بررسی چند نمونه از فنون زیور سازی

استاد فولادگر در حال کار با دستگاه باریک کشی   زيبايي دوستي و هنر يكي از خصوصيات بشر است كه اين خصیصه را با آفرینش هنری و نیز با تزیین لوازم زندگی و محیط اطراف و همچنين آرايش و زيور خود به نمايش مي گذارد. ابتدا رویکرد انسان به زیبایی های طبیعت بکر است و سپس این زیبایی ها را به محیط زندگی خود وارد می کند. به این ترتیب که اولین زیب و زیورها از گل و گیاه، پر، چوب، استخوان و صدف ساخته و سپس ساخته های فلزی با نقوش برگرفته از طبیعت و الهام زیبایی شناسانه وارد عرصه مصنوعات بشری می شود. مهارت ها و فنون اقوام مختلف در استفاده از فلز و سنگ های تزیینی مجموعه ای از زیورآلات بسیار زیبا را که نشانه ذوق و قریحه هنرمندان است، به وجود آورده است. بسیاری از این تزیینات و زیورها در روند مراسم مذهبی و آیینی به کار می رفته و با پشتوانه قوی اعتقادات و این اصل که هر عملی باید تقدیم خداوند شود، به کمال رسیده و به این ترتیب یادگاری از ذوق هنری پیشینیان برای ما به میراث مانده است . در این مختصر به بررسی چند نمونه از فنون ساخت زیورآلات می پردازیم . زركشي شمش بعد از مرحله شمش گیری که فرورفتگی روی آن مشهود است مادر بسياري از هنرهاي ظريف فلزكاري و زيور سازي همچون مليله كاري، زنجيرسازي و تزیين زيور آلات زركشي یعنی تهیه مفتول هاي بسيار ظريف و نوارهاي باريك فلزي از شمش فلز است . ابزارهای كار: دستگاه نورد، حديده ، كوليس، سوهان، چكش و سندان، چفت گير، ريچه (ريجه يا ريژه )، بوته، كوره، دستگاه ضخيم كشي، دستگاه باريك كشي. مراحل انجام كار 1 – شمش گيري : ابتدا براي اينكه ذرات جامد خارجی غلتك هاي نورد را فرسوده نكنند، سطح شمش صاف و بدون عيب ريجه را وارونه روي شعله شمع نگه مي دارند تا دوده شمع را به خود بگيرد و پوشش مناسبي براي صاف و بدون عيب بودن به وجود آيد و یا ريجه را روغن مي مالند و از پودر گرافيت براي پوشش دادن سطح داخل قالب ريجه استفاده می کنند. فرم شمش بعد از مرحله آهنگری درون قالب بايد صاف و صيقلي باشد و براي اينكه شمش داخل ريجه افت پيدا نكند، براي هر فلز از يك بوته جداگانه استفاده مي كنند. و براي جلوگيري از ورود اكسيژن، دود و بخارهاي موجود در محيط به ساختار آلياژ، عمل ریخته گری بايستي خيلي سريع و در كوتاه ترين مدت ممكن انجام شود . براي همگن و يكنواخت شدن ذوب فلز و جلوگيري از ورود اكسيژن به تركيب فلز، پودر تنه كار روي آن مي پاشند. آلياژهاي طلا و نقره را در حين شمش کردن تا 1700 درجه سانتي گراد حرارت مي دهند تا حين شمش ريزي در مجاورت هوا مشكلي پيش نيايد و منجمد نگردد. و در صورت وجود فلزي با نقطه ذوب پايين تر، بايد دقت كرد چون با حرارت بيش از حد اين فلز بخار می شود و كيفيت شمش را خراب مي كند. براي جلوگيري از بروز اين مشکل، ريجه را با مشعل گرم می کنند و براي ممانعت از پاشيده شدن مواد مذاب به اطراف، توسط ميله گرافيتي كه مخصوص اين كار است، كف سرباره مربوط به پودر زغال و تنه كار را از سطح فلز مذاب مي گيرند. کوبیدن فلز توسط دستگاه نورد (عکس از گیتی آذر مهر) براي ريختن مواد مذاب به داخل ريجه آن را در جایي صاف قرار می دهند و تراز مي كنند، سپس بوته حاوي مواد مذاب را بالا و وسط ريجه می گیرند و به آهستگي و با دقت به طور يكنواخت و بدون توقف مواد را درون ريجه مي ريزند و منتظر مي مانند تا ريجه و مواد مذاب سرد شود. در اثر سرد شدن و انقباض شمش فاصله اي بين ريجه و شمش به وجود مي آيد و شمش به راحتي از داخل ريجه خارج مي شود. پس از سرد شدن فلز، یک فرورفتگي و گودي در بالاي شمش، به خصوص در ريجه هاي افقي روباز به وجود می آید كه بايد اين ناصافي را صاف و يكنواخت کرد. 2- آهنگري: پس از تهيه شمش با تکنیک آهنگري آن را به شكل مفتولي گرد به قطر 5/2 سانتي متر در مي آورند. سپس با حرارت دادن مكرر و چكش كاري طول اين مفتول بلندتر می شود و قطرش به حدود يك سانتي متر مي رسد. اين مفتول داراي شكلي مدادي است كه يك سر آن قطر كمتری دارد تا راحت تر از ميان حديده ها عبور كند. دستگاه حدیده کشی در یکی از کارگاه های جدید 3- ضخيم كشي: در اين مرحله بدون استفاده از حرارت، با دستگاه ضخيم كشي، مفتول آماده شده در مرحله قبل را ضخيم كشي مي كنند. اين دستگاه داراي يك دسته است كه مانند هندل به يك چرخ دنده متصل است و يك استوانه فلزي را به چرخش در مي آورد. با چرخش اين استوانه يك زنجير ضخيم به طرف استوانه كشيده مي شود كه به يك گازانبر متصل است و به وسيله آن سر مفتول را از بين حديده عبور مي دهند. جلوي اين استوانه دو ميله افقي قرار دارد كه حديده ورقه اي جلوي آن قرار مي گيرد و به آن تكيه مي دهد. جلوي دستگاه يك استوانه چوبي قرار دارد كه در مراحل بعدي مفتول دور آن پيچيده مي شود. سر مفتول را از داخل اولين سوراخ حديده رد مي كنند و به