تکامل در برزخ براي مؤمنين، برگشت به منزل اصلي روح و آزادشدن از حجاب تعلقات است و اين نوع تکامل با تجرد ذاتي روح منافات ندارد، چرا که در اين سيرِ تکاملي مثل عالم ماده قوه ها تبديل به فعل نمي‌شوند، بلکه از آن جايي که روح آدمي بر اساس تنزلاتي که در قوس نزول داشته، صورت اصلي و قسمت‌هاي مهمي از کمالات وجودي خود را از دست داده و آن کمالات در حجابِ توجه به کثرات قرار گرفته است. با ورود به عالم وحدت، از اين حجاب‌ها آزاد مي‌شود، و درواقع با صورت عبوديتي که در دنيا طي کرده بود روبه‌رو مي‌گردد و در اثر تکامل برزخي شايسته لقاي رب با اسماء رحمت و بهشت مي‌شود، چرا که شرايط، شرايطي است که خداوند در باره‌اش فرمود:
«يَوْمَ لَا يَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ * إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ».[1]
روزي است که در آن روز؛ نه مال کارساز است و نه فرزند، مگر قلبِ سراسر توحيدي و سالم از هرگونه شرک.
و اين‌که حضرت اميرالمؤمنينu مي‌فرمايند: «فِي حلالِها حسابٌ وَ فِي حَرامِها عقاب»[2] پس؛ بايد توجه داشت آدمي چه مقدار تعلق خاطر به مال حلال دارد و آيا آن تعلق خاطر آنچنان ضعيف بوده است که بتواند به‌راحتي آن‌را در راه خدا خرج کند و يا بايد اين نوع تعلقات در برزخ از بين برود و با آزادشدن از توجه به مال حلال، در تزکيه کامل قرار گيرد؟ و اين تازه غير از آن است که با توجه انسان به مال حرام، مسير برزخي او، مسير به سوي عقاب و آتش خواهد بود.
مؤمن در برزخ گرفتار صفات رذيله‌اي است که در دنيا نمي‌خواسته آن‌ها را داشته باشد، از عصبانيت بدش مي‌آمده ولي از آن آزاد نشده، در برزخ تحت فشار و عذاب قرار مي‌گيرد تا از اين صفات پاک شود و مسير او به سوي بهشت ممکن گردد. و در همين راستا حضرت صادقu مي‌فرمايند: «چقدر اندک‌اند کساني که از فشار قبر نجات يابند....».[3]
[1] - سوره شعراء، آيه 88.
[2] - نهج البلاغه، خطبه 82، ص59.
[3] - بحارالانوار، ج6، ص261.
