زمانى که در پنجم ژانویه سال ۲۰۰۱ بنیان هاى اولیه ویکى پدیا شکل گرفت، هیچکس گمان نمى کرد که این دایرة المعارف اینترنتى بتواند در طول چند سال چنین رشد شگرفى را داشته باشد. به گونه اى که روزانه در حدود پنج میلیون نفر بازدیدکننده داشته و در حدود چهار میلیون مقاله در آن موجود باشد. اما جیمى ولز بنیانگذار ویکى پدیا با اعتقاد به نرم افزارهاى متن باز (open source) دست به این اقدام زد. او اعتقاد داشت نرم افزارهایى که کاربران در تکمیل و توسعه آن نقش دارند رشد بیشترى نسبت به سایر نرم افزارها خواهند داشت و براى صدق مدعاى خود از سیستم عامل لینوکس یاد مى کرد که در مقابل ویندوز توسعه یافته تر است و این توسعه یافتگى اش را مدیون کاربران خود مى باشد که در توسعه آن نقش اساسى داشته و سعى در تکمیل و توسعه آن دارند اما در مقابل سیستم عامل ویندوز همچنان در انحصار مایکروسافت و تیم برنامه نویسى این شرکت است از این رو امکان بهره گیرى از خرد جمعى را نداشته و همیشه در همان چاردیوارى مایکروسافت و شرکایش باقى خواهد ماند.
*دایرة المعارف جامع
دایرة المعارف زنده ویکى پدیا از سوى بنیاد غیرانتفاعى ویکى مدیا پشتیبانى مى شود و یکى از ۲۰ سایت برتر دنیا از نظر تعداد بازدیدکنندگان است. سایر سایت ها که در رقابت از ویکى پدیا پیشى گرفته اند اکثراً موتورهاى جست وجو هستند که کاربران براى گرفتن راهنمایى هاى لازم به آنها مراجعه مى کنند. از جمله این سایت ها مى توان به Four11, Altavista, google, yahoo و... اشاره کرد. این دایرة المعارف تنها ۵ کارمند تمام وقت دارد که آنها نیز اکثر اوقات خود را به برنامه ریزى فنى و عملیاتى مى پردازند و در تولید و تأمین محتوا هیچ نقش فعالى ندارند.
وب سایت ویکى پدیا مجموعه اى گسترده از اطلاعات و مقالات را در ۲۳۰ زبان زنده دنیا فراهم آورده است و جالب است بدانید که این تعداد زبان و این تعداد بالاى مقاله تنها توسط کاربران به وجود آمده است و این سایت را مى توان در حقیقت حاصل خرد جمعى کاربران دانست.
*هدف ویکى پدیا
بنابر گفته جیمى ولز هدف از ایجاد ویکى پدیا تلاش براى خلق دایرة المعارفى رایگان با بالاترین کیفیت است تا اطلاعات مورد نیاز کاربران را با زبان خودشان برایشان فراهم کند.
قبل از شکل گیرى ویکى پدیا، دانشنامه هاى آزاد دیگرى هم چون دایرة المعارف دانشگاه استنفورد، سایت هاى شخصى مانند ،every thing ,h2g2 و... نیز وجود داشت اما هیچ کدام نتوانست به پاى ویکى پدیا رسیده و جایگاهى را که این دانشنامه اینترنتى در دنیاى اینترنت به خود اختصاص داده است کسب کند.
*سیاست کارى ویکى پدیا
ویکى پدیا از مشارکت کنندگان خود این انتظار را دارد که نقاط اختلاف و یا موارد بحث انگیز را در موضوعى خاص معرفى کنند اما به طرفدارى و یا مخالفت از آن نپردازند و این قضاوت را به خوانندگان و کاربران واگذار کنند. به نظر صاحبان سایت ویکى پدیا عقیده ها و تئورى هایى که تاکنون مطرح نشده است نباید در این سایت عنوان شود و منظور از این عقیده ها و تئورى ها، عقیده ها و نظرات شخصى کاربران است و در هر مرحله اى ازکار اگر تشخیص داده شود که کلمه یا مقاله عنوان شده براى طرح در ویکى پدیا مناسب نیست حذف خواهد شد.
