برده اند. در اين مقاله ادبيات تطبيقي، چيستي فخر، انگيزه هاي سرايش فخريه و موارد اشتراک و اختلاف مشرب دو شاعر در فخر به فضايل اخلاقي، بررسي و تجزيه و تحليل شده و ارزشهاي حاکم بر فرهنگ ايراني و عربي که در ظهور اشعار اخلاقي فخرآميز موثر بوده، مورد توجه قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

در ساختار جمله هاي مسندي زبان فارسي سه رکن اصلي «مسنداليه»، «مسند» و «فعل رابط» هست. فعلهاي رابط، محدود و مشخص، و تشخيص آنها آسان است. اما مسند و مسنداليه گروه هاي غيرفعلي اي است که در جمله مسندي حضور دارد، اما گاهي جداکردن آنها از يکديگر در برخي از جمله ها آسان نيست. ترتيب طبيعي و بهنجار جمله هاي مسندي بدين صورت است:
مسنداليه+ مسند+ فعل رابط
اما اين ترتيب اغلب در جمله هاي زبان فارسي رعايت نمي شود و همين مساله، تشخيص و جداسازي مسند و مسنداليه را از يکديگر دشوار کرده است. برخي از دستورنويسان در تجزيه و تحليل نحو زبان فارسي بيشتر به مفهوم عبارات و ساختار معنايي آنها توجه کرده اند و برخي ديگر به ساختار و فرم ظاهري جلمه ها. در اين پژوهش بر مبناي تلفيق و ترکيبي از اين دو شيوه به ارايه راهکارهايي در زمينه جداسازي «مسند» از «مسنداليه» در جمله هاي مسندي پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

بسياري از آثار ادبي کلاسيک پارسي را نبايد صرفا از ديدگاه ادبي نگريست. اين آثار، گذشته از وجوه ادبي و زيبايي شناختي، مملو از انديشه هاي پيچيده است که جز با تکيه بر نظريه هاي دقيق و روشهاي جديد قابل کشف نخواهد بود. اسکندرنامه نظامي را نيز بايد در زمره همين آثار دسته بندي کرد که انديشه سياسي ايرانشهر باستان شاه ستون آن است و بنابراين، بايد آن را همچون شاهنامه فردوسي اثر ملي قلمداد کرد. انديشه سياسي ايرانشهري در کنار زبان فارسي، آداب و رسوم اجتماعي و عرفان ايراني - اسلامي، يکي از عوامل مهم استمرار فرهنگ ايراني از دوران باستان تا سده هايي پس از ورود اسلام به ايران به شمار مي رود. جستجوي اين انديشه در آثار بزرگ پارسي و از جمله اسکندرنامه نظامي، نقش مهمي در شناخت فرهنگ و هويت ايراني دارد. علاوه بر آن، انديشه سياسي ايرانشهري، ويژگيهاي منحصر به فردي دارد که با جرح و تعديلهايي مي تواند هم اکنون نيز در تدوين يک نظريه سياسي جديد متناسب با وضعيت جامعه ايراني مفيد باشد.

 نسخه قابل چاپ

آنچه در اين مقاله مورد بررسي قرار خواهد گرفت، طبيعت و پاره اي از عناصر مهم آن در شعر امروالقيس، شاعر پرآوازه عرب در دوره جاهليت است. بي گمان وي بزرگترين و معروفترين شاعري است که پيشواي ساير سرايندگان در آن روزگار به شمار مي رود.
دراين رهگذر اهتمام بر اين است که مطالبي در باب قبيله و حرفه اين شاعر عرب در کنار بررسي آثار و اشعار او ارايه شود. به علاوه مهمترين مبحث يعني طبيعت در شعر امروالقيس (شاعري که براي اولين بار با استفاده از اجزاي طبيعت، تشبيهات حسي زيبايي آفريد) بطور مفصل مورد بررسي قرار خواهد گرفت.

 نسخه قابل چاپ

ادبيات عربي در اندلس و شمال آفريقا در نيمه نخست سده چهارم هجري باحضور ابن هاني اندلسي (326-362 هـ) شاعر بزرگ اين خطه با تحولي شگرف روبه رو شد. اشعار سترگ و شکوهمند اين قصيده سراي توانا ناقدان فراواني را به چالش فراخواند و بازار نقد و نقادي را پررونق ساخت. نگارنده مقاله برآن است تا نظر و ديدگاه هاي ناقدان شعر ابن هاني را مورد بررسي و تحليل قرار دهد و از مجموعه اين نگاه هاي نقادانه، شيوه ها و سير تحول نقد ادبي در زبان و ادبيات عربي را به دست دهد.

