گرفتگي عضلات به معني انقباض طولاني مدت عضله است كه باعث ايجاد درد در ناحيه مورد نظر مي‌شود. گاهي اين انقباض طولاني و آنقدر شديد و دردناك است كه توانايي انجام هر كاري را از فرد مي‌گيرد. جالب است بدانيد فقط انقباض عضلات به انرژي نياز ندارد، بلكه برگشتن عضله به حالت انبساط نيز به انرژي نياز دارد كه اگر اين انرژي براي آن فراهم نشود، ماهيچه به اصطلاح شل نمي‌شود و به حالت اول برنمي‌گردد. به‌طور معمول افرادي كه عضلاني‌تر هستند بيشتر به گرفتگي عضلات بخصوص در ساق پاها مبتلا مي‌شوند.
چرا عضلات ما مي‌گيرد؟
گرفتگي عضله دلايل زيادي دارد. در برخي از موارد ممكن است به دنبال مصرف داروي خاصي مثل داروهاي ديورتيك، به اين مشكل دچار شويد. گاهي نيزبارداري يا مشكلات زمينه‌اي مثل بيماريهاي كليوي كه در آن فرد مبتلا نيازمند دياليز است منجر به گرفتگي‌هاي عضلاني مي‌شود. البته در بيشتر موارد بدون مصرف دارو يا ابتلا به بيماري نيز اين حالت ايجاد مي‌شود كه بايد به دنبال يافتن علت و رفع آن باشيد، چرا كه اگر عضله‌اي دچار انقباض طولاني مدت شود، درد حاصل از آن بسيار ناخوشايند بوده و ممكن است باعث اختلال در انجام فعاليت‌هاي روزانه شود.
البته همان‌طور كه در بسياري از مشكلات ديگر نيز انتظار مي‌رود، ممكن است علت گرفتگي عضلاتتان را هيچ گاه نتوانيد بيابيد. آنچه اهميت دارد اين است كه بدانيد گرفتگي عضلاني گاهي از تظاهرات بيماريهاي عصبي، مشكلات هورموني، كم خوني و بسياري از بيماريهاي ديگر است. پس بهتر است در اين موارد، از سلامت فيزيكي خود مطمئن شويد و اگر مطمئن شديد مشكل خاصي در سيستم‌هاي مختلف بدن وجود ندارد، مي‌توانيد به درمان‌هاي ساده و موثر بپردازيد.
مواد بسياري در ايجاد انقباض و شل‌شدگي عضلات موثرند كه اگر هر يك از آنها دچار كمبود يا اختلال شود مي‌تواند به صورت مستقيم انقباض و انبساط عضلات را تحت تاثير قرار دهد. كمبود اين مواد در گرفتگي عضلاني در شروع فعاليت بدني بيشتر نقش دارد. براي انقباض و انبساط مناسب عضلات، مايعات، سديم، پتاسيم، كلسيم و اكسيژن كافي نياز است كه اگر هر يك از اين مواد در محيط كم يا زياد باشد ممكن است عملكرد عضله را تحت تاثير قرار دهد. حال بخوبي مي‌توانيد علت اين‌كه چرا برخي پس از فعاليت و تعريق فراوان، دچار گرفتگي عضلاني مي‌شوند را بدانيد. در اين افراد بسياري از اين املاح به همراه آب از طريق تعريق دفع مي‌شوند و اگر براي جايگزيني آنها اقدامي صورت نگيرد، عضلات فرد دچار اسپاسم و درد مي‌شوند. در بيشتر مواقع افراد دچار اين عارضه سعي مي‌كنند با خوردن مايعات فراوان، مقدار مايعي را كه از طريق تعريق از دست مي‌دهند جبران كنند. اين در حالي است كه چون اين مايعات فقط حاوي آب هستند و املاح از دست رفته را ندارند، فقط ميزان مايعات را در بدن بيشتر مي‌كنند اين عمل فقط باعث رقيق‌تر‌شدن مايعات مي‌شود.
به‌طور كلي مقادير غير طبيعي مواد معدني به‌طور معمول در بيماريهاي خاصي ايجاد مي‌شود و كمتر ممكن است به صورت اوليه به وجود آيد. استفراغ، مصرف مدر‌هاي مختلف اسهال و شيرين بيان يا بيماري‌هايي كه در مقدار جذب املاح موثرند ممكن است به كاهش پتاسيم بدن منجر شوند. اگر منيزيم بدن كاهش يافته است، حتما بايد يك بررسي كامل درباره علت اين كمبود انجام شود.