البته واضح است که اینگونه سایت ها که اغلب با حمایت هاى مالى سرمایه داران اداره مى شوند، مطالبى را درج نمى کنند که مخالف نظام سرمایه دارى باشد فلذا آنچه علیرغم ادعاى گردانندگان سایت ویکى پدیا مبنى بر بى طرفى اظهار شده، اولاً هر کسى حق ویرایش مطالب را ندارد و ثانیاً بارها شاهد جانبدارى یا جلوگیرى از ورود مطالب خلاف قضاوت هاى فکرى گردانندگان این سایت بوده ایم. نمونه عینى آن مطالب ویژه اى است که در مورد حزب الله لبنان و شهید عماد مغنیه و با نگاه یکطرفه نگاشته شده است.
*ویکى ها
در ویکى ها شما به عنوان یک کاربر تازه وارد اجازه دارید که مانند وبلاگ و ایمیل به راحتى اطلاعات موجود را تغییر دهید و این تغییر بسیار ساده اتفاق مى افتد. ویکى ها على رغم ظاهر پیچیده اى که دارند داراى ساختار ساده اى هستند و رمز موفقیت شان نیز در همین سادگى نهفته است.
پس از ورود به ویکى ها شما مى توانید همه نوشته هاى موجود آن را بخوانید و یا با فشار دادن دکمه Edit اقدام به ویرایش واصلاح متون موجود کنید، این سادگى و راحتى دسترسى سبب خواهد شد که عده زیادى از این روش ایراد گرفته و آن راخطرناک توصیف کنند اما پدیدآورندگان ویکى پدیا پیرو ایده اشتراک علم هستند.
* تاریخچه
اولین ویکى توسط وارد کونینگام در ۱۹۹۵ با عنوان wiki wiki web و با زبان برنامه نویسى Perl طراحى شد، این پروژه جهت تسهیل تبادل اطلاعات بین برنامه نویسان از سال ۱۹۹۴ آغاز شده و در ۱۹۹۵ به ثمر نشست. «وارد» مى گوید: من نام wiki wiki را از زبان هاوایى اقتباس کردم. این کلمه در زبان هاوایى به معناى تند و سریع است و به اتوبوس هایى گفته مى شود که در فرودگاه ها به انتقال مسافران مى پردازند.
اما ویکى پدیا خود پروژه اى چند زبانه براى جمع آورى دانشنامه اى جامع و کامل و با محتویات آزاد است. این دانشنامه در ابتدا به عنوان زیرمجموعه اى از دانشنامه Nupedia شروع شد اما دانشنامه مذکور پس از سه سال تلاش به بن بست رسید و متوقف شد اما ویکى پدیا همچنان به حرکت خود ادامه داد تا جایى که اکنون با داشتن میلیون ها خواننده، طرفداران زیادى را به خود اختصاص داده است.
*انواع ویکى ها
در اینترنت هزاران ویکى وجود دارد و روز به روز نیز بر حجم این ویکى ها افزوده مى شود و برخى از ویکى هاى تخصصى نیز پدید آمده و مشتریان پر و پا قرصى نیز دارند. شما در مورد هر موضوعى که علاقه مند باشید مى توانید یک ویکى پیدا کرده و با خواندن مقالات و یا اطلاعاتى که از آن طریق به دست مى آورید به موضوع مورد نظر خود نزدیک شوید. ما به عنوان نمونه چند ویکى را در زیر برایتان آورده ایم:
۱- علاقه مندان به مقالات علمى و آموزشى مى توانند از طریق آدرس wikiHow.com www.به مقالات آموزشى در زمینه هاى گوناگون دست یابند.
۲- اگر به دنبال معناى کلمه اى مى گردید که در هیچ فرهنگ لغتى پیدا نمى شود حتماً سرى به آدرس زیر بزنید: www.wikiTionary.org این فرهنگ لغات، یک فرهنگ لغت بزرگ با محتواى آزاد است که کاربران با افزودن اطلاعات به آن سعى در تکمیل آن دارند. این فرهنگ لغات زبان هاى فراوانى نیز در خود دارد.
۳- اگر اهل سفر و مسافرت هستید و به دنبال اطلاعات در مورد مقصد سفر خود مى گردید حتماً به ویکى تعطیلات سرى بزنید. www.wikiTravel.org این ویکى اطلاعات جامعى در مورد ۱۰۰هزار شهر را در خود دارد.