وسیله گازانبر مي كشند. در اين مرحله كمي قطر آن كم مي شود. در مراحل بعدي كه قطر مفتول كم شد و طول آن افزايش يافت، مفتول را بر استوانه فلزي مي پيچند و مراحل حديده كشي را ادامه مي دهند تا قطر مفتول به يك ميلي متر برسد. شيوه جديد ضخيم كشي با بخشي از دستگاه نورد كه داراي شيارهاي متعدد از بزرگ تا كوچك است، انجام مي شود. اين دستگاه داراي دو غلتك است كه يك سمت آن شيار بندي شده است. براي روان كردن عمل ضخيم كشي از پيه يا دنبه گوسفند استفاده مي كنند. دستگاه ضخیم کشی تفاوت اين مرحله با مرحله آهنگري: الف– آهنگري به صورت گرم ولي حديده كشي به صورت سرد انجام مي شود؛ ب– آهنگري با ضربه زدن باعث افزايش طول مي شود، اما حديده كشي با كشش باعث افزايش طول و باريك شدن مفتول مي گردد. 4- باريك كشي: دستگاه باريك كشي مانند يك خرك يا ميز است كه روي آن دو استوانه چوبي (قرقره) و يك ابزار U شكل با ميله هاي بلند قرار دارد كه پشت اين ابزار U شكل حديده قرار مي گيرد. قطر سوراخ هاي اين حديده از يك ميلي متر تا 8/0 ميلي متر كاهش مي یابد كه با هر بار گذراندن مفتول از حديده، قطر آن كمتر مي شود. مفتول از يك قرقره به سمت سوراخ حديده كشيده و از طرف ديگر اين سوراخ بر روي قرقره دوم كه جلوي استادكار است، پيچيده مي شود. اين قرقره توسط استاد كار با يك اهرم به چرخش در مي آيد و مفتول هم زمان با پیچیده شدن به دور قرقره، از بين حديده کشیده مي شود. دستگاه دولاتاب جدید ( این دستگاه ساده، یک موتور دریل است.) شيوه جديد حديده كشي با ابزارهايي كه انجام می شود داراي يك چرخ مانند چرخ دوچرخه و متصل به يك دسته است و جلوي آن ابزار U شكلي قرار دارد. حديده هاي استوانه اي با شماره هاي مختلف يكي يكي جلوي آن قرار مي گيرند و مفتول را از يك قرقره به قرقره ديگر منتقل مي كنند. اين حديده ها به نام حديده هاي الماسي معروف هستند . جهت روان كردن عمل حديده كشي آلياژهاي طلا از پارافين و مقداري وازلين و براي آلياژ نقره از صابون مايع و موم عسل و براي مس و آلياژ برنج از محلول آب و صابون ولرم استفاده می شود، و براي حديده كشي برنج غير از صابون از روغن هاي گياهي و براي فولاد از روغن موتور يا گريس استفاده مي شود. براي طلا و نقره خالص به علت نرمي خيلي زياد احتياج به هيچ ماده روان كننده ای نيست. تفاوت دستگاه ضخيم كشي و باريك كشي از نظر كار پرقدرت تر بودن دستگاه ضخيم كشي و ظريف بودن و دقت عمل دستگاه باريك كشي است. 5 - كوبيدن و نواري كردن: مفتول تهيه شده به قطر مورد نظر ( براي تهيه سادگي در مليله كاري، مفتول با قطر بيشتر و براي تهيه تابيده در مليله كاري از قطر كمتر استفاده مي كنند كه در مليله كاري بيشتر توضيح داده مي شود ) را دور يك لوله مسي مي پيچند و داخل اين را پر از زغال مي كنند تا به طور غير مستقيم حرارت ببيند. پس از نرم شدن فلز را از بين دو غلتك دستگاه نورد عبور مي دهند. در این جا توضیح مختصری از روش ساخت ملیله، زنجیر سازی و گوی سازی به عنوان نمونه هایی از هنرهای فلزکاری که با فنون فوق مربوط هستند، آورده می شود. مليله كاري يكي از زيباترين روش هاي فلز كاري ايران مليله كاري است كه بيشتر در زنجان و اصفهان ساخته مي شود ." قديمي ترين اشياء مليله ايران به روايت اكثر محققان تعلق به سال هاي 550 تا 330 قبل از ميلاد دارد، چه آن كه طي سال هاي ياد شده به سبب رواج استعمال ظروف گران قيمت از سوي طبقات ثروتمند، صنعتگران فلزكار، به ويژه زرگران و نقره كاران تمامي توجه خود را به زيباتر ساختن ظروف معطوف داشتند و كوشيدند تا به فرآورده هاي مصرفي حالتي زينتي نيز بدهند. آنچه طي يكي دو قرن اخير در اثر كاوش هاي باستانشناسي يا به طور تصادفي از دل خاك بيرون آمده، نظير گنجينه جيحون، همدان و شوش، نشانه وجود مليله كاري و حتي مويد مهارت و استادي صنعتگران مليله كار در ايران قبل از ميلاد مي باشد. طي سالهاي 330 تا 224 قبل از ميلاد نيز ساخت مصنوعات مليله در ايران رواج قابل ملاحظه اي داشته و آثار به دست آمده در "دورااورپوس" گواه آن است كه توليد فرآورده هايي از مفتول نقره طي سنوات ياد شده در ايران رايج بوده است . پروفسور پوپ در كتاب شاهكارهاي هنر ايران ضمن اشاره به زرگري و نقره كاري در سال هاي بعد از ظهور اسلام، به مقداري مليله كه از منطقه ري به دست آمده و به قرن دوازدهم ميلادي تعلق دارد، اشاره كرده است . پیچک گذاری به فرم مورد نظر متأسفانه از آن جا كه بيشتر اشيای مليله ايراني، اعم از طلا و نقره به دليل استفاده مجدد از فلز آن ذوب شده، هم اينك از آنها نمونه زيادي در دسترس نيست و تنها از دوره قاجاريه مقداري سرقليان، گيره استكان، سيني در اندازه هاي مختلف، گوشواره، سينه ريز و ... باقي مانده كه بخشي از آنها در موزه هاي داخلي و خارجي و قسمتي ديگر در مجموعه هاي خصوصي يا نزد خانواده ها نگهداري مي