همچنين معمولا كلسيم بدن كاهش نمي‌يابد و در صورت بروز اين مساله بايد به دنبال بيماريهاي پاراتيروئيد، كليه و ساير ارگان‌هاي موثر در تنظيم كلسيم بدن بود. گاهي نيز مصرف برخي داروها و هورمون‌ها مي‌توانند به بروز اين مشكل منجر شوند. برخي از موارد كمبود املاح بدن بويژه كلسيم، ناشي از كمبود آلبومين سرم خون است كه باعث مي‌شود كلسيم كل بدن كمتر محاسبه شود.
يكي از اساسي‌ترين علل گرفتگي عضلات، انقباض طولاني مدت آنهاست. براي مثال وقتي در حال خواندن كتاب هستيد، به‌طور ناخودآگاه سر خود را به يك طرف كج مي‌كنيد و اگر اين مطالعه مدت طولاني ادامه يابد و در اين مدت تغيير حالت ندهيد، عضلات گردن شما دچار گرفتگي مي‌شود. گاهي نيز عضلات پاي خود را بدون اين‌كه متوجه باشيد، بخصوص مواقعي كه عصبي هستيد، مدت زيادي در حالت منقبض نگه مي‌داريد. اين مساله نيز به گرفتگي اين عضلات منجر مي‌شود. اين كار را حتي ممكن است قبل از زمان خواب انجام دهيد و در همان حال بخوابيد. اين انقباض طولاني باعث خستگي عضلات و كاهش انرژي موجود در آنها مي‌شود.
گرفتگي عضلات به معني انقباض طولاني مدت عضله است كه باعث ايجاد درد در ناحيه مورد نظر مي‌شود. گاهي اين انقباض آنقدر دردناك است كه توانايي انجام هر كاري را از فرد مي‌گيرد
يكي از شايع‌ترين گرفتگي‌هاي عضلاني، گرفتگي عضله خواب است. اين حالت به‌طور معمول وقتي ايجاد مي‌شود كه يك عصب حركتي تحت فشار قرار گيرد. در چنين شرايطي پيامي از اين محل شروع مي‌شود و به عضله مربوطه مي‌رسد (سيگنال‌هاي عصبي غيرطبيعي). اين وضعيت مي‌تواند درست مثل حالتي عمل كند كه پيام انقباض از مغز ارسال شده باشد. علت ديگر اين مساله، تشديد عكس‌العمل تاندوني طبيعي در بدن است. وقتي فردي هنگام خواب غلت مي‌زند، عضلات وي منقبض مي‌شوند. اين انقباض باعث كشيدگي تاندون‌هاي مربوط به آن عضله مي‌شود. گيرنده‌هاي موجود در تاندون‌ها، كه هنگام كشيدگي پيام‌هايي را به نخاع ارسال مي‌كنند فعال مي‌شوند. در اين زمان پيامي به عضله مي‌رود و به انقباض آن منجر مي‌شود. چيزي كه فرد در اين زمان احساس مي‌كند يك گرفتگي دردناك است كه در اكثر اوقات فرد را از خواب بيدار مي‌كند.
اگر به اندازه كافي مايعات ننوشيد و همزمان اقدام به فعاليت زياد عضلاني كنيد، به احتمال زياد دچار گرفتگي عضلاني مي‌شويد. چرا كه هر جا در بدن مقدار مايعات كاهش يابد غلظت برخي مواد و املاح زياد مي‌شود و دفع سموم براحتي صورت نمي‌گيرد. اين تجمع املاح و سموم به گرفتگي طولاني و درد در عضلات مي‌انجامد. گاهي نيز تمام اكسيژن بافتي استفاده مي‌شود در حالي كه منبع اكسيژن كافي در بافت‌ها وجود ندارد. اين مساله نيز محيط را براي فعاليت مناسب عضلات نامساعد مي‌كند. يكي از علل گرفتگي عضلاني پس از فعاليت طولاني و شديد، از دست دادن آب بدن است. در اين مواقع حجم خون نيز كاهش مي‌يابد و مانع اكسيژن رساني درست تمام عضلات مي‌شود.