 نسخه قابل چاپ

در تعريف واژه ادبيات، ماهيت، فوايد و نقش آن در زندگي بشر و نيز در حوزه ها و کارکردهاي عملي آن از قديمترين زمان تا کنون مباحث گوناگوني صورت گرفته است. برخي آن را به مفهوم اخلاقي و برخي در معاني ادبي و عده اي نيز آن را به هر دو مفهوم اخلاقي و ادبي به کار برده اند.
امروزه ادبيات با ساير علوم جديدي چون روانشناسي، زبانشناسي و نقد ادبي پيوند خورده و اهميت والايي پيدا کرده است.
سير اجمالي در آرا و نظريه هاي ادبي غربيها همراه با مطالعه آراي ادبي افلاطون، ارسطو، سيدني، جان درايدن، جانس و کالريچ و ديگران براي ما روشن مي کند که
اولا جريان فکري ادبي، که از ارسطو شروع و به کالريچ ختم مي شود، با فرهنگ اروپايي متناسب است. به اين صورت که اگر در آراي آنها ابتدا موضوع اخلاقي در حوزه ادبيات داراي نقش و معناي خاصي بود، رفته رفته رنگ باخت و «لذت» جانشين «آموزه هاي اخلاقي» مي شود.
ثانيا در تعريف ماهوي شعر و ادبيات با مشکلات و نارساييهاي چندي روبه رو هستيم که تعميم آن نظرها به آثار ادبي مهم دنيا نه تنها مشکل، بکله گاهي ناممکن و يا حداقل ضعيف است.
در اين مقاله ضمن تبيين و روشنگري جريانات تاريخي آراي ادبي غربي، که از اخلاق به التذاذ و از ايضاح به ابهام مي گرايد، سعي شده است با کمک از نظريه هاي ادبي خواجه نصير و بند کروچه و استفاده از مفهوم «شهود»، يک تعريف جامع و کاربردي تري از ادبيات ارايه شود تا گرهگشاي بسياري از مشکلات ادبي و علمي ما باشد.

 نسخه قابل چاپ

تفاوت در رشد زباني افراد صرفا به روش کاربرد لغات، تعداد کلمات استفاده شده و بطور کلي واژه پردازي افراد محدود نيست. يکي از زمينه هايي که تفاوتهاي رشدي زبان را با آشکاري بيشتر نشان مي دهد نحو گفتاري يا نوشتاري افراد است. پژوهشهاي مربوط به بلوغ نحوي، جستجو در اين قلمرو را کانون تمرکز خود قرار داده است.
به منظور مطالعه بلوغ نحوي نوشتاري دانش آموزان دوره ابتدايي، داستانهاي نوشته شده توسط 184 دانش آموز پايه اول تا پنجم از دو مدرسه ابتداي (شامل 93 دختر و 91 پسر) با استفاده از روش واحدهاي پاياني هانت مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. نتايج آماري اين پژوهش حاکي است که بين گروه هاي سني مختلف از لحاظ بلوغ نحوي نوشتاري تفاوت معني داري وجود دارد و روند تفاوتها با افزايش سن هماهنگي و همسويي دارد به گونه اي که بين سن آزمودنيها و ميانگين بلوغ نحوي نوشتاري همبستگي مثبت و معني دار وجود دارد. هم چنين روند تفاوتهاي مشاهده شده در ميانگين واحدهاي پاياني هانت در اين پژوهش، تابعي از سطح کلاسي آزمودنيهاست. از لحاظ طول متن، نوشته هاي دختران در مقايسه با پسران طولاني تر است؛ اما از نظر تعداد واحدهاي پاياني بين دو گروه جنسيتي تفاوت معني دار مشاهده نشد. يافته هاي اين پژوهش در پرتو نتايج پژوهشهاي ساير پژوهشگران به بحث گذاشته شده است و تصويري هماهنگ از يافته هاي کلي به دست مي دهد که اشارت به کارايي و بسندگي روش هانت براي اندازه گيري بلوغ نحوي نوشتاري کودکان فارسي زبان دارد. هم چنين به موانع و محدوديتهاي پژوهشي از يک سو و زمينه هاي پژوهشهاي اضافي در اين قلمرو از سوي ديگر، پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

ديوان امير معزي شاعر معروف عصر سلاجقه تا کنون دوبار به چاپ رسيده است. چاپ نخست توسط استاد فقيد عباس اقبال آشتياني در سال 1318 هجري شامل 18623 بيت از سوي کتابفروشي اسلاميه در تهران و چاپ ديگر اين ديوان توسط ناصر هيري از سوي نشر مرزبان صورت گرفته است. تصحيح اخير به گونه اي نابسامان و بازاري است و ظاهرا از روس نسخه چاپي ديوان تصحيح استاد اقبال بدون اشاره به نسخه و يا نسخ و زمان کتابت نسخه هاي در دست مصحح و ويژگيهاي آن صورت گرفته است. از اين رو از پرداختن به اين نسخه مغلوط و مغشوش در اين نوشتار صرف نظر و سعي شده به برخي سستي ها و کاستي هاي متن مصحح استاد اقبال و اغلاط و تحريفات و تصحيفات فراوان اين ديوان در مقابله با نسخه هاي جديد پرداخته شود.