شود." مليله كاري زنجان : مليله زنجان يكي از ظريف ترين مليله هاي ايراني است كه داراي ريزنقش هاي متنوعي است. مليله كاران سنتي زنجان مليله كاري را روي وسايل كاربردي مثل سيني، پايه استكان، قندان و غيره كار مي كنند . ابزار و وسايل عمومي مليله سازي: سندان، چكش، دم باريك، انبردست، دم پهن، قيچي آهني معمولي، قيچي زرگري، انواع قالب به شكل ظروف يا تخت، الگو يا شابلون مقوايي يا فلزي، اجاق گاز، انواع سوهان، آينه سوهان، سمباده، ترازو، برس يا فرچه سيمي ( برنجي ) و مويي ( به جاي برس مويي از دست خرگوش هم استفاده مي كنند )، ظرف پلاستيكي، دينام، كمان اره، دریل (مته) دستي و برقي، تخته نسوز، ابزار هاي ريخته گري، دستگاه نورد( كه سه مدل دارد: چكش و سندان، نورد دستي، نورد برقي )، كوره زغالي با دم برقي يا با دم دستي، كوره گازي، دم بوري يا دم پايي كه با بنزين كار مي كند و با پا به آن هوا مي رسانند و براي چسباندن قطعات ريز استفاده مي شود، دستگاه حديده كشي، پيك گازي، ريجه، حديده ياقوتي (كه بخش مركزي آن از جنس ياقوت است)، پا يا دست خرگوش (براي پاك كردن يا جمع كردن براده هاي نقره يا لحيم استفاده مي شود كه براده ها به موي آن نمي چسبد)، چفت يا جفت ابزاري همانند انبر. مراحل ساخت یک نمونه ریز نقش 1 - زركشي: مراحل اوليه ساخت مليله همان زركشي است كه قبلاً توضيح داده شد، اما بعد از حديده كشي به مرحله دولا تاب كردن مي رسيم. 2 - دولا تاب كردن: در اين مرحله دو مفتول به قطر مورد نظر را كمي تاب می دهند ( به دور هم مي تابند ) و با انبر آن را مي گيرند. سپس اين دو مفتول را روي قطعه چوبي به ضخامت حدود 3 يا 5 سانتي متر قرار مي دهند و قطعه چوب ديگر را كه ابعاد آن به گونه اي است كه كف دست جاي مي گيرد، طوري روي آن حركت مي دهند كه مفتول ها تاب بخورند. پس از مدتي آن را باز كمي حرارت مي دهند و به تاباندن ادامه مي دهند. آن قدر اين عمل را ادامه مي دهند تا تاب مفتول ها به اندازه لازم برسد. سپس اين مفتول دولاتاب شده را از بين دستگاه نورد عبور مي دهند تا تخت شود. دولا تاب كردن در اصفهان با دریل (مته)های برقي يا دستي يا با يك موتور برقي انجام مي شود . 3 – قالب (زیرسازی): برای چیدن ملیله ها از يك ورقه آهني با ضخامت 2 يا 3 ميلي متر که به اندازه لازم بريده شده، استفاده می شود و در اصطلاح به آن قالب می گویند. 4 – انتقال طرح: توسط شابلون طرح را روي كار منتقل مي كنند. 5 – ديواركشي: با سادگي يا نوارهاي ساده نقره اي كه به اندازه مورد نظر تهيه مي شود، دور تا دور كار را مشخص مي كنند، سپس دو سر سادگي را به هم جوش مي دهند. به عبارت ديگر كار را ديوار كشي مي كنند . یک نمونه ریز نقش 6 – موم ریزی: موم ذوب شده را بين ديواره هاي روي قالب مي ريزند. 7 – پيچك گذاري: با مليله هاي درشت فرم هاي داخلي مورد نظر را كه معمولاً به شكل نقوش اسليمي است، به وجود مي آورند و در جاي مناسب مي گذارند . 8 – ايجاد ريزنقش ها و چيدن آنها: مليله آماده شده ( دولاتابي كه از دستگاه نورد عبور داده شد ) را به فرم نقش هاي مورد نظر مي پيچند و روي موم داخل قالب ها جايگزين می کنند تا به شكل لازم در آيد. نقش هايي كه به اين مليله ها داده مي شوند به نام هاي جقه، كور مليله، غنچه، سه چهار چشم، واو مليله يك چشم، واو مليله دو چشم، برگ فرنگ و برگ هستند. در اصفهان ريز نقش ها بيشتر به شكل واو است و در اين شهر از ريز نقش هايي به نام برگ فرنگ استفاده نمي كنند . ملیله ها پس از چیدن کامل ریز نقش ها 9 - موم سوزي ( ذوب موم روي كار ): بعد از چيدن ريز نقش ها به شكل مورد نظر موم اطراف ديواره يا نقش كلي را از صفحه آهني جدا و بر روي ورقه آهني زيركار به فاصله يك سانتي متر از كار اصلي تعدادي سوراخ ايجاد مي كنند و توسط مفتول هاي نازك آهني كار را روي زير كار محكم مي كنند. سپس ورقه را به صورت مايل می گیرند و از پشت كار و پايين ورقه حرارت مي دهند تا موم هاي بين مليله ها ذوب و از كار جدا شوند. سپس كم كم شعله را به طرف بالا مي آورند و اين كار را آن قدر ادامه مي دهند تا كل موم هاي روي كار به صورت منظم ذوب شود و روي موم هاي پايين صفحه نريزد. سپس مي گذارند فلز كمي خنك شود و روي آن آب مي ريزند. 10 – تهيه پودر لحيم: پودر نقره، مس و روي را مخلوط و ذوب مي كنند و به اين ترتيب شمشي تهيه مي شود كه بعد از سرد شدن، آن را با سوهان تبديل به پودر و اين پودر را با تنه كار و بوره مخلوط مي كنند. 11 – لحيم كاري: سطح كار را با پودر لحيم مي پوشانند و با پيك گازي (شعله پيك گازي) شروع به حرارت دادن به یک نقطه مي كنند. پس از اينكه مليله ها كاملاً توسط لحيم به هم متصل و مفتول هاي آهني كمي قرمز شد، شعله را بالاتر می آورند تا باعث ذوب قسمت جوش خورده نشود و بقيه كار لحيم كاري شود.