۴- اگر اهل موسیقى هستید و یا قصد به دست آوردن اطلاعاتى در مورد موسیقى دارید و یا از علاقه مندان به سینما هستید حتماً از ویکى زیر استفاده کنید. www.Mediawiki.org
۵- اگر در جست وجوى فهرست کاملى از ویکى ها هستید از طریق آدرس زیر مى توانید به آن دسترسى پیدا کنید. www.wikiLndex.com
*خوانندگان ویکى پدیا
با توجه به طیف گسترده اى از کاربران که از امکانات ویکى پدیا بهره مى گیرند، مى توان کاربران این دایرة المعارف آنلاین را به ۴ دسته تقسیم کرد:
۱- گروه اول فقط خوانندگان هستند که براى به دست آوردن اطلاعات و مقالات مختلف به این سایت مراجعه مى کنند.
۲- برخى ازاعضاى گروه اول هرازچندگاهى نیز مطلبى نوشته و به سایت اضافه مى کنند.
۳- دسته سوم نقش فعال ترى داشته و به عنوان ویرایشگر عمل مى کنند و در صورت دیدن خطاى محتوایى در سایت به اصلاح آن مى پردازند.
۴- گروه چهارم کسانى هستند که حق مدیریت در سایت دارند. این افراد پس از مدت ها همکارى و ویرایش و اصلاحات محتواى سایت به این گروه ارتقا یافته اند. آنها توانایى حذف و بازیابى صفحات سایت را داشته و به علاوه مى توانند با ابزارهایى که در اختیار دارند اقدام به مسدود نمودن دسترسى کاربران نمایند.
بى شک توسعه و تکمیل ویکى پدیا و رسیدن به چنین سطحى در بین سایت هاى مختلف مرهون همکارى گسترده لایه هاى مختلف کاربران سایت است.
هر کاربرى از هر جاى دنیا مى تواند نویسنده این دایرة المعارف باشد و هیچ برترى میان اعضا وجود ندارد اما مراقبت از این سایت بر عهده تعدادى از متخصصین IT گذاشته شده است تا از بروز مشکل جلوگیرى کنند و هر کجا که کاربران سایت از مرامنامه اولیه آن پا را فراتر نهاده ویا به آن عمل نکردند امکان دسترسى کاربران مربوطه را محدود کرده و در مواردى نیز آنها را مسدود مى کنند.
*بقاى ویکى پدیا
تنها دلیل بقاى ویکى پدیا را مى توان همکارى همه کاربران آن دانست. کاربران این دانشنامه آزاد علاوه بر نقش مشارکتى در تأمین محتواى دانشنامه، خود نقش نظارتى نیز دارند و هر جا که اطلاعات سایت خلاف واقع باشد و یا از چارچوب هاى بین المللى فراتر رفته باشد با ویرایش اطلاعات و یا اعلام به مدیران سایت سعى در برطرف نمودن آن دارند.
*جلوگیرى از خرابکارى
با توجه به امکان ویرایش اطلاعات از سوى برخى کاربران امکان خرابکارى در ویکى پدیا نسبت به سایر سایت ها راحت تر است اما با توجه به نقش نظارتى کاربران و امکان بازگرداندن اطلاعات صفحات به حالت اولیه هر کاربر به تنهایى مى تواند در صورت یافتن خرابکارى نادرست، صفحه را به حالت اولیه بازگرداند. به علاوه با وجود ابزارهاى مختلفى که در ویکى پدیا تعبیه شده است به راحتى امکان ردیابى تغییرات و حذف مطالب نامناسب وجود دارد.
افرادى که در گروه مدیران سایت قرار دارند مى توانند از دسترسى افرادى که در مراجعات قبلى خرابکارى داشته و یا اطلاعات نامناسبى را ارائه داده اند جلوگیرى کنند و یا با مسدود کردن یک صفحه در مقابل تغییرات، از به وجود آوردن تغییر در صفحه مذکور براى مدت زمان مشخصى جلوگیرى کنند و یا صفحاتى را بدون امکان بازگشت صفحه، حذف کنند.