گاهي تغيير سريع دما بر عضلات تاثير نامطلوب مي‌گذارد و باعث گرفتگي عضلاني مي‌شود.
در حالت طبيعي عضلات بدن وقتي در استراحت كامل به سر مي‌برند نيز انقباض خفيفي دارند كه به آن تون عضلاني گفته مي‌شود. سيستم اعصاب مركزي مسوول اصلي برقراري اين تون عضلاني است و از طريق فرستادن پالس‌هاي مداوم به عضلات، مقدار ورود و خروج يون‌ها را تنظيم مي‌كند و مانع از شلي كامل آنها مي‌شود. احتمالا به همين دليل است كه وقتي عصبي مي‌شويم، به دنبال تغيير اين پالس‌ها دچار گرفتگي برخي عضلات بويژه عضلات گردن و كمر مي‌شويم.
يكي از دلايل گرفتگي عضلاني بخصوص در شروع فعاليت ورزشي، عدم كافي بودن جريان خون در عضله است. به صورت فيزيولوژيك در هنگام استراحت، قطر عروق در عضلات براي خونرساني مناسب آنها در حد مشخصي تنظيم مي‌شود. طي ورزش هر عضله‌اي كه در حال فعاليت است به اكسيژن و خون بيشتري نياز دارد. اگر بر اثر مسائلي مثل آترواسكلروز يا مشكلات ديگر عروقي، عضله نتواند به ميزان كافي اكسيژن و خون دريافت كند، ممكن است به دليل كمبود اكسيژن دچار گرفتگي شود. كمبود برخي از آنزيم‌ها كه به صورت ارثي ايجاد مي‌شوند، باعث ناتواني عضلات در تجزيه قند مي‌شود.
ضمن اين‌كه كمبود سديم هم گاهي مي‌تواند به گرفتگي عضلاني بينجامد. چرا كه رژيم‌هاي غذايي ما بيش از آن كه دچار كمبود نمك باشد حاوي نمك فراوان است و حتي در صورت رعايت رژيم كم نمك نيز فرد آن مقدار نمكي را دريافت مي‌كند كه به هيچ وجه دچار كمبود سديم نشود. مگر آن‌كه رژيم اساسي داشته باشد و به هيچ عنوان از غذاهاي فست فود (كه سرشار از سديم هستند) استفاده نكند يا به احتمال بيشتر دچار يك بيماري باشد كه به‌واسطه آن سديم زيادي را از دست بدهد.
راه‌هاي تشخيص گرفتگي عضلات
اغلب براي تشخيص كمبود مواد معدني و املاح بدن، راهي جز اندازه‌گيري آنها در خون نداريم. گاهي نيز در مواردي كه ورزش و فعاليت باعث گرفتگي عضلاني مي‌شود، علت تا حد زيادي مشخص است. در تعداد كمي از افراد نيز ممكن است اقدامات تشخيصي پيچيده‌تري مثل گرفتن نوار عضله لازم باشد تا در صورت وجود مشكلات عصبي ـ عضلاني بتوان آنها را تشخيص داد. در بسياري از موارد علت قابل شناسايي نيست و ناگزير مي‌بايست بدون تشخيص قطعي اقدام به درمان كرد.
توصيه‌هاي تغذيه‌اي براي رفع گرفتگي عضلات
در تحقيقات متعددي ديده شده است كه مواد مغذي متعددي در بهبود گرفتگي‌هاي عضلاني موثر هستند. اين مواد مغذي را مي‌توان به صورت مكمل استفاده كرد. معمولا مصرف كلسيم، منيزيم و ويتامين E در اين افراد بيشتر توصيه مي‌شود. البته هنوز ثابت نشده است كه مكمل‌هاي كلسيمي به تنهايي در رفع گرفتگي عضلات موثر باشند، ولي مي‌توانند جذب منيزيم را تا حد زيادي افزايش دهند. بايد توجه داشته باشيد مصرف اين داروهاي مكمل نيز بي‌ضرر نيستند. به عنوان مثال هيچ خانم بارداري نبايد بدون مشورت پزشك خود از مواد دارويي حتي مكمل‌هاي دارويي استفاده كند. افرادي كه به دليل يك بيماري زمينه‌اي مثل بيماريهاي كليوي دچار اختلال در الكتروليت‌هاي سرم هستند يا به دلايلي مثل بيماري قلبي نسبت به يك سري از املاح حساسيت بيشتري دارند، نبايد بدون اطلاع پزشك از مكمل‌هاي حاوي اين مواد استفاده كنند. اگر مواد ضد انعقادي مصرف مي‌كنيد، بايد از مصرف مكمل‌هاي حاوي ويتامين E بپرهيزيد. به علاوه اين داروها خود عوارضي دارند كه مصرف آنها را محدود مي‌سازد.به عنوان مثال منيزيم در برخي افراد ممكن است باعث ايجاد اسهال شود.