اين عمل را تا جوش خوردن تمام كار ادامه مي دهند . نمونه ای از ورقه لحیم، پودر بوری و پودر طلا جهت لحیم کاری 12 – باز كردن مفتول هاي آهني: بعد از اتمام مرحله لحيم كاري، مفتول هايي را كه براي مهار كردن استفاده كرده بودند از روي سطح كار باز و قطعه جوشكاري شده را از سطح كار جدا مي كنند. 13 – مرحله پرداخت: كمي شعله بر روي كار مي دهند تا مواد زائد روي آن بسوزد و كار را در محلول اسيد سولفوريك در حال جوش مي ريزند (البته بايد توجه داشت كه اسيد سولفوريك را داخل ظرف مسي بدون قلع مي جوشانند) تا چرك ها از بين برود و سپس كار را به يك تخته چوبي مسطح تكيه می دهند و با فرچه برنجي و پودر رخت شويي يا مايع ظرف شويي آن را می شویند و روي آن آب می ریزند و با خاك اره خشکش مي كنند. فرق مليله اصفهان و زنجان در روش زنجان از مفتول های آهنی برای نگه داشتن ملیله ها روی صفحه در هنگام لحیم کاری استفاده می کنند. موم اطراف زير كار (ورقه آهني 2 ميلي متري) را مي گيرند و به فاصله يك سانتي متر از كار سوراخ هاي منظمي مي زنند كه با مفتول هاي آهني روي كار بسته می شود. در مليله كاري اصفهان مفتول بندي وجود ندارد. در اصفهان بيشتر زيور آلات ساخته مي شود (البته امروزه ظروف هم می سازند)، ولي در زنجان ظروف تزیيني و تجملي ساخته مي شود (كاسه، آینه و شمعدان، بشقاب، سرويس چاي خوري و غيره). نمونه ای از قالب مفتول بندی شده مليله كاري زنجان داراي ريز نقش هاي ظريف تري از اصفهان است . هنرمندان زنجان از ريزنقشي به نام برگ فرنگ استفاده مي كنند كه در اصفهان به كار نمي رود . زيور سازي به روش مليله كاري دراصفهان پس از ساخت مليله در كارگاه زركشي، مليله ها و مفتول ها به كارگاه مليله كاري منتقل مي گردد. از تسمه ها با درجات مختلف براي قاب گرفتن دور طرح ها و نگين ها استفاده مي كنند و گاهي براي سريع تر شدن كار از قاب هاي آماده استفاده مي شود. سپس توسط ميله انگشتر يا ميله هاي ظريف به مفتول هاي سادگي حالت می دهند و پس از به دست آوردن حالت مورد نظر، آنها را به قاب مركزي لحيم مي كنند. سپس اين قاب هاي آماده شده را روي ورقه هاي آهني كه بر روي آن موم كشيده شده، می چینند و به كارگاه مخصوص مليله چيني منتقل مي کنند. در اين كارگاه اشكال مختلف مليله را توسط وسيله اي به نام چفت حالت مي دهند و بر روي صفحات آهني درون قاب ها مي چينند كه در اصطلاح به اين كار واو گذاري مي گويند. هر قابي به نسبت طرح و اندازه خود با مليله پر می شود و به كارگاه اوليه خود باز مي گردد و موم ها توسط آتش دود مي شوند. بعد روي آن محلول آب بوره مي ريزند تا حالت چسبندگي پيدا كند. سپس سواله لحيم را با محلول بوره مخلوط می کنند و حرارت مي دهند. بعد از لحيم شدن مليله ها، آنها را روي تخته بوري می گذارند و توسط پیک گازی ذوب مي كنند تا مليله ها به خوبي به قالب متصل گردند. براي تزیين بيشتر اين زينت آلات از گوارسه و تابيده استفاده مي كنند. اگر به صورت مدال باشد حلقه اي كه زنجير از داخل آن مي گذرد و آن را پاپیون می نامند، به آن متصل مي گردد. اين عمل براي گردن بند هم انجام مي شود و براي گوشواره ها از گيره يا آويز گوشواره براي اتصال استفاده مي گردد. سپس کارها پرداخت می شود و به كارگاه تراش مي رود. عمل پرداخت چند نوع است: نمونه ای از قالب مفتول بندی شده پرداخت با شوره و دودي : اين پرداخت معمولاً براي مليله كاري استفاده مي شود. کار ابتدا در دستگاهي به نام ساچمه شور شسته يا به اصطلاح ساچمه شور مي شود. سپس آن را دودي می کنند، می شویند و خشك مي كنند. اين عمل پرداخت براي طلاهاي قرمز استفاده مي شود؛ مثل پلاك ها و حلقه هاي نامزدي. ديناب كاري: با فسفات و سيانور سطح كار را براق و پوليش مي كنند. آبكاري: اين عمل توسط سيانور و پودر هم جنس فلز مورد استفاده در زیور و فسفات انجام مي شود كه معمولاً براي النگوها و سينه ريزهاي پرسي به كار مي رود. زنجيرسازي سنتي بخشي از زيورسازي سنتي ايران مربوط به زنجير سازي است. زنجيرهاي سنتي عبارت اند از: زنجير قلمدان، زنجير پيچ، زنجير كلاف، زنجير باقالي دانه، زنجير اراكي و زنجير ماري. طرز ساخت زنجيرها براي ساخت زنجير ابتدا طلا، نقره، مس يا برنج را زركش مي كنند، سپس مفتول ها را دور يك ميله به قطر حلقه مورد نظر مي پيچند تا فنري شكل شود. فنر را از قسمت طولي برش مي زنند تا به حلقه هاي كوچك تقسيم شود، بعد حلقه ها را در چوب توت فرو می برند، به طوري كه قسمت درز حلقه به طرف بالا باشد. سپس ورقه اي را كه براي لحيم در نظر گرفته اند آن قدر با چكش روي سندان مي كوبند تا نازك شود. دوباره آن را چند لا و چكش كاري مي كنند تا كاملاً نازك شود. بعد لبه هاي ورقه را بسيار باريك می چینند و به قطعات كوچك تقسيم مي كنند (كه اصطلاحاً به اين كار جقه كردن مي گويند) و روي درز حلقه مي گذارند. با حرارت چراغ بوري لحيم داخل درز می نشیند و ذوب شدن لحيمي كه روي