 نسخه قابل چاپ

رونق زبان و کتابهاي فارسي در ترکيه بويژه در قرن هفتم، بستر مناسبي براي پديد آمدن آثار مولوي از جمله مثنوي معنوي به زبان فارسي فراهم ساخت.
از ميان آثار مولوي، مثنوي در ترکيه، جايگاه مخصوصي يافت و فارسي زبانان و غير فارسي زبانان به آن توجه جدي کردند و آثار مختلفي را درباره آن به وجود آوردند.
فراز و فرود رويکرد به مثنوي در ترکيه با دوران رونق و افول زبان فارسي، پيوند مستقيم يافت و بازار شرح و ترجمه هاي آن نيز متناسب با گرم و سرد شدن حضور زبان فارسي، شدت و ضعف پيدا کرد.
بر همين اساس در اين مقاله با توجه به منابع رويکرد به مثنوي در ترکيه با عنايت به موقعيت زبان فارسي در آن ديار در سه حوزه «شرح مثنوي»، «ترجمه مثنوي» و «مثنوي خواني» پيگيري و گزارش آماري از مهمترين شرح و ترجمه هاي آن به دست داده شده است.

 نسخه قابل چاپ

در كتاب هاي بلاغي فارسي به پيروي از كتابهاي بلاغت عربي، مقدمه اي با عنوان فصاحت و بلاغت آمده است كه مبرا بودن كلمه و كلام را از عيوبي كه ذكر كرده اند دليل فصيح و بليغ بودن آن شمرده اند. عيوب كلمه از نظر آنان چهارتاست : 1ـ تنافر حروف 2ـ غرابت استعمال 3ـ مخالفت قياس 4ـ كراهت در سمع. اما آنچه در اين كتابها آمده اولا پيروي از بلاغت عربي است و بسياري از مباحث و شواهد آن در زبان فارسي كاربردي ندارد. ثانيا مثال ها و شواهد اندك و ناقص است و نمي توان آن را به عنوان معياري دقيق و مشخص براي بررسي عيوب كلمه به شمار آورد. ثالثا مباحث مهمتري در اين زمينه در زبان ديده مي شود كه بدان توجهي نشده است.

 نسخه قابل چاپ

سنت ديرينه، غني و مردمي قصه گويي شفاهي توسط قصه گويان نزد همه هندو اروپاييان بويژه اقوام آريايي ساكن فلات ايران و شرق ايران، خراسان بزرگ، رواج بسيار داشته و افسانه ها و اساطير كهن و نيز بسياري از اخبار حوادث تاريخي را حفظ و منتقل کرده است. در اين مقاله،ضمن بررسي تاريخي اين سنت، نشان داده مي شود كه بسياري از آثار داستاني دوره اسلامي از رهگذر همين سنت شفاهي پديد آمده است. قسمتهاي بسياري از شاهنامه، سمك عيار و نيز ابومسلم نامه به وسيله راويان و به صورت شفاهي روايت شده است. مقايسه سازه شناختي شاهنامه، سمك عيار و ابومسلم نامه ،كه در اين جستار بتفصيل بدان پرداخته شده است، نه تنها اين نظريه را اثبات مي كند بلكه آشكار مي سازد كه به دليل داشتن عناصر، بنمايه ها و سازه هاي حماسي بسيار، سمك عيار،حماسه است نه افسانه و ابومسلم نامه هم بيشتر،حماسه اي ملي است تا حماسه اي تاريخي. سرانجام نشان داده شده است كه پس از شاهنامه فردوسي، اين سنت و آثار موجود درآن اولا به انگيزه هايي غير از ميهن پرستي مثل سرگرمي و كسب در آمد، انتقال و استمرار يافت و دو ديگر كه بشدت دچار تنزل محتوا، عاميانگي و . . . شد. در نتيجه مسيراين آثار از ادبيات رسمي جدا و مخاطبش عوض شد و سازه هايي غيرحماسي بدان راه يافت بويژه كه هيچ كسي همچون فردوسي بزرگ از لوازم وضروريات، بايدها و نبايدها و در يك كلام ،روح حماسه آگاهي نداشت.

 نسخه قابل چاپ