در كنار توصيه به مصرف مواد مكمل، گاهي نياز است تغييراتي در رژيم غذايي خود بدهيد تا موادي مثل منيزيم يا ويتامين E در بدن بيشتر باقي بمانند و با اين كار تجمع و طول مدت عملكرد آنها افزايش يابد. گاهي اين تغييرات نياز به مصرف مكمل را نيز كاهش مي‌دهند. همان‌طور كه در اكثر بيماري‌ها توصيه مي‌شود، بهتر است از مصرف چربي بكاهيد. زيرا چربي اضافي در بدن مانع جذب كافي منيزيم مي‌شود و اين مساله از تراكم منيزيم بدن مي‌كاهد.
بدن براي سوزاندن و استفاده از مواد قندي نياز به منيزم دارد. با كاهش مصرف مواد قندي مي‌توانيد اين فرصت را به بدن خود بدهيد تا منيزيم را در مسيرهاي ديگر به كار ببرد. الكتروليت‌هاي بدن معمولا با يكديگر در تعادل هستند و مقدار آنها علاوه بر نياز كلي بدن تحت‌تاثير مقدار ساير الكتروليت‌هاست. به عنوان مثال وقتي موادي مثل نوشابه مصرف مي‌كنيد، به علت فسفر فراواني كه در اين مايعات وجود دارد، دفع كلسيم و منيزيم در بدن شما افزايش مي‌يابد و به اين طريق ذخاير كلسيم و منيزيم بدن تخليه مي‌شود.
براي مصرف اين داروها بايد به مسائلي كه باعث كاهش يا افزايش جذب آنها مي‌شود نيز توجه كنيد. براي مثال مصرف آنتي‌اسيدها و مواد فيبري باعث كاهش جذب كلسيم و منيزيم مي‌شود.بهتر است بدانيد با آن‌كه توصيه‌هاي تغذيه‌اي گاهي موثر واقع مي‌شوند، ولي هيچ رژيم خاصي براي اين افراد توصيه نمي‌شود. با اين وجود در صورت چاقي، لاغر شدن فرد براي پيشگيري از اين عارضه و البته در تمام جنبه‌هاي زندگي وي تاثير مثبت دارد. در شرايط گرفتگي عضلات، تا حد امكان مدرسه و كار خود را تعطيل نكنيد.
به‌طور كلي انجام فعاليت به بهبود عملكرد استخوان و عضله كمك مي‌كند. البته همان‌طور كه مي‌دانيد اگر علت گرفتگي آسيب عضله يا استخوان است نبايد از عضو آسيب ديده كار بكشيد. سعي كنيد در هيچ صورت تا چند هفته فعاليت سنگيني انجام ندهيد. بعد از بهبودي كامل مي‌توانيد با انجام ورزش‌هاي سبك از گرفتگي مجدد پيشگيري كنيد.
چه وقت بايد به پزشك مراجعه كنيد
اگر گرفتگي و درد در ناحيه پايين كمر با درمان‌هاي معمول و استراحت بهتر نشد، ممكن است نشانه‌اي از شروع يك‌سري بيماريهاي روماتولوژيك باشد. به‌طور كلي درد ناحيه تحتاني كمر را جدي بگيريد. اگر درد خيلي شديد است يا به‌طور ناگهاني و بدون علت واضح بروز كرده، بهتر است حتما به يك پزشك روماتولوژيست مراجعه كنيد. از طرف ديگر علايم جديد و غيرقابل كنترل را حتما با پزشك درميان بگذاريد، چرا كه به احتمال زيادي مي‌توانند بيانگر آغاز يك مشكل جديد يا خطرناك باشند و نبايد از كنار آنها بسادگي عبور كنيد.
فاطمه خداكرمي