آن پودر بوری پاشيده شده باعث جوش خوردن حلقه مي شود . زنجير قلمدان براي ساخت زنجير قلمدان كه ساده ترين نوع زنجير است، ابتدا داخل يك حلقه لحيم نشده دو حلقه لحيم شده مي اندازند و آن را لحيم مي كنند. سپس حلقه انتهايي 2 زنجير سه حلقه اي را كه به روش بالا آماده شده، داخل يك حلقه باز ديگر می اندازند و آن را لحيم مي كنند. به اين ترتيب يك زنجير هفت حلقه اي به دست مي آيد. به همين ترتيب دو زنجير هفت تايي را درون حلقه ديگر مي اندازند و همين روش را ادامه می دهند تا به طول مورد نظر برسند. سپس اين زنجير را از ميان حديده عبور مي دهند تا كاملاً منظم و كشيده شود، كه حلقه ها از حالت دايره اي خارج می شود و به شكل بيضي در مي آيد . زنجير پيچ براي ساخت زنجير پيچ ابتدا يك رشته زنجير قلمدان تهيه می کنند، اما از ميان حديده رد نمي كنند. سپس دو دم پهن ساده بدون آج برمی دارند، يك حلقه را با يكي می گیرند و دومين حلقه را با دم پهن ديگر تاب مي دهند و همين طور ادامه مي دهند تا اينكه تمام طول زنجير تاب بخورد. سپس از ميان حديده رد می کنند تا همه به يك اندازه و منظم شوند . زنجير كلاف براي ساخت اين نوع زنجير ابتدا حلقه هاي بزرگ تري تهيه می کنند و بعد از لحيم كاري وسط حلقه را توسط دم مفتولي به هم مي رسانند. سپس آن را با دو دم مفتولي يا با يك ميله و يك دم مفتولي از وسط خم مي كنند. حلقه ها را از قسمت حلقه اي دو طرف رد می کنند و به اين ترتيب حلقه ها به صورت زنجيروار از هم رد مي شوند. آماده کردن قبه ها جهت لحیم کاری و نگاه داشتن دو نیم کره گوی با گیره های فلزی زنجير باقالي دانه براي ساخت زنجير باقالي دانه از تسمه هاي باريك يا سادگي استفاده می کنند. اين تسمه باريك را دور ميله اي به قطر مورد نظر می پیچند و بعد از اينكه به صورت فنري در آمد، مانند زنجير قلمدان از قسمت طولي فنر آن را برش می زنند که حلقه هاي استوانه اي كوتاهي ايجاد مي گردد. پس از لحيم كاري حلقه ها را طوري با هم مماس مي كنند تا قطر يكي عمود بر قطر ديگري گردد و حلقه كوچك تري را بين اين دو حلقه و عمود بر اين دو قرار می دهند و هر سه را با هم لحيم مي كنند. زنجير اراكي نمونه ای از قالب های اولیه دست ساز که معمولاً از فلزات کم ارزش تر از طلاست، جهت تهیه قالب پلاستیکی ابتدا دو حلقه سادگی را از هم رد می کنند، سپس دو حلقه مفتول دولا تاب را از یکی از سادگی ها می گذرانند و آنها را به سمت حلقه سادگی دیگر می کشند، به طوری که از هم باز شوند. سپس با یک حلقه دولاتاب دیگر این دو حلقه دولاتاب را که به سادگی نزدیک شده طوری می گیرند که حلقه سادگی دوم را هم دربربگیرد. سپس طرف مقابل این حلقه های دولاتاب شده را هم به همین صورت با حلقه دولاتاب چهارم به هم متصل می کنند. بعد هر طرف را طوری لحیم می کنند که دو حلقه اولیه و حلقه سوم همچنین از طرف دیگر این دو حلقه به حلقه چهارم لحیم شود. زنجير ماري دستگاه پرس مخصوص قالب لاستیکی در اين زنجير پس از ساخت حلقه هاي مفتولي آنها را لحيم نمي كنند، چون حلقه ها در زنجير ماري تك تك به هم متصل مي شود. بعد از به دست آوردن شكل مورد نظر، آن را لحيم مي كنند، به صورتي كه ابتدا داخل يك حلقه، حلقه ديگری می اندازند، سپس حلقه سوم بايد هر دو حلقه را بگيرد. حلقه چهارم بايد حلقه دوم و سوم را بگيرد و حلقه پنجم، حلقه چهارم و سوم را، الي آخر. اين حركت باعث پيچ خوردن زنجير هم مي شود. سپس اين زنجير را وقتي به اندازه مورد نظر رسيد، از ميان حديده می گذرانند. بايد توجه داشت هر حلقه را بعد از گذراندن از حلقه هاي ديگر لحيم مي كنند . گوي سازي يا قبه سازي نمونه ای از قالب استوانه ای فلزی و یک قالب لاستیکی تهیه شده در آن در برخي از زيورآلات و ادوات فلزي ديده مي شود كه گوي هايي را به عنوان آويز يا پيكره اصلي قرار مي دهند. "نيم كره فلزي تو خالي را قبه می گويند. اين هنر يعني هنر قبه سازي از زمان باستان در كار طلا و جواهرسازي به كار گرفته شده است . قبه ها به اشكال نامنظم و منظمي ساخته مي شوند . شكل نامنظم گلابي ، تخم مرغی و يا قالب هاي سربي و سمبه هایي به شكل مورد نظر ساخته مي شده اند و شكل هاي منظم كروي كه از قالب خوشه يا ( سمبه ماتريس) هستند. قطر پولك هاي دايره اي شكل فلزات قيمتي زماني كه به قبه تبديل مي شوند تا 3/1 قطر خود كوچك مي شود. براي ساخت اين گوي ها از روش زير استفاده مي شود : ابتدا در قالبي به نام قالب خوشه كه قالبي است با دايره هاي متعدد و اندازه ها و عمق هاي مختلف، ورقه فلزي مورد نظر را با ضخامت مناسب در دايره بزرگ آن قرار مي دهند و با خوشه (ابزار كوتاه استوانه اي با لبه هلالي) روي آن مي كوبند. نمونه ای از قالب لاستیکی جهت تهیه آویز گوشواره كمي كه حالت گرفت، آن را حرارت می دهند و داخل دايره كوچك تر مي گذارند و دوباره با خوشه كوچك تر به آن ضربه مي زنند تا