رساله «زوراء» دوانی؛ جلوه ای از کرامت و موهبت امام علی(ع)

غلامحسین ابراهیمی دینانی استاد فلسفه دانشگاه تهران، در نشست هفتگی مؤسسه فرهنگی شهر کتاب، به ایراد سخنانی درباره انگیزه خود از تألیف کتاب «جلال الدین دوانی؛ فیلسوف ذوق التأله» درباره شخصیت و اندیشه های دوانی پرداخت.
 
وی با بیان این که ما کمتر توانسته ایم غنای تفکر اسلامی را به دنیا نشان دهیم، اظهار کرد: فرهنگ اسلامی در شئون مختلف فقه و اصول، ادب، عرفان و... به ویژه فلسفه غنی است. هر علمی تاریخی دارد و در سایر علوم، ممکن است کسی تاریخ آن علم را نداند، اما در آن علم نظریه پرداز شود، اما در فلسفه کسی نمی تواند ادعا کند که فیلسوف خوبی است، اما تاریخ فلسفه را نداند.
 
دینانی ماجرای فلسفه در تاریخ علوم عقلی و فلسفی در دنیای اسلام را غم انگیز خواند و بیان کرد: فلسفه هیچ گاه در دنیای اسلام رایج و حتی جایز نبوده است. اما با این که طرفداران زیادی نداشته، فلاسفه در ایران درخشیده اند. می توان گفت که 90 درصد فلاسفه جهان اسلام ایرانی اند و فیلسوف غیرایرانی بزرگ به جز افراد معدودی در اندلس در جهان اسلام و به ویژه کشورهای عربی نداشته ایم.
 
وی در تشریح مدعای خود به کشور عربستان اشاره کرد که با وجود آن که مهبط وحی الهی بوده، اما در طول تاریخ خود، حتی یک فیلسوف هم نداشته است. در حالی که در ایران اسلامی شخصیت های بزرگی چون فارابی، ابن سینا، سهروردی، میرداماد، ملاصدرا و ... ظهور کرده اند و شاید بتوان گفت که حتی در همه علوم اسلامی، قلم به دست ایرانیان بوده و آنان نقش اول را داشته اند.
 
دینانی در ادامه سخنان خود به سه حوزه فلسفی در تاریخ ایران اشاره کرد و ادامه داد: شیراز اولین حوزه فلسفی ایران بوده که در قرن 8 و 9 شخصیت هایی چون صدرالدین دشتکی، غیاث الدین منصور دشتکی و جلال الدین دوانی را در خود پرورده است.
 
وی اصفهان را دومین حوزه فلسفی ایران اسلامی خواند و خاطرنشان کرد: حوزه اصفهان پس از حوزه شیراز در قرن 11، با ملاصدرا و میرداماد و شاگردان آنان شکوفا شد و سومین حوزه نیز تهران است که از حدود 100 سال پیش با شخصیت هایی چون حکیم جلوه و زنوزی ظهور کرد.
 
استاد فلسفه دانشگاه تهران در ادامه سخنان خود به بیان مطالبی درباره شخصیت و اندیشه جلال الدین دوانی پرداخت و خاطرنشان کرد: دوانی مرد بزرگی بود و نبوغ و فکر درخشان و تفکر بزرگی داشت. فلاسفه بعد از او و به ویژه پس از ملاصدرا، به سبب دو نقص بزرگ به سادگی از او می گذرند: یکی به سبب اعتقاد او به اصالت ماهیت و دیگر این که وی در علم کلام شدیداً اشعری است.
 
وی با اشاره به این که جلال الدین دوانی با وجود تبحر در علوم مختلف، به سبب اشعری بودن، نمی توانسته فیلسوف باشد، خاطرنشان کرد: دوانی سنی شافعی بوده و در سفری که به عراق داشته، پس از زیارت نجف در کنار فرات، حالتی برایش پیش می آید و در مبشره ای(حالت شبه خواب) امیرالمؤمنین(ع) را در خواب می بیند و به توصیه ایشان رساله «زوراء» را می نویسد.
 
دینانی با بیان این که به تصور وی، صدرالمتألهین از زوراء دوانی بسیار استفاده کرده است، اضافه کرد: زوراء کوچک ترین کتاب دوانی است که شاید به 100 صفحه هم نرسد، اما با این حال، کاری کارستان و بزرگ است و انسان با خواندن آن به کرامت و موهبت حضرت امیر(ع) واقف می شود.
 
استاد فلسفه دانشگاه تهران در تشریح تعبیر «ذوق التأله» دوانی بیان کرد: دوانی قبل از صدرالمتألهین تعبیری مانند نظریه امکان فقری ملاصدرا مطرح کرده است. ملاصدرا تمام هستی را در مقابل خداوند فقر محض می داند و دوانی پیشتر از او، تمام عالم را «نسبت» به حق تعالی دانسته و از این حالت تعبیر به «ذوق التأله» کرده است.
 
وی دوانی را بزرگ ترین نماینده شخصیت فلسفی شیراز خواند و در بیان ابعاد دیگر شخصیت وی گفت: دوانی صاحب افکاری والاست و مناظراتی با دشتکی ها داشته است. آثار او بسیار متنوع بوده و شرحی بر هیاکل النور سهروردی نیز نوشته است. دوانی اساتید بسیار دیده و شاگردان بسیاری نیز داشته است و اکنون در بیرون از مرزهای ایران(به ویژه در ترکیه و هند) شناخته شده تر است.
 
در ابتدای این نشست نیز سیدعرب پژوهشگر فلسفه و از شاگردان دینانی به بیان مقدماتی درباره اندیشه و تأثیر دوانی در فکر فلسفی دنیای اسلام و سپس ویژگی آثار غلامحسین ابراهیمی دینانی پرداخت و اظهار کرد: روند آثار دینانی قبل و بعد از «ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام» و «دفتر عقل و آیت عشق» متفاوت است و آنچه در این آثار به اجمال بیان شده، در آثار بعد به تفصیل درباره آنها سخن به میان رفته است.