به اندازه نيم كره مورد نظر برسد. سپس لبه هاي آن را می برند و سوهان مي زنند تا نيم كره مورد نظر به دست آيد. سپس نيم كره ديگري به همين ترتيب تهيه می کنند و دو نيم كره را روي چوب بوري (چوب نسوز) می گذارند و لحيم مي كنند . گاهي اوقات گوي ها شبكه چيني شده يا مليله كاري هستند. براي ساخت اين گوي ها ابتدا طرح مورد نظر را به شيوه مليله كاري توسط سادگي و مفتول هاي ديگر به صورت طرح مورد نظر مي چينند و لحيم مي كنند. سپس در قالب خوشه، همان گونه که در بالا توضیح داده شد، ورقه مشبک یا ملیله کاری را به صورت گوی در می آورند. گاهي هم گوشواره ها يا زيور آلات ديگري هستند كه مشبك و داراي طوق و آويز هستند. ابتدا نيم كره مشبكي به صورتي كه توضيح داده شد مي سازند، سپس تسمه باريك حلقه اي ( به ارتفاع مورد نظر ) به قطر كره تهيه و به نيم كره لحيم مي كنند. بعد توسط تابيده يا مفتول نگين آن را تزیين و قسمت هايي را كه بايد به آن آويزان شود سوراخ می کنند و حلقه اي از ميان آن مي گذرانند و پس از تهيه آويز، آن را به گوی متصل مي كنند. بايد بدانيم زماني كه مي خواهيم اين قبه ها را بر روي سطح صافي لحيم كاري کنیم ، بايد در وسط كفه آن يك سوراخ ريز ايجاد کنيم تا گاز يا هوایي كه در اثر لحيم كاري درون آن جمع مي گردد تخليه گردد. در غير اين صورت، منفجر خواهد شد و اگر هم بخواهيم دو قبه را به هم لحيم كنيم، بايد در يكي از قبه ها اين سوراخ را ايجاد کنیم. چند نمونه از قالب مومی طلاسازي به روش قالب ريزي ابتدا به روش دست ساز و با يكي از فنون سنتي مثل مليله كاري ، تراش ، فرم سازي حجمي ، چنگ سازي و غيره يك قالب فلزي از جنس مس ، برنج يا طلا و نقره تهيه می کنند، سپس توسط لاستيك هاي كر آمريكایی (با اصطلاح Castaldo ) قالب هايي تهيه مي كنند. ابتدا 6 عدد از اين لاستيك ها را به اندازه مورد نظر می برند و روي هم مي گذارند و توسط پرس و كوره مخصوص كه فرم آن همانند سماور است، اين لاستيك ها را پرس مي كنند. سپس اين قالب فلزي داغ را بين دو تكه قالب قرار می دهند و قالب پلاستيكي تهيه مي كنند . سپس توسط تيغ پيستوري اين دو لاستيك را طوري برش مي زنند كه موقع ذوب موم به خوبي به هم چفت شود (يعني به حالت چفت و قفل در مي آورند). سپس توسط همان كوره هاي سماور مانند موم را ذوب و از سوراخي كه در قالب پلاستيكي قرار دارد وارد قالب مي كنند. اين موم هم با نام تجاري Castaldo از كارخانه كر است. خوشه قدیمی وطرز کار با آن بعد از سرد شدن موم در داخل قالب ، قالب را باز مي كنند و با انحنا دادن به قالب پلاستيكي، قالب مومي را از آن جدا مي كنند. سپس اين قالب هاي مومي را كه دقيقاً به شكل دلخواه است، به ميله اي فلزي که اطراف آن را موم از جنس قالب هاي مومي فرا گرفته، توسط هويه جوش مي زنند . سپس آن را در داخل سيلندر (استوانه فلزي ) قرار مي دهند، به طوري كه اين ميله به صفحه مدوري متصل می شود و ته استوانه قرار مي گيرد. بعد از بالا داخل سيلندر گچ مي ريزند. اين گچ روي قالب هاي مومي و ميله مومي را كاملاً مي پوشاند. سپس به قالب گچي حرارت مي دهند. در اين حالت موم ها ذوب و دود مي شوند كه به اين ترتيب جاي قالب هاي مومي خالي و ميله مومي از داخل قالب گچي خارج مي گردد. سپس از بالاي قالب، طلا يا نقره مذاب داخل قالب مي ريزند و پايين قالب را به دستگاه مكش وصل مي كنند تا طلا يا نقره كاملاً جاي موم هاي مذاب را پر كند. بعد سيلندر را داخل آب می گذارند تا گچ متلاشي و از طلا جدا شود. سپس طلا پرداخت مي گردد . مرحله بعدي اضافه كردن حلقه پروانه (بخشي از گردن بند كه زنجير از آن عبور مي كند) براي گردن بند و حلقه گوشواره (براي گوشواره ها) به آن است و دوباره پرداخت مي شود . اگر در اين حالت به تراش احتياج داشته باشد، به كارگاه تراش منتقل مي گردد؛ در غير اين صورت به آزمايشگاه تخصصي و ارزيابي منتقل مي شود. مخراج كاري نمونه ای از سیلندر فلزی يكي از مهم ترين قسمت هاي جواهرسازي مخراج كاري و نشاندن نگين است كه باید از مهارت و تجربه زيادي برخوردار بود تا بتوان نگين ها را بر تارك طلاي ساخته شده نشاند و بر زيبایي و گيرایي و ارزش آن بيش از پيش افزود. مراحل كار ابتدا فرم اوليه زيور را با يكي از فنون ياد شده مي سازند، سپس بسته به فرم نگين مراحل كار را شروع مي كنند (كه به طور مثال براي مرواريد هاي درشت از نيم گوي يا فرم كاسه اي استفاده مي شود). ابتدا نگين را با كوليس اندازه گيري مي كنند و به آن قالب (قاب نگين) مي دهند. اين قالب يا قاب بسته به فرم نگين با دم مفتولي حالت داده مي شود .گاهي از چنگ براي نگهداري نگين روي كار استفاده مي شود که در این روش دور قاب نگین بسته به اندازه نگین مفتول های ظریفی جوش داده می شود. سپس نگین را درمیان این مفتول ها قرار می دهند و سر مفتول ها را بر روی نگین برمی گردانند تا نگین را محکم در میان بگیرد. آن گاه لبه های مفتول ها را با سوهان های ظریف حالت می دهند و پرداخت می کنند. نمونه ای از میله موم و قالب موم قاب نگين به دو صورت ساخته مي شود : 1 - قاب هایی که کوچک تر از نگین ساخته می شوند تا به کمک چنگ نگین را در بر گیرند؛ 2 - قاب هایی که به اندازه نگین ساخته می شوند. در این روش معمولاً از سادگی با عرض بیشتر استفاده می کنند تا بخشی از ارتفاع نگین را بپوشاند. سپس نگین را داخل آن قرار می دهند ولبه قاب (سادگی) را بر روی نگین می خوابانند. روش دیگر در این نوع ساخت انگشتر یا آویز به روش قالبی یا ریخته گری و تعبیه کردن ریل در محلی است که در نظر دارند چند نگین در آن قرار گیرد. سپس نگین های یک اندازه کوچک را پشت سر هم در آن قرار می دهند و بالای ریل را بر روی نگین ها می خوابانند. براي الماس ها از قاب های بسته استفاده می شود تا با ایجاد تاریکی زیر نگین تلألؤی بیشتری ایجاد کنند. براي ساخت ركاب از مفتول هاي توخالي كه براي ساخت آن از يك ورقه سادگي به عرضي برابر با محيط مقطع مفتول استفاده مي شود، ورقه سادگی را با رد كردن از حديده، كاسي مي كنند؛ به اين ترتيب كه از حديده هايي با قطر بزرگ تا كوچك عبور مي دهند. بايد دقت كرد كه لوله ها چون در قسمت درز لحيم نشده، در قسمت مركزي و چسبيده به قالب وسط قرار بگيرد. چنگ ها نیز با استفاده از مفتول هایی به طول 5 تا 6 میلی متر با همین تکنیک ساخته می شوند. ابزار و ادوات مخراج کاری براي لحيم كاري در جواهرسازي از كادميم، كه نقطه ذوب را پايين مي آورد، نرم است و با پرداخت كردن از بين مي رود و فقط طلا به جا مي گذارد، و شمش 750 (عيار برابر با طلای ساخته شده ) استفاده می شود. بايد توجه داشت كه لحيم مورد استفاده بايد خيلي كم و به اندازه مورد نياز باشد- در قديم براي جوش كاري يا لحيم كاري، تكه ها را يكي يكي كف دريا (موجودی آبزی) مي نشاندند و جوشكاري مي كردند؛ یعنی به جاي اینکه انگشتر را مانند روش فعلی داخل موم بنشانند، آن را در كف دريا فرو مي كردند؛ از چراغ پيه سوز هم به جای دم بوری فعلی استفاده می شد. سپس لحيم را مي چينند و با سوزن روي كار، در نقطه اي كه مي خواهند لحيم كاري صورت گيرد ، مي گيرند و حرارت مي دهند. بعد از حالت دادن به ركاب و ساير قطعات، زيور آنها را روي هم مونتاژ می کنند و به هم جوش مي دهند. سپس شروع به سوهان كاري و جدا كردن زوايد كار مي كنند و دوباره به كل كار حالت مي دهند و آن را سوهان كاري مي كنند. سوهان كاري در سه مرحله انجام می گیرد: زبر، نرم، پوسته. براي پوسته زدن در قسمت شيار ها از سوهان هايي به شكل شيار و به همان فرم كمك مي گيرند و پوسته را دور آن مي پيچند و در شيار ها حركت مي دهند تا خش ها گرفته شود. بعد از پوسته زدن توسط نمد یا پوليش پنبه اي پرداخت انجام مي شود . نحوه خم کردن مفتول ها (چنگ) بر روی نگین براي چسباندن نگين يا جواهر از رزين ، موم زرد ، گل اخرا و گچ قالب گيري استفاده مي شده است. به كارهايي كه زير آنها به صورت گنبدي است زير بندي دار مي گويند. در این کارها، رويه (زير نگين) را با خوشه و قالب خوشه حالت مي دهند و سپس مكان قرار گيري نگين را مشخص مي كنند و حالت مي دهند ( زير بندي همان فرم محيطي زير نگين است كه كوچك تر از نگين ساخته مي شود و توسط مفتول ها يا چنگ ها نگين را روي آن نگه مي دارند، طوري كه زير بندي از بالا مشخص نباشد). پي نوشت 1- توضيح اين قسمت مربوط به مصاحبه با استاد عباسعلي فولادگر، گلابتون ساز، در كارگاه گلابتون سازي موزه هنرهاي تزیيني اصفهان و نیز مصاحبه با محمود و محمد قاضي عسگر، دو شاگرد استاد منصور زركش، است. نحوه جوش دادن مفتول فلزی به قاب نگین 2- صفحه اي با سوراخ هاي متعدد و يا استوانه اي كوچك در اندازه هاي متفاوت است. سوراخ های حديده ها به شكل قيف است كه قطر مفتول با گذر از اين سوراخ ها كم و طول آن زیاد مي گردد. 3- در زمان هاي پيشين اولين قالب هاي شمش ريزي را زرگران و صنعتگران اين رشته با ايجاد حفره هايي در داخل سنگ ساختند و مواد مذاب را به درون آن ريختند، ولي امروزه جنس قالب هاي شمش ريزي فلزات قيمتي اغلب از چدن و يا گرافيت است و معمولاً گرد يا چهار گوش هستند. بايد بدانيم قالب هاي چهارگوش از كيفيت بالاتري برخوردارند و براي فلزات قيمتي استفاده مي شوند. پس از ذوب، اين فلزات را داخل ريجه مي ريزند تا آماده عمليات بعدي گردند، كه ساده ترين و پر سابقه ترين نوع آن قالب شمش ريزي (ريجه) افقي و رو باز است. 4- برداشت از كتاب «براده هاي خورشيد»، فروغ ابراهیم آبادی، تهران، عصر، 1379، صص 52-54 . 5- نام ديگر پودر تنه كار، بوره زرگري است كه تركيب شيميايي آن 70 درصد اولكسيت و 30 درصد بوراسيت است. عملي كه پودر تنه كار انجام مي دهد گداز آور و روان ساز كردن فلز و آلياژ است و مانع ترکیب شدن سطح مذاب با اكسيژن مي گردد. 6- نقره خالص و خام بسيار نرم و در مقابل كشش، كمي ضعيف است. به همين دليل به ازای هر هزار گرم نقره، 5/2 گرم مس خالص به آن افزوده مي شود . نقره ذوب شده قالب گيري مي شود. 7- مصاحبه با آقاي فولادگر، هنرمند گلابتون ساز اصفهاني. 8- «براده های خورشیدی»، ص66. 9- پيشين، صص 83-84 . 10- توضيح مليله كاري زنجان بر اساس مصاحبه با مريم قاسمي اندرود ، 33 ساله ، اهل زنجان ، كارشناس فني صنايع دستي ميراث فرهنگي استان زنجان ، داراي 11 سال سابقه كار كه اين هنر را نزد استاد منصور كاظميان مقدم آموخته، است. خانم قاسمي اولين زن در مليله سازی زنجان است كه در این زمينه سبك جديدي به وجود آورده است. نوآوري وی بيرون آوردن مليله سازي از حالت سنتي زيور آلات ، ظروف و جعبه ها به صورت تابلو هاي تصويري و ايجاد قالب ها و ريزنقش هاي جديد است. 11- بر اساس مصاحبه با مصطفي نوربخش و اقدس نوربخش كه 47 سال سابقه كار دارند . 12- نام ديگر سادگي در اصطلاح عاميانه طلاسازان اصفهان، "تقه شده" است. 13- قطعات را روي تخته نسوز يا تخته بوري مي چينند و لحيم كاري مي كنند. لحيم از جنس همان فلز با نقطه ذوب پايين تر و پودر بور يا محلول بور است. لحيم طلا تركيبي از مس و شمش طلا ، برنج و كادميم است كه كادميم باعث پايين آمدن نقطه ذوب طلا مي شود . 14- اين لحيم شامل شمش فلزی ، مس ، برنج و كادميم بوده كه به صورت پودر آماده مي شود. 15- شوره تركيبي از تنكار، زاج و نمك است. 16- دودي تركيبي از نشادر، تنكار و اسيد بوريك است. 17- توضيح اين قسمت يعني زنجيرهاي سنتي براساس مصاحبه با سيد جعفر حجازي، فرزند سيدرضا، كه چهل سال سابقه كار هنري در زمينه زيور سازي دارند و ايشان نزد مادر خود، فاطمه زرگر زاده شاگردي مي كردند، است. 18- توضيح اين بخش نيز بر اساس مصاحبه با سيد جعفر حجازي تنظيم شده است. 19- جنس قالب خوشه هاي قديمي از سنگ بوده و امروزه از جنس برنج ، فولاد و گاهي از سرب و چوب سخت است. 20- «براده های خورشید»، صص 78-79. 21- پيشين، ص 79. 22- مطالب اين بخش برگرفته از مصاحبه با مرتضي رفيعي است كه از سال 46 به اين كار مشغول است. 23- قابل توجه است که مثلاً براي ساخت انگشتر اندازه را نيم شماره از اندازه اصلي بزرگ تر مي سازند. 24- مدلي كه قالب لاستيكي از روي آن ساخته می شود بايد از نوعي فلز باشد كه درجه حرارت ذوب شدنش 150 درجه سانتي گراد، يعني بيش از درجه ذوب لاستيك نباشد . 25- بايد بدانيد كه براي ساخت قالب هاي بزرگ و ضخيم زيورآلات از لاستيك نرم با پوشش آبي استفاده مي کنند و براي ساخت قالب هاي ريز و باريك، از لاستيك هاي سخت با پوشش زرد رنگ. همچنين قاب فلزي قالب لاستيك زيورآلات بايد داراي ديواره ضخيم و كلفت باشد تا هنگام پخت ترك برندارد. 26- قبل از قرار دادن لاستيك ها در داخل قالب، بايد سطح آنها کاملاً از گرد و غبار و چربي پاك شود. اين عمل با كمي پنبه و بنزين انجام مي شود. 27- در اين مرحله دستگاه از طريق جريان برق و المنت الكتريكي حرارت ایجاد می کند و لاستيك را می پزد. براي 6 ميلي متر ضخامت، 15 دقيقه زمان پخت لازم است. حرارت نباید بيش از حد لازم باشد، چون لاستيك ها داخل قالب چسبندگي پيدا مي كنند. 28- گذرگاهي كه براي تزريق موم به داخل حفره الگو بايد ايجاد گردد توسط قسمت پايه مدل به وجود مي آيد و اگر ضخامت پايه مدل هاي مومي که زيورآلات روي آن سوار مي شوند زياد باشد، مواد مذاب نمي توانند به مقدار كافي و لازم وارد الگو شوند. 29- موم هايي كه در روش ريخته گري گريز از مركز در طلا و جواهرسازي مورد استفاده قرار مي گيرند برچند نوع اند: الف) موم طبيعي : مثل موم عسل؛ ب) موم مصنوعي : كه از نفت خام به دست مي آيد و در ريخته گري گريز از مركز فلزات قيمتي به كار مي رود، مثل پارافين؛ ج) موم هاي كارنوبا ( خيلي سخت ) : موم معدني مونتان كه بسيار سخت است و از ماده گوگرد و يا زغال تهیه می شود. 30- مدل هاي مومي را بايد به صورت خوشه اي يا درختي با زاويه 45 درجه نصب کرد ( به ميله چسباند). 31- گچ هاي تجاري كه در بازارهاي كنوني يافت مي شوند عبارت اند از: ساتين كاست ، پلاتينيت و گريستوباليت. گچ پلاتينيت بهترين نوع گچ در ريخته گري فلزات قيمتي به حساب مي آيد، زيرا در برابر شوك حرارتي مقاومت می کند و ترك نمي خورد. دوغاب گچ به نسبت وزني 40 درصد گچ و 60 درصد آب است. 32- دم بوري با گاز يا بنزين شعله هاي بسيار ظريف توليد مي كند كه دم خيلي كمی مي خواهد و حتي مي توان از دم و بازدم براي هواي مورد نياز استفاده كرد؛ به اين ترتيب كه هوا را داخل مخزن می دمند و بنزين را با فشار داخل لوله می کنند و لوله به صورت نقطه اي شعله را به نقطه مورد نظر مي رساند. 33- توضيح بخش مخراج كاري مربوط به مصاحبه با مهدي عابدي است كه در زمان مصاحبه حدود 6 سال سابقه كار داشته و شاگرد حسن تهراني بوده است.